Ποια άνοιξη για την Ουκρανία; ("Αυγή", 5/3/2014)

 Ποια άνοιξη για την Ουκρανία; ("Αυγή", 5/3/2014)

Ποια άνοιξη για την Ουκρανία;

Αυγή, 05.03.2014

ΤΟΥ ΦΕΛΙΞ ΣΑΡΤΡΕ*

Η ουκρανική επανάσταση αποτελεί τομή τόσο για την ίδια τη χώρα όσο και για τον υπόλοιπο μετακομμουνιστικό κόσμο. Μέχρι σήμερα, οι μόνες μαζικές αντιδράσεις στα διεφθαρμένα και ολιγαρχικά καθεστώτα της περιοχής ήταν οι «χρωματιστές» επαναστάσεις - δηλαδή, οι ειρηνικές κινητοποιήσεις υπέρ μιας σταδιακής μετάβασης προς ένα κράτος δικαίου. Η ουκρανική επανάσταση είναι λοιπόν η πρώτη που ανατρέπει βίαια ένα καθεστώς - προέκταση της πρώην ΕΣΣΔ.

Αν και οι πρώτες αντιδράσεις (οι φοιτητικές κινητοποιήσεις του Νοεμβρίου 2013 ενάντια στην απόφαση του προέδρου Γιανουκόβιτς να μην υπογράψει το σύμφωνο ελεύθερου εμπορίου με την Ε.Ε.) έμοιαζαν έντονα με την αποτυχημένη «πορτοκαλί επανάσταση» του 2004, τρεις μήνες αργότερα, η επανάσταση δεν είναι πλέον ούτε εικονική ούτε «χρωματιστή». Η πολιτική ηγεσία έχει πάρει τον δρόμο της φυγής και η αντιπολίτευση ελέγχει τα κέντρα εξουσίας. Οι τηλεοράσεις προβάλλουν πρωτοφανείς για τον μετακομμουνιστικό κόσμο εικόνες.

Αντίθετα με το τι υποστηρίζουν συχνά τα ΜΜΕ και οι διεθνείς αναλυτές, η ουκρανική επανάσταση δεν συνοψίζεται σε μια απλή αντιπαράθεση μεταξύ «φιλοευρωπαίων» και «φιλορώσων» χειραγωγημένων από τις μεγάλες δυνάμεις. Κατά τη διάρκειά της, οι ξένες επεμβάσεις ήταν πιο περιορισμένες απ' ό,τι σε κανονικές συνθήκες. Επίσης, η ένταξη της Ουκρανίας στην Ε.Ε. δεν υπήρξε ποτέ, και δεν είναι ούτε τώρα, διαχωριστική γραμμή στην εγχώρια πολιτική σκηνή. Για τους Ουκρανούς, η ένταξη αντιμετωπίζεται ως ένα θετικό σενάριο που θα επέτρεπε τη βελτίωση των συνθηκών ζωής. Σε καμία περίπτωση δεν θεωρείται ασύμβατη με τη διατήρηση στενών σχέσεων με τη Ρωσία. Ο Γιανουκόβιτς δεν ήταν, εξάλλου, περισσότερο φιλορώσος από τους προκατόχους του, όταν ελισσόταν ανάμεσα στη Ρωσία και την Ε.Ε. Ούτε η ερμηνεία της ουκρανικής επανάστασης ως διαμάχης μεταξύ δυτικών και ανατολικών περιοχών της χώρας στέκει. Η Ουκρανία είναι πολύ πιο ομοιογενής πληθυσμιακά και θρησκευτικά από τα άλλα μετακομμουνιστικά κράτη. Ως προς το θέμα της γλώσσας, εκτός από την ιδιαίτερη περίπτωση της Κριμαίας, όπου τα ρωσικά κυριαρχούν, και αντιθέτως την περιοχή γύρω από το Λβιβ (Δυτική Ουκρανία), όπου τα ρωσικά δεν μιλιούνται πια, η συντριπτική πλειονότητα των Ουκρανών είναι δίγλωσσοι.

Η κρατική καταστολή είναι αυτή που -στην Ουκρανία, όπως και στις αραβικές χώρες το 2011- μετέτρεψε τις κινητοποιήσεις σε επανάσταση. Το σύνθημα έδωσε η ψήφιση, στις 16 Ιανουαρίου 2014, νόμων που περιόριζαν την ελευθερία λόγου μετατρέποντας ντε φάκτο την Ουκρανία σε δικτατορία. Μετά από αυτό, ξεκίνησαν οι, ακόμα πιο βίαιες και από της πλατείας Ταχρίρ, οδομαχίες και άρχισαν οι διαδηλωτές να στρατιωτικοποιούνται. Στις 18 Ιανουαρίου, μαζί με τους πρώτους νεκρούς κατέρρευσε και ο μηχανισμός καταστολής. Την επομένη μέρα, οι στενοί συνεργάτες του Γιανουκόβιτς πήραν τον δρόμο της εξορίας και η Ορθόδοξη Εκκλησία δήλωσε ότι θα σταματούσε να περιλαμβάνει την κυβέρνηση στις προσευχές της.

Ωστόσο, παρά τον λαϊκό και φαινομενικά αντιαυταρχικό της χαρακτήρα, η ουκρανική επανάσταση προκαλεί ανησυχία λόγω της παρουσίας ακροδεξιών κινημάτων στους κόλπους της. Η Δύση ανακάλυψε τον «Δεξιό Τομέα» και το κόμμα «Σβόμποντα», συνεχιστή του έργου του ακραίου εθνικιστή και αντισημίτη Στέπαν Μπαντέρα, αν και οι ομάδες αυτές υπάρχουν εδώ και καιρό. Η παρουσία τους στα οδοφράγματα δεν θα έπρεπε λοιπόν να προκαλεί έκπληξη.

Εν τη απουσία καθαρά αριστερών οργανώσεων, οι υπερεθνικιστικές ομάδες, αν και ετερογενείς και χωρίς να έχουν πάντα δομημένη πολιτική σκέψη, πρωτοστατούν εδώ και καιρό στον αγώνα ενάντια στους μετασοβιετικούς ολιγάρχες, αποτελώντας όμως μειοψηφική τάση στους κόλπους των εξεγερμένων. Σε μια επανιδρυμένη φιλελεύθερη δημοκρατία, αυτές οι ομάδες έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν το κύρος και τη δημοτικότητά τους αν συνεχίσουν να τροφοδοτούν τον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφορετικών μνημών του παρελθόντος, καλώντας τον πληθυσμό -κυρίως τον μη ρωσόφωνο, αλλά και αρκετούς αντισοβιετικούς ρωσόφωνους- να πάρει εκδίκηση από το σοβιετικό καθεστώς, άσχετα αν αυτό έχει εκλείψει εδώ και καιρό. Η χειραγώγηση της συλλογικής μνήμης σε ένα τόσο τεταμένο γεωπολιτικό πλαίσιο και ενώ η χώρα βυθίζεται στην εξαθλίωση, είναι ένας από τους βασικούς κινδύνους που ελλοχεύουν στη νέα ουκρανική επανάσταση.

* Ο Φελίξ Σαρτρέ (Félix Chartreux) διδάσκει Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης στο Collège universitaire français της Αγίας Πετρούπολης.