Το μήλο της έριδος

 Το μήλο της έριδος

Αν περάσετε αυτές τις μέρες από την Πολιτεία, νομίζω πως μπορείτε να βρείτε σε πολύ καλή τιμή-προσφορά (11 ευρώ περίπου και τα δύο μαζί) τα βιβλία των δύο κατά σειρά επικεφαλής της αγγλικής αποστολής στην Ελλάδα, στα χρόνια της φασιστικής κατοχής: την "Ελληνική περιπλοκή" του Έντι Μάιερς και "το μήλο της έριδος" του Κρις Γουντχάουζ, που είναι πιο ογκώδες και πιο διεισδυτικό από το πρώτο.

Το βιβλίο του Μάιερς είναι κυρίως βιωματικό, θυμίζοντας σε πολλά σημεία ημερολόγιο, με αρκετές χοντροκομμένες μονομέρειες και χωρίς ιδιαίτερη αξία κατά τη γνώμη μου. Παρουσιάζει όμως κάποιο ενδιαφέρον, γιατί ναι μεν παραδέχεται την καταλυτική, πρακτική σημασία της ελληνικής αντίστασης (που μεταξύ άλλων εξασφάλιζε και τη σχετικά απρόσκοπτη μετακίνηση των Άγγλων πρακτόρων στα εδάφη της ελεύθερης Ελλάδας), εκθέτει δε χωρίς προσχήματα τον αντικομμουνισμό και την αρνητική διάθεση του απέναντι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (παρά την αντίθετη εντύπωση περί μιας πιο διαλλακτικής του στάσης, που δημιουργούν κάποιες πηγές), και βρίσκεται παρόλα αυτά στη θέση του απολογούμενου, ακριβώς για αυτό το ζήτημα, δηλαδή ως συμπαθών προς το ΕΑΜ, επειδή η βασική αποστολή που 'χε να φέρει εις πέρας, ήταν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των ναζί και καταλάβαινε πολύ καλά πως η εκπλήρωσή της εξαρτιόταν κυρίως απ' το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, τη μόνη αντιστασιακή δύναμη με αξιόλογη μαχητική ικανότητα και την (ελεγχόμενη και πάντα μεροληπτική, σε σχέση με τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα) ενίσχυσή του με πολεμοφόδια.

Στο μήλο της έριδος, ο Γουντχάουζ αντικρούει έναν παρεμφερή ισχυρισμό-κατηγορία*, ότι δηλ οι Άγγλοι πριμοδότησαν κι ευνόησαν τάχα το ΕΑΜ στη διανομή της συμμαχικής ενίσχυσης. Το βιβλίο του δε στερείται χοντροκομμένων εκτιμήσεων και παραποιήσεων, είτε για το κομμουνιστικό κίνημα, είτε για τους... αγαθούς σκοπούς του Μεταξά (που ήθελε να κάνει την Ελλάδα σύγχρονο, προηγμένο κράτος, αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του, για να κριθεί ως προς αυτό -πέρα από την καταδίκη του μέσου που χρησιμοποίησε) και για τους ταγματασφαλίτες, που τυπικά δεν παραβίασαν κανένα συνταγματικό νόμο κι οδηγήθηκαν εκεί χωρίς να έχουν βαθύτερη συνείδηση των έργων τους, ή πιο απλά γιατί δεν τους άφησε άλλη επιλογή η κόκκινη τρομοκρατία του ΕΑΜ.

(*Στη μυθολογία της Δεξιάς υπάρχει μια ιστορία, σύμφωνα με την οποία "κατά την οργάνωση των ανταρτικών ομάδων, το ΚΚΕ εβοηθήθη υπό των Βρεταννών πολύ περισσότερον, εν συγκρίσει με τας άλλας ομάδας, με όπλα, χρήματα, παντός είδους υλικόν και βρεταννούς καθοδηγητάς. Και μια άλλη σύμφωνα με την οποία κατά τις διασκέψεις που λάβαιναν χώρα στο Κάιρο στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής "οι ηγέται των κομμονιστών μετεφέροντο εις Αίγυπτον με επίσημον βρεταννικήν βοήθειαν, ενώ οι επικεφαλής των μη κομμουνιστικών αντιστασιακών ομάδων ήσαν υποχρεωμένοι να εξευρίσκουν μόνοι των τον τρόπον της μετάβασής των εκεί, οσονδήποτε επικίνδυνον και αν ήτο το εγχείρημα". 

Τσακαλώτος, 40 χρόνια στρατιώτης της Ελλάδος)

Προσπερνώντας όμως αυτό το σκεπτικό, που αποτελεί τη βάση της επιχειρηματολογίας των Καλύβα, Μαραντζίδη και του σύγχρονου αναθεωρητικού ρεύματος, υπάρχουν κάποια ενδιαφέροντα σημεία, στο εισαγωγικό σημείωμα του Γουντχάουζ για την ελληνική έκδοση (γραμμένο τρεις δεκαετίες μετά από την πρώτη κυκλοφορία του έργου στα αγγλικά), τα οποία είναι αρκετά εύστοχα και δείχνουν ότι η αντίληψή του, με το συγκεκριμένο πρίσμα και τους δεδομένους περιορισμούς, είναι παρόλα αυτά πιο σφαιρική, αντικειμενική και βασικά επιστημονική, συγκριτικά με τα εύκολα, απλοϊκά σχήματα και τους μύθους με τους οποίους τρέφεται ένα κομμάτι της αποκαλούμενης ριζοσπαστικής αριστεράς

Θα ξεκινήσουμε με ένα απόσπασμα, που επιβεβαιώνει από την ιστορική πείρα κάτι που δύσκολα γίνεται αποδεκτό, ως κοινή βάση συζήτησης: ότι δηλαδή στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα υπήρχε διαπάλη, σύγκρουση διαφορετικών απόψεων, πρωτόβουλο πνεύμα από τα διάφορα εθνικά τμήματα της Κομιντέρν. Το απλοϊκό σχήμα με το Στάλιν να κινεί τα νήματα σαν οργανοπαίκτης και τα ΚΚ να περιορίζονται στο ρόλο της μαριονέτας, μπορεί να είναι εξαιρετικά δημοφιλές, αλλά δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική.

Σε μερικές υποθέσεις, οι εσφαλμένες υποθέσεις συνεπάγονται πραγματικά λάθη στην εκτίμηση της περιόδου που καλύπτει το Μήλο της Έριδος. Το βιβλίο δόθηκε στη δημοσιότητα λίγες βδομάδες πριν από τη διαφωνία Τίτο και Στάλιν, που εκδηλώθηκε δημόσια στα μέσα του 1948. Το ενδεχόμενο αυτό δε μου είχε καθόλου περάσει από το μυαλό. Πίστευα ότι το κομμουνιστικό μπλοκ ήταν τόσο συμπαγές, όσο παρουσιαζόταν πως είναι. Αναδρομικά είναι φανερό ότι η διάσταση ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα των Βαλκανικών χωρών, καθώς κι ανάμεσα σ' αυτά και τη σοβιετική κυβέρνηση ήταν ήδη πραγματικότητα από τότε. Αναδρομικά επίσης, καθαρότερα φαίνεται και η διάσπαση μεταξύ του Ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚΕ) και του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ).

Στο βιβλίο του βέβαια, ο Γουντχάουζ παρουσιάζει τους κομμουνιστές να ελέγχουν απόλυτα το ΕΑΜ και τις υπόλοιπες μετωπικές συσπειρώσεις, αλλά ας αναγνωρίσουμε τουλάχιστον την εντιμότητά του να παραδεχτεί το λάθος του. Σπεύδει πάντως να δηλώσει ότι η διάσταση αυτή πιθανόν να μπορούσε να γίνει αντιληπτή, αλλά "οι κομμουνιστές είναι πολύ επιδέξιοι στο να κρύβουν τα μυστικά τους".

Στη συνέχεια, ο Γουντχάουζ αναφέρεται ειδικά στο μύθο ότι ο εμφύλιος έγινε κατά παραγγελία του Στάλιν και των σοβιετικών, που επιδίωκαν να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Είναι πολύ πιθανό να επιδιώκει βέβαια κάποιου είδους συμψηφισμό και διαγραφή των ευθυνών των Άγγλων για το ματοκύλισμα του ελληνικού λαού, αλλά ακόμα κι αν το δεχτούμε αυτό, βλέπει πολύ πιο σφαιρικά και επιστημονικά τα γεγονότα από πολλές εύκολες, αφοριστικές απόψεις του συρμού, που βρίσκουν συχνά "αριστερή, ιδεολογική κάλυψη".

Από την άλλη μεριά, υποστηρίζεται ότι η υποτροπή της σύγκρουσης, με τον "τρίτο γύρο" του 1946, οφείλεται σε εσκεμμένη πρωτοβουλία του Στάλιν.  (...) Εντούτοις, τα πραγματικά γεγονότα, στο θέμα αυτό, αποδείχνουν ότι ο Στάλιν όχι μονάχα δεν επεδίωξε την ανταρσία στην Ελλάδα εκείνη την εποχή, αλλά την αποδοκίμαζε κιόλας (Κούσουλας, Revolution and Defeat). 

Ο πειρασμός να πιστέψει κανείς τέτοιους μύθους είναι μεγάλος. Εξηγούν ικανοποιητικά όλα τα φαινόμενα και το μόνο τους μειονέκτημα είναι πως δεν ταιριάζουν με τα πραγματικά γεγονότα που ήρθαν στο φως τριάντα χρόνια αργότερα. Συγκρινόμενα με τη λογική απλότητα αυτών των θεωριών, τα γεγονότα είναι αφάνταστα πιο περίπλοκα. Δεν υπάρχει πειστική απάντηση λογουχάρη για τα δυο βασικά αινίγματα του 1944: αν το ΚΚΕ σκόπευε να καταλάβει δυναμικά την εξουσία, γιατί δεν το αποφάσισε την πιο κατάλληλη στιγμή, όταν αποχωρούσαν οι Γερμανοί; Και αν δεν ήταν αυτός ο αρχικός του σκοπός, τι το έκαμε να αλλάξει γνώμη και να το αποφασίσει στην πιο ακατάλληλη στιγμή, το Δεκέμβρη του 1944; Είναι εύκολο τώρα να πούμε με κάποια βεβαιότητα ότι οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δε βρίσκονται στις συνωμοσίες του Τσώρτσιλ ή του Στάλιν. Το πιο πιθανό είναι πως βρίσκονται στη σύγχυση, την αναποφασιστικότητα, τις παρεξηγήσεις και τις διχασμένες γνώμες όλων των πλευρών. Αναγνωρίζω ωστόσο ότι αυτή η μη ευφάνταστη εκδοχή δεν μπορεί να εκτοπίσει κανέναν από τους δημοφιλείς μύθους.

Η υπογράμμιση στο παραπάνω απόσπασμα είναι δική μου.

Αξίζει τέλος να παραθέσουμε ένα ακόμα απόσπασμα αυτής της εισαγωγής για το Ζέρβα, τον οποίο υπερασπίζεται με πάθος στο βιβλίο του ο Γουντχάουζ, αλλά αναγκάζεται να αναδιπλωθεί κάτω από το βάρος των ίδιων των γεγονότων και των στοιχείων που ήρθαν στην επιφάνεια.

Είναι πλέον φανερό, από τα έγγραφα της SOE, ότι ο Ζέρβας εκβιάστηκε ουσιαστικά για να βγει στο βουνό το 1942. Και είναι φανερό επίσης από τα γερμανικά έγγραφα ότι έκανε μυστική ανακωχή με τις δυνάμεις Κατοχής ανάμεσα στο Νοέμβρη του 1943 και τον Αύγουστο του 1944.

Σπεύδει να συμπληρώσει βέβαια ότι είναι σκληρό να τον κρίνουμε μεταθανάτια και να προσθέσει ότι "η πρώτη κατηγορία αντανακλά μάλλον τη δυσπιστία της SOE παρά του Ζέρβα", ενώ "η δεύτερη δε συνεπάγεται αναγκαία ότι οι Γερμανοί επωφελήθηκαν με οποιονδήποτε τρόπο από την ανακωχή". Το πώς και το γιατί για αυτό το τελευταίο, ομολογώ πως δύσκολα το καταλαβαίνει κανείς και δεν μας το εξηγεί παραπέρα κι ο Γουντχάουζ. Αυτή η τοποθέτηση όμως αναιρεί μεγάλο κομμάτι της ανάλυσης που ακολουθεί στο βιβλίο του για τον υψηλό προστατευόμενό του.

Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αρχίζει με μια ρήση του Α. Χέρμπερτ

Όταν ακούω να λένε ότι ο Έλληνας πολιτικός κ. Πόπουλος βρίσκεται λίγο προς τα αριστερά του κ. Σκοπόπουλου, δεν καταλαβαίνω τι εννοούν. Δεν καταλαβαίνω τουλάχιστον περισσότερο απ' όσο θα καταλάβαινε κάποιος που ζει στο φεγγάρι.

Η οποία έχει πολύ ζουμί. αλλά ας την κρατήσουμε κάβα για κάποια επόμενη ανάρτηση.