ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Ο προεπαναστατικός Τύπος και τα ελληνικά βιβλία
 |
Χάρη στη διαφώτιση που πρόσφερε ο ελληνικός (ελληνόφωνος και αλλόφωνος) προεπαναστατικός Τύπος, με πρωτεργάτη τονΡήγα Φεραίο, και τα ελληνικά βιβλία που εκδίδονταν - κυρίως σε τυπογραφεία της Βιέννης - την Επανάσταση του '21 προπαγάνδισαν και στήριξαν μεγάλοι φιλέλληνες πνευματικοί δημιουργοί. Μέγιστα παραδείγματα, ο Μπάυρον. Ο πνιγμένος στα 30 του χρόνια για χάρη της ελληνικήςεπανάστασης ποιητής και προδρομικός σοσιαλιστής Σέλλεϋ. Ο Μάγερ, ο Σανταρόζακαι ο Νόρμαν. Ο Πούσκιν και οι διανοούμενοιΡώσοι Δεκεμβριστές. Τη στήριξαν όμως και εθνικο-κοινωνικά κινήματα υπόδουλων - λ.χ. των γκαριμπαλντιστών Ιταλών, Ούγγρων, Πολωνών, Σέρβων, Μαυροβούνιων, κ.ά.
Ο απόηχος της εθνικοαπελευθερωτικής, αλλά και κοινωνικής επανάστασης, όπως τη χαρακτήρισε ο Κορδάτος, προς δυσφορία του μετεπαναστατικού πολιτικοκοινωνικού κατεστημένου και των ιστορικών του, που παρουσίαζαν το '21 απλώς και μόνον ως αντιοθωμανικό αγώνα για να κρύψουν την υπονόμευση και προδοσία τους ενάντια στα κοινωνικά οράματά του, συνεπήρε, απ' τα μικράτα τους, τους Μαρξ και Ενγκελς. Τα μαθητικά τετράδιά τους είναι γεμάτα από την Ελλάδα και την επανάσταση του λαού της. Δεκατριάχρονος ο Ενγκελς έγραφε ποιήματα για την Ελλάδα και δεκαεφτάχρονος (1837) το εμπνευσμένο από τους Ελληνες μπουρλοτιέρηδες διήγημα «Οι κουρσάροι». Ηρωάς του ένα 16χρονο Ελληνόπουλο, ο Αθηναίος Λέων Πάππος.
Πρωτοπόρο «φως» στα σκοτάδια
 |
Χάρη στον προεπαναστατικό Τύπο, ήχησαν στα αυτιά των υπόδουλων Ελλήνων ο «Θούριος»του Ρήγα (εκδόθηκε στη Βιέννη), υποτιτλιζόμενος ως «ορμητικός Πατριωτικός Υμνος πρώτος, εις τον ήχον "Μια προσταγή μεγάλη"»:
«Ως πότε παλληκάρια, να ζούμεν στα στενά,/ μονάχοι, σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά;/(...) Κάλλιό 'ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή,/ παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή!».
Χάρη στον προεπαναστατικό Τύπο, ήχησε και ο «Πατριωτικός Υμνος» του, με υπότιτλο «για την Ελλάδα και όλη τη Γραικία». Υμνος, που επίσης εκδόθηκε στη Βιέννη και που καθοδηγητικά πληροφορεί τους Ελληνες για τις άλλες επαναστάσεις: «Ολα τα έθνη πολεμούν/ και στους Τυράννους τους ορμούν,/ εκδίκησιν γυρεύουν/ και τους εξολοθρεύουν/(...) Κ' εκείνα που αποκοτούν,/ ό,τι κι αν θέλουν αποκτούν,/ διέτε την Ιταλίαν,/ πώς πήρ' ελευθερίαν/ (...) Ετζι κ' εμείς, ω αδελφοί,/ να σηκωθούμεν με ορμή,/ εκδίκησιν ζητούντες,/ Τυράννους απολούντες,/ για την Ελευθερίαν/ με χαρά, μπρε παιδιά!/ (...)Τα παλληκάρια τα καλά/ ποτέ δε στέκουν σφαλιστά./ Αλλά με την ανδρείαν/ τινάζουν Τυραννίαν/ και ζουν μ' Ελευθερίαν (...)».
 |
310 χρόνια ελληνικού Τύπου
Πέντε αιώνες «ζωής» μετρά η Ελληνική Τυπογραφία. Η «γέννηση» και ανάπτυξή της ταυτίζεται με τη Βενετία. Η κορύφωσή της, όμως, ταυτίζεται με τη Βιέννη, όπου «γεννήθηκε» και ο ελληνικός Τύπος (και ο επαναστατικός), ο οποίος μετρά φέτος τα 310 χρόνια του.
Ο Γεώργιος Βεντότης, Ζακύνθιος λόγιος, εκδότης και τυπογράφος στη Βιέννη, στενός συνεργάτης του Ρήγα, το 1784, πήρε την έγκριση των αυστριακών αρχών να εκδώσει τηνπρώτη ελληνική εφημερίδα. Ενα μικρό, εβδομαδιαίο φύλλο, που κυκλοφόρησε δύο περίπου μήνες, «σε νεοελληνική γλώσσα», «επήγαινε σε τούρκικες επαρχίες» και απαγορεύθηκε από το Διβάνι ως «πολύ επικίνδυνη επιχείρηση». Γι' αυτό και δε διασώθηκε κανένα αντίτυπό του. Το 1788 ο έμπορος Δημήτριος Θεοχάρης ζητά άδεια για έκδοση εφημερίδας. Η αυστριακή διοίκηση αρνείται. Του τη δίνει τον επόμενο χρόνο, αλλά η εφημερίδα του μάλλον δεν κυκλοφόρησε. Το 1789 απορρίπτεται και το αίτημα των - καταγόμενων από τη Σιάτιστα - τυπογράφων, αδελφών Μαρκίδων Πούλιου. Εκείνοι επιμένουν και επιτυγχάνουν τον Οκτώβριο του 1790 το εγχείρημά τους.
Η «Εφημερίς» του Ρήγα
 |
Μετά την επιτυχία της «Εφημερίδος» των αδελφών Πούλιου, δημιουργούνται και άλλα τυπογραφεία (αμιγώς ελληνικά ή αυστριακά και ελληνο-αυστριακά), τα οποία εκδίδουν ελληνικά βιβλία, ελληνικές εφημερίδες, ελληνικά περιοδικά και άλλα έντυπα, τα οποία μεταφέρουν Ελληνες έμποροι, διανοούμενοι και προπαγανδιστές της Επανάστασης σ' όλη την αυστροουγγρική αυτοκρατορία, στην οθωμανική επικράτεια, στη Γαλλία, στην Ιταλία, σε άλλα ευρωπαϊκά βασίλεια, στις Παραδουνάβιες Επαρχίες και στη Ρωσία.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι κάθε λαϊκή απελευθερωτική και κοινωνική επανάσταση σημαίνει πάλη των τάξεων, των ιδεών και συμφερόντων τους. Επομένως, όπως όλες οι επαναστάσεις, έτσι και η Επανάσταση του ελληνικού λαού δεν είχε μόνο φίλους, αλλά κι εχθρούς. Φανερούς και κρυφούς και στον εκδοτικό τομέα.
Αλλες εφημερίδες και περιοδικά
 |
Ο Χαλλ σταματά τη συνεργασία με τον Πώποβιτς και συνεργάζεται με τον Δημήτριο Αλεξανδρίδη (παλιά αίτηση του οποίου για έκδοση εφημερίδας είχε απορριφθεί) για την έκδοση της νέας, καθημερινής εφημερίδας, της μακροβιότερης (1812-1836) ελληνικής, με τίτλο«Ελληνικός Τηλέγραφος», ή «Περιοδική Εφημερίς Πολιτική, Φιλολογική τε και Εμπορική». Και ο «Ελληνικός Τηλέγραφος», κρυφίως, το ρόλο της άρχουσας τάξης έπαιξε. Ηταν η μόνη ελληνική εφημερίδα, που προσεταιριζόμενη τις αυστριακές αρχές «δημοσίευσε αμέσως», χωρίς καταναγκασμό, όπως έγινε με τον «Λόγιο Ερμή» και την «Καλλιόπη», την ανθελληνική ενέργεια ενός άλλου «συνεταίρου» των τυράννων. Δημοσίευσε τον Αφορισμό του ορθόδοξου Πατριάρχη κατά των πρωτεργατών της ελληνικής εξέγερσης!
Η μελετήτρια παρουσιάζει και άλλα έντυπα, τα οποία αναφέρουμε εν συντομία: Το πρώτο φιλολογικό περιοδικό, το οποίο εξέδιδε στη Βιέννη (1811-1820) Θεόκλητος Φαρμακίδης, με τίτλο «Ερμής ο Λόγιος, ή Φιλολογικαί Αγγελίαι», με επικεφαλής τον «πατέρα» του Δημοτικισμού Κοραή και πρωτεργάτες τον Ανθιμο Γαζή, τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκηκαι άλλους φωτισμένους διανοητές, υπήρξε «κέντρο» προαγωγής και διάδοσης της ελληνικής παιδείας.
 |
Την ελληνική εκδοτική προσπάθεια στη Βιέννη, επεκτείνει στο Παρίσι ο Κερκυραίος Σ. Κονδός, φανατικός οπαδός του Διαφωτισμού και του Κοραή, εκδίδοντας τη «Μέλισσα» (1819-1821). Ενα«γενναίο, μαχητικό φύλλο», που έβρισκε μεγάλη ανταπόκριση, αλλά πολεμήθηκε σκληρά από την ελληνική και ξένη αντίδραση. Ο λόγος; Δημοσίευε «άρθρα και κείμενα προωθημένης, προοδευτικής ιδεολογίας και εθνικών προβληματισμών».
Στο Παρίσι, ένα ακόμα αντίπαλος των ιδεών του Ελληνικού Διαφωτισμού και του Κοραή, ο καθαρευουσιάνος Παναγιώτης Ιωαννίδης, κυκλοφορεί δύο συντηρητικά έντυπα, που δικαιολογημένα δε βρήκαν ανταπόκριση. Στις28/2/1819 εκδίδει την «Αθηνά» ή «Εφημερίς περιοδική, φιλολογική, επιστημονική και εμπορική», παρακαλώντας τους «προσφιλείς ομογενείς να συνεργήσωσιν έργω και λόγω εις την εν Ελλάδι διαμονήν της "Αθηνάς"» και τους «πατριάρχας, γαληνοτάτους ηγεμόνας, τους αγαθοεργούς εμπόρους, να γενώσι προστάται και αντιλήπτορες του έργου» της «Αθηνάς». Τα φλογισμένα όνειρα των Ελλήνων του Παρισιού γύρισαν την πλάτη στην «Αθηνά», που έκλεισε στις 15 Μαΐου. Ο Ιωαννίδης τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου εκδίδει - σημειώνοντας πρωτοφανή αποτυχία - το πρώτο, και μοναδικό, φύλλο του επίσης συντηρητικού και καθαρευουσιάνικου περιοδικού«Μουσείου».
Να σημειώσουμε τέλος ότι στις 15/4/1819 στο «Λόγιο Ερμή» αναγγέλλεται η προσεχής έκδοση στο Λονδίνο, από τον Τζον Μάρεϋ, ενός ελληνικού φύλλου με τίτλο «Ιρις» ή «Τα Νυν Ελληνικά», το οποίο σχεδιάστηκε, αλλά τελικώς δεν κυκλοφόρησε.
Ελληνικά βιβλία στη Βιέννη
Οι γνώσεις μας για τη γέννηση, ανάπτυξη και τα επιτεύγματα της ελληνικής τυπογραφίας στη Βενετία, στη Βιέννη και σε άλλα πνευματικά κέντρα του ελληνισμού στην Ευρώπη χρωστούν πολλά στο μελετητικό και συλλεκτικό πάθος του Κ. Σπ. Στάικου. Η σπουδαία και εκτενέστατη εργασία του «Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία (1749-1800)»(427 σελ.), εμπλουτισμένη με εικονογράφηση, παράρτημα με πίνακες των ελληνικών βιβλίων που εκδόθηκαν στη Βιέννη και των συντελεστών τους (συγγραφέα, μεταφραστή, εκδότη, χρηματοδότη, κλπ.) και ευρετήριο ονομάτων, παρουσιάζει 151 ελληνικά βιβλία που εκδόθηκαν αυτό το διάστημα στη Βιέννη. Δεν περιορίζεται όμως σε μια απλή παρουσίαση των βιβλίων. Παρέχει πολύπλευρα, λεπτομερέστατα, πολυτιμότατα για τη διεξαγωγή επιμέρους μελετών, στοιχεία: Για το περιεχόμενο κάθε βιβλίου, τους συγγραφείς, τους εκδότες, τους συνεργάτες τους (βιογραφικά σημειώματα, έργα, βιβλιογραφία, επαγγελματικά -επιχειρηματικά στοιχεία) κλπ., για τα τυπογραφεία και τα τεχνικά τους μέσα, τη σχετική αυστριακή νομοθεσία και οικονομική πολιτική και τη δράση κάθε παρουσιαζόμενου προσώπου.
Ο Κ. Στάικος στην εισαγωγή του χωρίζει σε τρεις περιόδους την εξέλιξη της ελληνικής τυπογραφίας στη Βιέννη. Η πρώτη αρχίζει από τα μέσα του 18ου αιώνα και φθάνει ως το 1782. Η δεύτερη από το 1782 ως το 1798. Η τρίτη από το 1798 έως την έναρξη τηςΕπανάστασης. Με την πρώτη περίοδο συνδέονται τα ονόματα των πρώτων Βιεννέζων τυπουργών, Θωμά Τράτνερ, Ιωάννη Καλιβόδα, Αντωνίου Σουλτζ, Ιωσήφ Κουρτσβέκ, των Θωμά Δημητρίου, Μιχαήλ Παπαγεωργίου και άλλων ανωνύμων Ελλήνων λογίων, «που μοχθούσαν για την εδραίωση του ελληνικού βιβλίου» στη Βιέννη. Στη δεύτερη περίοδο πρωτοποριακό ρόλο, «ορόσημο στην ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας της Βιέννης», παίζει ο λόγιος τυπογράφος και επιμελητής βιβλίων Γεώργιος Βεντότης (εκδότης και της «Εφημερίδος» και βιβλίων του Ρήγα). Αλλα μεγάλα ονόματα είναι ο Αυστριακός νομοδιδάσκαλος και τυπογράφος Ιωσήφ Βαουμάιστερ, οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, ο Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης κ.ά.
«Η τρίτη περίοδος θα αρχίσει μέσα στο αρνητικό κλίμα που δημιουργήθηκε με τον απαγχονισμό του Ρήγα και των συντρόφων του. Την περίοδο αυτή, καθώς έλειψε ο πρωτεργάτης της Επανάστασης και ο λογοκριτικός έλεγχος των αυστριακών αρχών, εκλείπει η δημιουργική και επαναστατική πνοή των δύο προηγούμενων δεκαετιών, ενώ τα πιεστήρια ελληνικών βιβλίων περιέρχονται στους κληρονόμους των Ελλήνων και Βιεννέζων πρωτεργατών.
Στα 151 βιβλία που παρουσιάζει η μελέτη περιλαμβάνονται, εκτός από τα εκδομένα στη Βιέννη έργα και μεταφράσεις του Ρήγα, έργα αρχαίων φιλοσόφων και ποιητών, ιστορικά, περί Φιλοσοφίας, Ηθικής και Λογικής, φιλολογικά, μυθολογικά, γλωσσολογικά, αλφαβητάρια, βιβλία για τη Γραμματική, τα Μαθηματικά. Για τη Γεωγραφία, τη Φυσική, την Ιατρική, Διαιτητική, την Αρχαιολογία και άλλες επιστήμες. Λεξικά της ελληνικής και άλλων γλωσσών, αποφθέγματα φιλοσόφων, έργα ξένων διανοητών και ποιητών, πεζογραφίας και ποίησης. Εργα λυρικού θεάτρου και πρόζας. Εκκλησιαστικά, καλαντάρια, γεωγραφικοί χάρτες. Βιβλία για το εμπόριο και ποικίλα άλλα ενημερωτικά θέματα. Ο χώρος δεν επιτρέπει να παραθέσουμε όλα αυτά τα βιβλία - κειμήλια. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά τους τίτλους έργων και μεταφράσεων του πρωτομάρτυρα της Επανάστασης, Ρήγα Φεραίου, που φώτισαν το νου και φλόγισαν την καρδιά του σκλαβωμένου λαού: «Χάρτα της Ελλάδος» (έργο, έκδοση, χρηματοδότηση του Ρήγα), «Χάρτα της Βλαχίας» και «Χάρτα της Μολδαβίας»(εκδόσεις των Πούλιου), «Φυσικής Απάνθισμα», «Ο Ηθικούς Τρίπους», «Ο Στρατάρχης Κεβενχύλλερ» (και τα τρία εκδόσεις των Πούλιου), «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» (μετάφραση, έκδοση του Ρήγα), καθώς και τα αποκαλούμενα «επαναστατικά» έργα του, που εκδόθηκαν το 1797: Η επαναστατική προκήρυξή του με τίτλο«Νέα Πολιτική Διοίκησις», «Τα Δίκαια του Ανθρώπου», «Το Σύνταγμα», «Ο Θούριος» και «Υμνος Πατριωτικός».
Επίκαιρα και οικουμενικά έργα
Εάν ο Ρήγας δεν προδιδόταν από ξεπουλημένο στο οθωμανικό καθεστώς Ελληνα μεγαλέμπορο, εάν κατόρθωνε να φθάσει, μαζί με το κιβώτιο με τα επαναστατικά έργα του, στην Ελλάδα για να αρχίσει τον ένοπλο αγώνα και να τον φλογίσει με τα κοινωνικά του οράματα, ίσως η «τύχη» της Επανάστασης, της Ελλάδας και γενικά των Βαλκανίων να ήταν άλλη. Τέτοια, που να αποτρέπει τα ιμπεριαλιστικά σχέδια και τις τραγωδίες που ακολούθησαν στα τέλη του 19ου, στις αρχές του 20ού αιώνα και ξανασχεδιάστηκαν στα τέλη του από τη ΝΑΤΟική τάξη πραγμάτων για να κλιμακωθούν στον 21ο αιώνα.
Η νεοταξική τυραννία πάνω από τα Βαλκάνια και τον κόσμο όλο, καθιστά το - ούτως ή άλλως αθάνατο - επαναστατικό έργο του προσοσιαλιστή, του πρωτοκομμουνιστή, του πρωτοπόρου διεθνιστή Ρήγα, εξόχως επίκαιρο και οικουμενικό. Ιδού μερικά χαρακτηριστικά «σπαράγματά» του:
Από «Τα Δίκαια του Ανθρώπου»: «Τα Φυσικά Δίκαια είναι: Πρώτον, το να είμεθα όλοι ίσοι και όχι ο ένας ανώτερος από τον άλλον. Δεύτερον, να είμεθα ελεύθεροι και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού. Τρίτον, να είμεθα σίγουροι εις τη ζωήν μας, και κανένας να μην ημπορεί να μας την πάρη αδίκως και κατά τη φαντασίαν (...). Ολοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι. (...) Ολοι, χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. (...) Η Αυτοκρατορία (σ.σ. εννοεί η αυτεξουσιότητα, η κυριαρχία του λαού) είναι θεμελιωμένη εις τον λαόν. Αυτή είναι μία, αδιαίρετος, απροσδιόριστος και αναφαίρετος. Ηγουν ο λαός μόνον ημπορεί να προστάζη και όχι ένα μέρος ανθρώπων ή μία πόλις(...) Κάθε άνθρωπος, όπου ήθελεν αρπάσει την αυτοκρατορίαν και την εξουσίαν του έθνους, ευθύς να φυλακώνεται από τους ελεύθερους άνδρας, να κρίνεται, και κατά τον νόμον να παιδεύεται(...)».
Από «Το Σύνταγμα»: «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, άλλο είδος γενεάς. Αυτός ο λαός μόνος του ονοματίζει τους απεσταλμένους του προς το κοινόν συμβούλιον του έθνους. Αυτός δίδει την άδειαν της εκλογής εις τους αναμεταξύ του διαλεκτάς, να διαλέξουν τους δημοσίους νομοκράτορας, τους εγκληματικούς κριτάς και τους λοιπούς αξιωματικούς. Αυτός ο λαός βουλεύεται, αν είναι οι διωρισμένοι νόμοι καλοί διά την ευδαιμονίαν του. Και ει μεν είναι καλοί, τους φυλάττει, ει δε και έχει λόγον να αντειπή, προβάλλει εις τη Διοίκησιν το τι τον πειράζει (...) Ο Ελληνικός Λαός είναι φίλος και φυσικός σύμμαχος με τα ελεύθερα έθνη. Οι Ελληνες δεν ανακατώνονται εις τη διοίκησιν των άλλων εθνών, αλλ' ούτε είναι εις αυτούς δυνατόν να ανακατωθούν άλλα εις την εδικήν των(...)».
Αριστούλα ΕΛΛΗΝΟΥΔΗ
ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΘΕΜΑΤΑ
9/6/2002
-- Η δολοφονία του Ρήγα Φεραίου
10/9/1998
-- Συνέδριο για τον Ρήγα
23/3/1997
-- Η "Εφημερίς" και ο Ρήγας
23/3/1997
-- Κειμήλιο Ιστορίας και Επιστήμης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου