Πολιτισμός για όλους, κόντρα στην ΕΕ της εμπορευματοποίησης

Εκτενή αποσπάσματα από την ομιλία της Ελένης Μηλιαρονικολάκη, μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνης του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ, σε εκδήλωση που διοργάνωσε η ΤΟ Καλλιτεχνών της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ την περασμένη Δευτέρα

Η ΕΕ καυχιέται ότι ο πολιτισμός γι' αυτήν δεν έχει κερδοσκοπικό, αλλά διττό χαρακτήρα: Διαθέτει τόσο εγγενή καλλιτεχνική και κοινωνική αξία, όσο και οικονομική. Εδώ όμως ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα: Η κοινωνική αξία του πολιτισμού, η αξία χρήσης του για όλη την κοινωνία, είναι ολοσχερώς ασυμβίβαστη με την οικονομική εκμετάλλευσή του, καθώς ο πολιτισμός δεν έχει εμπορευματική, ανταλλακτική αξία.

Τρανταχτή απόδειξη είναι η πρόσφατη τραγωδία της Παναγίας των Παρισίων. Ακόμη και ένα σπουδαίο για την καπιταλιστική ανάπτυξη μνημείο, που η εμπορική εκμετάλλευσή του αποφέρει μεγάλα κέρδη στον τουρισμό και σε άλλους τομείς των υπηρεσιών στη Γαλλία, δεν μπόρεσε να γλιτώσει από την επιχειρηματική λογική κόστους - οφέλους (...) Η συγκεκριμένη περίπτωση δεν αποτελεί βέβαια εξαίρεση σε μια ΕΕ «πολιτισμού» και «κοινωνικής ευαισθησίας», όπως αποκαλύπτει και η ανακοίνωση της Κομισιόν με τίτλο «Προς μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της πολιτιστικής κληρονομιάς» (2014). Σε αυτό το κείμενο σημειώνεται πως το καλύτερα προσαρμοσμένο μοντέλο για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς στη σύγχρονη Ευρώπη, όπου οι δημόσιοι προϋπολογισμοί μειώνονται, είναι η μεγαλύτερη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα και της «κοινωνίας των πολιτών». Δηλαδή, η διάσωση και η προστασία των ανεκτίμητων θησαυρών της πολιτιστικής κληρονομιάς επαφίενται στην ελεημοσύνη των χορηγών και στο «επιχειρηματικό δαιμόνιο» των ιδιωτών, που μέσω των ΜΚΟ και άλλων οργανώσεων προσκαλούνται να αναλάβουν με το αζημίωτο τη σωτηρία της (...).

Ενίσχυση του ιδεολογικού ρόλου του πολιτισμού

Για την ΕΕ ο πολιτισμός εκτός από τα άμεσα οικονομικά οφέλη του - ως πηγή κερδών από την εκμετάλλευση των καλλιτεχνών και των πνευματικών δικαιωμάτων τους, ως ντεκόρ για επενδύσεις και ως κράχτης για τον τουρισμό, το εμπόριο, την αγορά ακινήτων, ακόμη και για την προσέλκυση εγκεφάλων - πάνω απ' όλα προσφέρει οφέλη ιδεολογικά (...) Το σπουδαιότερο καθήκον που του αναθέτει είναι να προστατεύει και να διασφαλίζει την αποκαλούμενη «κοινωνική συνοχή», δηλαδή να συμφιλιώνει την εργατική τάξη με το κεφάλαιο και να τη στοιχίζει πίσω από τους στόχους και τα συμφέροντά του (...)
Για να μη θεωρηθεί πως όλα αυτά αποτελούν «επινόηση της κομμουνιστικής προπαγάνδας», χρήσιμο είναι να προσφύγει κανείς σε αυτούσια κείμενα, όπως η Νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Πολιτισμό, του 2018. Στόχος της πολιτιστικής πολιτικής, αναφέρει η Ατζέντα, είναι «να δημιουργηθούν συνεκτικές κοινωνίες και να καλλιεργηθεί ένα όραμα μιας ελκυστικής Ευρωπαϊκής Ενωσης» (...) Υπογραμμίζεται ακόμα πως «στο μεταβαλλόμενο αυτό τοπίο, ο ρόλος του πολιτισμού είναι σημαντικότερος από ποτέ. Ο πολιτισμός μπορεί να συμβάλει στη γεφύρωση του χάσματος, καθώς κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των παραγόντων που είναι πιθανότερο να δημιουργήσουν το αίσθημα του ανήκειν σε μια κοινότητα». Η ΕΕ αναλαμβάνει ακόμη να παραδίδει μαθήματα για να καταρτίζει καλλιτέχνες στο πώς θα υπηρετούν με τα έργα τους τη διαιώνιση της εξουσίας του κεφαλαίου, εξυμνώντας τις ψεύτικες αστικές αξίες περί δημοκρατίας, κράτους δικαίου, πλουραλισμού, ισότητας των φύλων, σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα κ.λπ.

Στο ίδιο πνεύμα, και η πολιτιστική κληρονομιά χρησιμοποιείται για να καλλιεργηθεί ένα είδος ευρωενωσιακού εθνικισμού, ότι όλοι οι λαοί της ΕΕ, ανεξάρτητα από τάξεις, είναι οι «περιούσιοι», αφού μοιράζονται τον πλούτο ενός κοινού και ανώτερου πολιτισμού. «Η πολιτιστική κληρονομιά αποκαλύπτει σε διαχρονική βάση τι σημαίνει να είσαι Ευρωπαίος!», αναφωνεί η Κομισιόν και συμπληρώνει πως «η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο που παρέχει στους Ευρωπαίους πολίτες το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια ευρύτερη κοινότητα», ότι με άλλα λόγια μπορούν, παρά τη φτώχεια, τις απάνθρωπες εργασιακές σχέσεις, την ανεργία, να αισθάνονται περήφανοι και ασφαλείς στην ΕΕ, η οποία απλόχερα τους απονέμει - ως παράσημο για την αφέλειά τους - την ταυτότητα του Ευρωπαίου πολίτη (...)
Είναι δε τόση η ανάγκη της ΕΕ να αντιστρέψει την αντιδραστική και αποκρουστική για τους λαούς εικόνα της, που ακόμη και το οικονομικό μειονέκτημα της γλωσσικά και πολιτιστικά κατακερματισμένης αγοράς της, με αποτέλεσμα να λείπει μια κρίσιμη μάζα που θα καταναλώνει τα πολιτιστικά προϊόντα της, το μετατρέπει σε ιδεολογικό πλεονέκτημα. Καμαρώνει δηλαδή ότι είναι τόσο δημοκρατική, που επιτρέπει σε κάθε κράτος - μέλος να διατηρεί τη γλώσσα και τον πολιτισμό του, έτσι που ο ευρωπαϊκός πολιτισμός να μπορεί με την πολυμορφία του να ικανοποιεί διαφορετικές προτιμήσεις.

Μεγεθύνοντας το κοινό, μεγιστοποιώντας το κέρδος

Η προσπάθεια όμως για μεγέθυνση του κοινού της ονομαζόμενης ευρωπαϊκής πολιτιστικής βιομηχανίας, ιδιαίτερα του κινηματογράφου και των άλλων προϊόντων του οπτικοακουστικού τομέα, δεν εγκαταλείπεται. Αντίθετα, αποτελεί θεμελιακή προτεραιότητα του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» για την επόμενη οκταετία, 2021 - 2027. Ενα πλήθος μέτρων, όπως η επέκταση των διασυνοριακών σχέσεων, η ενίσχυση των συμπαραγωγών, η αύξηση της κινητικότητας των καλλιτεχνών, η διεύρυνση των διακρατικών δικτύων, επιστρατεύονται για να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί ένα μεγάλο κοινό για τα ευρωπαϊκά έργα, που θα υποσκελίσει την αμερικανική πρωτοκαθεδρία, ειδικά στα είδη τέχνης με μεγαλύτερη συγκέντρωση κεφαλαίου, όπως ο οπτικοακουστικός τομέας. Για την προώθηση του στόχου αυτού, δημιουργήθηκε πρόσφατα το Εθνικό Κέντρο Οπτικοακουστικών Μέσων και Επικοινωνίας (ΕΚΟΜΕ) στο υπουργείο Ψηφιακής Πολιτικής.
Μεγέθυνση του κοινού, ωστόσο, σημαίνει έργα για όλα τα γούστα, εξίσωση δηλαδή του γούστου προς τα κάτω, με ανάπτυξη μιας αγοραίας ομοιομορφίας που σε όφελος της εμπορικότητας θα εκτοπίσει και θα μεταλλάξει την ιδιαίτερη καλλιτεχνική ποιότητα για την οποία ήταν περήφανος ο ευρωπαϊκός κινηματογράφος, η ευρωπαϊκή πολιτιστική παραγωγή γενικότερα (...) Ολα τα παραπάνω συμβάλλουν στη συγκέντρωση της πολιτιστικής παραγωγής σε μονοπωλιακούς ομίλους, κατάσταση που θα ακυρώνει ολοσχερώς την καλλιτεχνική υπόσταση των δημιουργών, καταπατώντας το δικαίωμά τους να ελέγχουν τη σκέψη και το ταλέντο τους.
Στο πλαίσιο της προσπάθειας για διεύρυνση του κοινού, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι στις τελευταίες κατευθύνσεις της ΕΕ συγκαταλέγεται και η ανάγκη για αύξηση των πολιτιστικών ενδιαφερόντων, γνώσεων και δεξιοτήτων από τους Ευρωπαίους. Προτείνεται μάλιστα μια αναπροσαρμογή των θεμελιακών γνώσεων σε όλα τα επίπεδα Εκπαίδευσης, ώστε μαζί με τις Φυσικές Επιστήμες, την Τεχνολογία, τη Μηχανική και τα Μαθηματικά, να συμπεριλάβουν και την Τέχνη.
Κάτι παραπάνω κρύβεται βέβαια πίσω από την προτεινόμενη αναβάθμιση της τέχνης στα εκπαιδευτικά προγράμματα, και αυτό είναι η καλλιέργεια μέσα απ' αυτή της επιχειρηματικής δημιουργικότητας, μιας απαραίτητης ικανότητας για την άνοδο της ανταγωνιστικότητας στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία, που η κερδοφορία της εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από τις νέες, πρωτότυπες και επικερδείς ιδέες, από αυτό δηλαδή που αποκαλούν «καινοτομία» (...)

Η πολιτιστική διπλωματία, νέο εργαλείο ιμπεριαλιστικής διείσδυσης

Εκτός από την κοινωνική, δηλαδή την ιδεολογική και την οικονομική διάσταση που έχει η μεγέθυνση του κοινού, σύμφωνα με το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη», υπάρχει και μια τρίτη διάσταση, η διεθνής, η διεύρυνση δηλαδή του ακροατηρίου για τους ευρωπαϊκούς πολιτιστικούς ομίλους εκτός της ΕΕ. Ο σπουδαιότερος ωστόσο λόγος γι' αυτήν τη διεύρυνση δεν είναι ο εισπρακτικός, αλλά η εκμετάλλευση του πολιτισμού για να προωθηθούν τα γεωπολιτικά και τα γενικά οικονομικά συμφέροντα της ΕΕ. Πρόκειται γι' αυτό που ονομάζουν «πολιτιστική διπλωματία», την προβολή δηλαδή της υπεροχής του ευρωπαϊκού πολιτισμού, με σκοπό να διαμορφωθεί ευνοϊκή στάση προς την ΕΕ σε εκτός των συνόρων της πληθυσμούς.
Στην ουσία η ΕΕ επιλέγει αυτήν την περίοδο να εναλλάξει τις απροκάλυπτες - με βόμβες και αεροπλάνα - ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις της σε διάφορα σημεία της Γης με πολιτισμένες και ειρηνικές δήθεν διαδικασίες «διαπολιτισμικού διαλόγου», που με το πιστόλι στον κρόταφο θα προωθούν τη συμφιλίωση και την κατανόηση για τις απαιτήσεις της στις «μετασυγκρουσιακές κοινωνίες», όπως αποκαλεί τις ρημαγμένες από τον πόλεμο περιοχές. Ο στόχος βέβαια παραμένει πάντα το ίδιο εχθρικός για τους λαούς: Να αρπάξει τη μερίδα του λέοντος από τη λεία των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των δρόμων μεταφοράς τους, να εξασφαλίσει νέες αγορές και φτηνά, υπάκουα χέρια για νέες επενδύσεις, να ενισχύσει τελικά οικονομικά, στρατιωτικά και πολιτικά τη θέση της στη διεθνή σκακιέρα.
(...) Ξεδιάντροπα και προκλητικά στην έκθεσή της «Προς μια στρατηγική της ΕΕ για διεθνείς πολιτιστικές σχέσεις» αναφέρει ως χαρακτηριστικές επιτυχίες της την πρόοδο των επιδιώξεών της στη βομβαρδισμένη και διαμελισμένη πρώην Γιουγκοσλαβία. Δεν κρύβει δε την πρόθεσή της να αναπτύξει ειδικά προγράμματα για τον έλεγχο της πολιτικής κατάστασης στα κράτη της ψευδεπίγραφης «Αραβικής Ανοιξης», μέσα από έναν αυξημένο ρόλο της «κοινωνίας των πολιτών», δηλαδή των ΜΚΟ και άλλων προσκείμενων σε αυτήν πολιτιστικών ιδρυμάτων και οργανώσεων, στη διακυβέρνηση αυτών των κρατών. Το αποκορύφωμα της προκλητικότητας έρχεται στο τέλος της έκθεσης, όπου η ΕΕ δηλώνει απερίφραστα ότι θα παρέχει μαθήματα κατάρτισης για τη βελτίωση της παρέμβασης των μυστικών υπηρεσιών της στην εσωτερική πολιτική άλλων χωρών. Συγκεκριμένα, αναφέρει πως με τα μαθήματα αυτά «θα εξασφαλιστεί πλήρης ενημέρωση στις επικρατούσες τοπικά πολιτισμικές ευαισθησίες» για «παρατηρητές και αποστολές παρακολούθησης εκλογών και για το προσωπικό που θα απασχοληθεί σε μη στρατιωτικές αποστολές σταθεροποίησης» (...).

Οξυνση του ανταγωνισμού με τις ΗΠΑ, ένταση των μηχανισμών ελέγχου της γνώσης και της πληροφόρησης

Η αυξανόμενη επιρροή των ΗΠΑ μέσα από την υπεροχή τους στην ευρωπαϊκή πολιτιστική αγορά έρχεται να ενισχυθεί με το προβάδισμα των αμερικανικών μονοπωλιακών ομίλων και στη νέα ψηφιακή αγορά. Η κατάσταση αυτή ανησυχεί ιδιαίτερα την ΕΕ, καθώς είναι γνωστό πως εκείνος που θα βάλει τα πιο πολλά και προσβάσιμα στοιχεία στο διαδίκτυο θα μπορεί να έχει ιδεολογικό - πολιτικό έλεγχο, ειδικά στις νέες γενιές, που κύρια - αν όχι μόνο - από αυτό αντλούν γνώσεις και πληροφορίες (...) Ετσι, παίρνει μέτρα για τη διεύρυνση του διαδικτυακού κοινού της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παραγωγής με την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού περιεχομένου και την πρόσβασή του σε όλες τις διαδικτυακές πλατφόρμες, τη διάδοση της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς με ψηφιακό μετασχηματισμό της, ιδιαίτερα της κινηματογραφικής, την ανάπτυξη έρευνας για επαυξημένη - εικονική πραγματικότητα κ.λπ. Η ίδρυση ειδικού υπουργείου Ψηφιακής Πολιτικής στην Ελλάδα το 2016 σχετίζεται με το θέμα αυτό.
Ταυτόχρονα, το τελευταίο διάστημα όλο και πιο ανοιχτά εκδηλώνει τη δυσαρέσκειά της για την αυξανόμενη κυριαρχία και κυκλοφορία έργων από τις ΗΠΑ, καταγγέλλοντας ακόμη και ονομαστικά τους σπουδαιότερους από τους αμερικανικούς ομίλους που δρουν στο διαδίκτυο ως μηχανισμούς πολιτικής χειραγώγησης, που «υπονομεύουν τους θεσμούς, την πολιτική, τις δράσεις και τις αξίες της». Για το σκοπό αυτό, η Κομισιόν έχει συντάξει και ειδική Οδηγία με τίτλο «Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο» το 2018 (...) Η σφοδρή αυτή αντίδραση και επιθετικότητα της ΕΕ απέναντι στις ΗΠΑ δεν ξεκινά ασφαλώς από την πρόθεσή της να προστατέψει το ευρωπαϊκό κοινό από τακτικές χειραγώγησης ή παράνομης χρήσης των προσωπικών του δεδομένων, όπως προπαγανδίζει, αλλά για να καταλάβει αυτή τη θέση των ΗΠΑ στον προσανατολισμό του περιεχομένου σύμφωνα με τα δικά της στρατηγικά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.
Σ' αυτό το περίγραμμα εντάσσονται και οι πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωκοινοβουλίου για τα πνευματικά δικαιώματα, οι οποίες επιχειρούν να μειώσουν την κερδοφορία των αμερικανικών κολοσσών στο διαδίκτυο, εμποδίζοντάς τους να εκμεταλλεύονται δωρεάν το ευρωπαϊκό περιεχόμενο. Η ΕΕ για λόγους προπαγανδιστικούς προτάσσει τα δικαιώματα των δημιουργών - καλλιτεχνών, όμως οι μεγάλοι ωφελημένοι απ' αυτήν τη σύγκρουση και τις πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωκοινοβουλίου είναι οι ευρωπαϊκοί μονοπωλιακοί όμιλοι των εκδόσεων και της παραγωγής οπτικοακουστικού υλικού. Το υποκριτικό ενδιαφέρον της ΕΕ για τους δημιουργούς εκδηλώνεται και στην προηγούμενη Οδηγία της, που κυρώθηκε από όλα τα κόμματα της ελληνικής Βουλής εκτός από το ΚΚΕ, μια Οδηγία με την οποία άνοιξε το δρόμο για την ίδρυση ιδιωτικών οργανισμών διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων με προνομιακούς όρους λειτουργίας σε σχέση με τους συλλογικούς φορείς των καλλιτεχνών. Με λίγα λόγια, η ευρωενωσιακή πολιτική για τα πνευματικά δικαιώματα φροντίζει ώστε εκδότες, παραγωγοί, προαγωγοί και διαχειριστές, όλοι άσχετοι με την καλλιτεχνική δημιουργία, να ζουν και να πλουτίζουν απ' αυτήν. Αυτό που φαίνεται πως εννοεί η ΕΕ όταν μιλά για «δίκαιη αμοιβή των δημιουργών» είναι να μην απομείνει τελικά ούτε ψίχουλο γι' αυτούς...
Αυτό που δεν πρέπει να διαφύγει από την προσοχή μας είναι πως τα μέτρα που υιοθετεί η ΕΕ για την αντιμετώπιση των διαδικτυακών επιθέσεων και του αποκαλούμενου υβριδικού πολέμου, όπως η Μονάδα Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών μέσα στο Κέντρο Ανάλυσης Πληροφοριών και Διαχείρισης Κρίσεων, στρέφονται πρώτα και κύρια ενάντια στον εσωτερικό εχθρό, το οργανωμένο εργατικό - λαϊκό κίνημα, ενισχύοντας και επεκτείνοντας το κατασταλτικό της οπλοστάσιο και στα διαδικτυακά μέσα μαζικής πληροφόρησης (...)

Μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να αποδώσει στην τέχνη την αληθινή κοινωνική της λειτουργία

Η τέχνη στην καπιταλιστική ΕΕ φτάνει σταδιακά να ελέγχεται, άμεσα ή μέσα από τους κρατικούς οργανισμούς, από τα συμφέροντα των μονοπωλιακών ομίλων. Αυτοί χρηματοδοτούν, ρυθμίζουν πού θα κατευθυνθούν οι κρατικές παροχές, δίνουν δουλειά στους καλλιτέχνες, μπορούν να αναδείξουν ή να συντρίψουν δημιουργούς, υπαγορεύουν το περιεχόμενο της τέχνης και τη «διορθώνουν» στα μέτρα τους.
Η αληθινή, η μεγάλη τέχνη, όμως, δεν είναι δούλα, ούτε όργανο υποδούλωσης, αλλά όπλο απελευθέρωσης. Οπως κάθε μορφή εργασίας, επιδιώκει να εξανθρωπίσει, να μεταμορφώσει την πραγματικότητα σύμφωνα με τις ανθρώπινες ανάγκες. Οχι να ενισχύσει την ανθεκτικότητα μιας πραγματικότητας σε πλήρη αντίθεση με αυτές. Οι πιο μεγάλες στιγμές στην Ιστορία της, τα πιο σπουδαία κατορθώματα της πολιτιστικής κληρονομιάς, δημιουργήθηκαν όταν η τέχνη έφτανε να συλλάβει τα πρωτοπόρα μηνύματα της εποχής της, σπρώχνοντας την ανθρωπότητα προς το φως: «Από δω, προς τον ήλιο», όπως έγραφε και ο μεγάλος μας ποιητής, ο Ρίτσος.
Οι καιροί μας σαλπίζουν έξοδο. Εξοδο από την ΕΕ, έξοδο από το ΝΑΤΟ, έξοδο από την κοινωνία της εκμετάλλευσης. Οι καιροί σαλπίζουν για έναν ανώτερο πολιτισμό, σε μια νέα κοινωνία και μια νέα Ευρώπη, όπου στη θέση του συμφέροντος των λίγων θα μπει το κοινωνικό συμφέρον. Μια κοινωνία όπου όλα τα κοινωνικά αγαθά, όπως η τέχνη και ο πολιτισμός, θα περάσουν σε κοινωνικό προγραμματισμό και έλεγχο από τους ίδιους τους δημιουργούς τους και όπου κριτήριο για την ανάπτυξή της αντί για τη μεγιστοποίηση του κέρδους θα γίνει η μεγιστοποίηση της γενικής ευημερίας, η γενική υλική και πνευματική πρόοδος. Μόνο αυτή η κοινωνία, μόνο η εργατική εξουσία μπορεί να αποδώσει στην τέχνη την αληθινή κοινωνική - μαζική λειτουργία της: Να δημιουργήσει τους όρους για μια χωρίς προηγούμενο διάδοσή της, να αναπτύξει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας την ικανότητα να την κατανοούν και να την απολαμβάνουν και να πραγματοποιήσει μια τέτοια αναγνώριση της σημασίας της, που σε κανένα προηγούμενο κοινωνικό σύστημα δεν υπήρξε.
Αλλωστε, το απέδειξε. Το απέδειξαν οι μπολσεβίκοι, όταν στην έφοδο στα Χειμερινά Ανάκτορα φρόντιζαν να μην καταστρέψουν τα έργα τέχνης και τα κειμήλια, όταν ανάμεσα στα πρώτα διατάγματα της εξουσίας τους ήταν αυτό για τον κινηματογράφο, όταν μετά τις καταστροφές που έκαναν οι ναζί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έχτιζαν από την αρχή, στηριγμένοι μόνο σε φωτογραφίες, τις πόλεις - κοσμήματα της παλιότερης αρχιτεκτονικής. Το απέδειξε ο Κόκκινος Στρατός, που η πρώτη κίνησή του μόλις μπήκε στο Βερολίνο ήταν να ανοίξει τα θέατρα. Το απέδειξαν και οι Ελληνες κομμουνιστές, όταν μέσα στα μαύρα χρόνια της Κατοχής ίδρυσαν στο ΕΑΜ ειδικό Τμήμα για την περιφρούρηση των αρχαιοτήτων και την αντιμετώπιση της αρχαιοκαπηλίας από τους ναζί κατακτητές, στέλνοντας το μήνυμά τους έως το σήμερα: Για να διασωθεί ο πολιτισμός χρειάζεται να διασωθεί η πίστη μας πως αυτόν τον κόσμο είναι στο χέρι μας να τον αλλάξουμε.

• Ολόκληρη η ομιλία είναι δημοσιευμένη στο «902.gr»