ΧΑΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΟ ΜΑΣ

Αντιδράσεις ξεσήκωσε η ενέργεια περιφερειακής διευθύντριας της αλυσίδας σούπερμαρκετ  my market που με  εσωτερικό σημείωμα απαιτεί από τους εργαζόμενους υποχρεωτικό χαμόγελο κατά την ώρα εργασίας. Οι καταγραφέντες στο σημείωμα λόγοι που επιβάλλουν για να το κάνουν παίρνουν την μορφή απειλής με την τελευταία φράση του σημειώματος, όπου εκφράζεται η ανυπομονησία της διευθύντριας για την «ανταπόκριση στα αποτελέσματα της έρευνας του μυστικού επισκέπτη που θα γίνει μέσα στο μήνα».

               Μέσα στο λίγο παραπάνω από δέκα σειρές κείμενο περιγράφεται η θέση του εργαζομένου στον καπιταλισμό: αμοιβή ελάχιστη, θέση εργασίας επισφαλής, συρρίκνωση των εργοδοτικών υποχρεώσεων στη μορφή φιλανθρωπικών προσφορών. Κι αν ο  γενικός γραμματέας του υπουργείου εργασίας Α. Νεφελούδης χαρακτήρισε «απίστευτη βλακεία και κοινωνική αναλγησία» το σημείωμα και αν η συγκεκριμένη επιχείρηση κράτησε αποστάσεις από τις ενέργειες της διευθύντριας χρεώνοντάς τες ως προσωπική πρωτοβουλία, είναι στην πραγματικότητα μόνο γιατί κοινοποιήθηκε ευρέως. Γιατί αυτό το σημείωμα δεν περιγράφει τίποτε άλλο από  την στάση της κάθε εργοδοσίας στα εργασιακά θέματα με την εκτελεστική εξουσία να διαμορφώνει το θεσμικό πλαίσιο που θα την  ευνοεί. Εξάλλου οι καταγγελίες του ΠΑΜΕ για επεμβάσεις της εργοδοσίας στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα είτε με απειλές και κυρώσεις στους εργαζομένους είτε με μηχανισμούς της που εμφανίζονται να εκπροσωπούν εργαζομένους για να το αλώσουν, επιβεβαιώνουν πως ενέργειες όπως της συγκεκριμένης διευθύντριας είναι λογική συνέπεια των σκληρών συνθηκών εργασίας για τους εργαζομένους που  έχουν διαμορφωθεί με τις πολιτικές τις οποίες οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν, ιδιαίτερα στα χρόνια της καπιταλιστικής κρίσης.

               Αυτό λοιπόν το εσωτερικό σημείωμα, όπου απαιτείται από τους εργαζόμενους υποχρεωτικό χαμόγελο στην ώρα εργασίας τους, είναι ενδεικτικό του μηχανισμού της οικονομίας της αγοράς, που απαιτεί ακόμα και οι εκδηλώσεις συναισθημάτων να αξιοποιηθούν στο έπακρο ως ένα είδος κεφαλαίου. Τα συναισθήματα δηλ.  παράγονται και καταναλώνονται ως αγαθό, ρυθμίζονται από την οικονομία της αγοράς, γίνονται μέρος των συναλλαγών. Γιατί η παραγωγή πλούτου  δεν βασίζεται αποκλειστικά στην παραγωγή υλικών αγαθών, αλλά και σε άυλα στοιχεία που προκύπτουν από τη χρήση συναισθηματικών αλλά και γνωστικών ικανοτήτων των ανθρώπων.
             Ο τομέας των υπηρεσιών είναι βασικός τομέας της  οικονομίας της αγοράς που εξαρτάται περισσότερο από τις διαπροσωπικές δεξιότητες. Απαιτείται από τον εργαζόμενο χειραγώγηση και διαχείριση των συναισθημάτων, ώστε να δημιουργηθεί μια θετική παρατηρήσιμη εμφάνιση προσώπου και σώματος που πωλείται κι αυτή για να εξασφαλιστεί  ο μισθός του. Ο εργαζόμενος απαιτείται να προκαλέσει ή και να καταστείλει συναισθήματα διατηρώντας αυτήν τη εξωτερική όψη που παράγει την ευνοϊκή για την εμπορευματική συναλλαγή κατάσταση στο νου των άλλων. Σερβιτόροι, πωλητές, αεροσυνοδοί κλπ. αναλαμβάνουν  να ελέγχουν τη συναισθηματική κατάσταση με τα άτομα που συναλλάσσονται στην εργασία και βρίσκονται σε αλληλεπίδραση, ενώ παράλληλα πρέπει να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους.

               Η κατάλληλη έκφραση λοιπόν συναισθήματος έχει γίνει εμπορεύσιμο προϊόν, έχοντας υψηλή αξία ανταλλαγής στην οικονομία της αγοράς. Κι αυτό σημαίνει πως από τη στιγμή που το συναίσθημα έχει γίνει  κάτι σαν εμπόρευμα, στερείται της αξίας της ζωής κι αυτό που απομένει απ’ αυτό είναι μόνο η αξία χρήσης ή ακόμα περισσότερο η αξία ανταλλαγής. Το προσωπικό χαμόγελο λοιπόν που χαρακτηρίζει κάθε άτομο καλλωπίζεται και μετασχηματίζεται σε επαγγελματικό χαμόγελο, αποξενώνοντας έτσι τους εργαζομένους από το δικό τους χαμόγελο, για να πείθονται οι πελάτες ότι υπολογίζεται η συμπεριφορά προς αυτούς στην εργασία.  Επομένως, η ορθολογικότητα της αγοράς που επιδιώκει την αύξηση του κέρδους αναλαμβάνει όλο και περισσότερο να συρρικνώνει τα περιθώρια για εκτέλεση μιας εργασίας με αγάπη, εξαφανίζοντας την προσωπική πινελιά του κάθε εργαζόμενου κι αντικαθιστώντας την με την απρόσωπη, επιτηδευμένη επίδειξη συναισθημάτων.

               Σε τέτοιες εργασίες παροχής υπηρεσιών εμπορευματοποιούνται τα συναισθήματα των εργαζομένων μέσω μιας μεταστοιχείωσης των συναισθημάτων ιδιωτικής σφαίρας σε ένα πακέτο συναισθημάτων που καταναλώνεται από τον πελάτη ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης των παρεχομένων υπηρεσιών. Επομένως, τα συναισθήματα των εργαζομένων  δεν είναι δικά τους, αλλά ανήκουν στη διοίκηση, διότι ο έλεγχος της μορφής, της διάρκειας, της διέγερσης και κατάπαυσης των συναισθημάτων και διαθέσεων μετατοπίζονται από τον εργαζόμενο στους διευθυντές. Ο εργαζόμενος πια αναρωτιέται αν το χαμόγελό του είναι δικό του.

               Ο εργαζόμενος δεν γίνεται τίποτα άλλο παρά ένα  μηχάνημα στα χέρια των εργοδοτών που παράγει αυτόματα ορισμένα συναισθήματα όπως απαιτεί η επιχείρηση. Ο εργαζόμενος γίνεται δια των συναισθημάτων του το μέσο κερδοφορίας και ως εκ τούτου αντικειμενοποιείται. Όλο  αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από αυτό που μαθαίνουμε από τον Μαρξ ως  διαδικασία αλλοτρίωσης. Οι εργαζόμενοι αποξενώνονται όχι μόνο από το συναισθηματικό προϊόν τους, αλλά και από τη διαδικασία παραγωγής συναισθημάτων.

               Στην τελική, το γεγονός ότι ο εργαζόμενος όχι μόνο  μηχανικά εργάζεται αλλά και εκφράζει τα συναισθήματά του είναι η ίδια η ένδειξη της αποσύνδεσης του από τη ζωή και τους συνανθρώπους του. Επιπλέον, επειδή  συχνά συμβαίνει ο εργαζόμενος να  εσωτερικοποιεί την υποταγή και την αντικειμενικότητα, που, ακόμη και αν επιδιώκει να το ξεπεράσει, επηρεάζουν αρνητικά την εικόνα του στα δικά του μάτια, η εμπορευματοποίηση του συναισθήματος οδηγεί στην αντικειμενοποίηση και αποξένωση ολόκληρου του ατόμου.