Ο νόμος για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους

Ο νόμος για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους

Στο προηγούμενο άρθρο, αναφερθήκαμε στο θέμα «τι είναι το κέρδος» γενικά, τι είναι το «μέσο ποσοστό κέρδους» και πώς δημιουργείται. Στο παρόν άρθρο, θα αναφερθούμε στο νόμο «για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους».

Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι με την ανάπτυξη της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και των παραγωγικών δυνάμεων στην καπιταλιστική κοινωνία το μερίδιο του σταθερού κεφαλαίου αυξάνεται.

Αυτό αναπόφευκτα οδηγεί στην αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή της σχέσης του σταθερού προς το μεταβλητό κεφάλαιο. Αυτή η αύξηση συνεπώς οδηγεί και στην τάση για πτώση του ποσοστού κέρδους.

Το γεγονός αυτό έχει επισημανθεί από τους αστούς οικονομολόγους, πράγμα που ανησύχησε πάρα πολύ τους εκπροσώπους της αστικής Πολιτικής Οικονομίας.

Η κλασική Πολιτική Οικονομία δεν μπόρεσε να εξηγήσει την πτώση του ποσοστού κέρδους, γιατί οι εκπρόσωποί της δεν τηρούσαν την απαραίτητη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο, δεν καταλάβαιναν τη σημασία των αλλαγών στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου και δεν έβλεπαν τις διαφορές ανάμεσα στο κέρδος και στην υπεραξία.

Κάθε χωριστός επιχειρηματίας, αντικαθιστώντας ολοένα και περισσότερο τους εργάτες με μηχανές, κάνει φτηνότερη την παραγωγή, πλαταίνει την πώληση των εμπορευμάτων του και πετυχαίνει υπερκέρδη για τον εαυτό του.

Οταν, όμως, οι τεχνικές επιτεύξεις των χωριστών επιχειρήσεων διαδίδονται πλατιά, ανεβαίνει η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (σταθερό /μεταβλητό) στις περισσότερες επιχειρήσεις, πράγμα που οδηγεί στη μείωση του γενικού ποσοστού του κέρδους.

Προς την ίδια κατεύθυνση, δρα και η πιο γρήγορη αύξηση του παγίου κεφαλαίου, σε σύγκριση με το κυκλοφοριακό, γεγονός που οδηγεί στην επιβράδυνση της κυκλοφορίας όλου του κεφαλαίου.

Οι καπιταλιστές, ανεβάζοντας την τεχνική, επιδιώκουν να βγάλουν όσο το δυνατόν περισσότερα κέρδη, το αποτέλεσμα, όμως, αυτών των προσπαθειών τους είναι κάτι που κανένας δεν το θέλει - η μείωση του ποσοστού του κέρδους.

«Το μέσο - απεριόριστη ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας - γράφει ο Κ. Μαρξ - έρχεται σε διαρκή σύγκρουση με τον περιορισμένο σκοπό της αξιοποίησης του υπάρχοντος κεφαλαίου»¹.

Ας δούμε ένα παράδειγμα:

Αν θεωρήσουμε ότι ο βαθμός εκμετάλλευσης είναι 100%, δηλαδή ο καπιταλιστής καρπώνεται υπεραξία όση και το μεταβλητό κεφάλαιο, με αυξανόμενη την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, το ποσοστό του κέρδους θα εκφράζεται με τα ακόλουθα μεγέθη:

Αν το σταθερό κεφάλαιο, σ = 50 και το μεταβλητό κεφάλαιο, μ = 100, τότε το ποσοστό κέρδους, Κ`= υ/σ+ μ.100%, δηλαδή η υπεραξία προς το σύνολο του κεφαλαίου, σταθερού και μεταβλητού επί το βαθμό εκμετάλλευσης, είναι:

Κ` = 100/150.100% = 66,6%, όπου 100 είναι η υπεραξία.

Αν τώρα το σταθερό κεφάλαιο, σ =100 και το μεταβλητό κεφάλαιο, μ =100, τότε το ποσοστό κέρδους είναι: Κ` = 100/200.100% = 50%

Αν δε το σταθερό κεφάλαιο, σ =200 και το μεταβλητό κεφάλαιο, μ =100, τότε το ποσοστό κέρδους, Κ`= 100/300.100% = 33,3%

Αν αυξηθεί ακόμη περισσότερο το σταθερό κεφάλαιο, δηλαδή σ =400 και το μεταβλητό κεφάλαιο μ =100, τότε το ποσοστό κέρδους, Κ` = 100/500.100% = 20%

Βλέπουμε, δηλαδή, ότι όσο αυξάνεται το σταθερό κεφάλαιο σε σχέση με το μεταβλητό, δηλαδή αυξάνεται η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, το ποσοστό κέρδους πέφτει.

Ενώ η άνοδος της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου οδηγεί στην πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, ταυτόχρονα μια σειρά παράγοντες αντιδρούν στην πτώση του ποσοστού κέρδους. Ας δούμε αυτούς τους παράγοντες:

1) Παράγοντες, που αυξάνουν την εκμετάλλευση, αντιδρούν στην πτώση του ποσοστού κέρδους. Ετσι, η παράταση της εργάσιμης ημέρας συνεπάγεται την αύξηση της εκμετάλλευσης της Εργατικής Δύναμης. Επίσης, η ανάπτυξη της εκμηχανισμένης παραγωγής συνδέεται και με την αύξηση της εντατικότητας της εργασίας, που όχι μόνον αυξάνει το βαθμό εκμετάλλευσης, αλλά και φρενάρει άμεσα την πτώση του ποσοστού κέρδους.

2) Η τεχνική πρόοδος, ανεβάζοντας την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, γεννάει την ανεργία, που ασκεί πίεση στην αγορά εργασίας. Αυτό επιτρέπει στους καπιταλιστές να μειώνουν το μισθό εργασίας, να τον καθορίζουν σημαντικά πιο κάτω από την αξία της Εργατικής Δύναμης.

3) Στο βαθμό που αυξάνει η παραγωγικότητα της εργασίας, πέφτει η αξία των μέσων παραγωγής /μηχανές, πρώτες ύλες κλπ. Η πτώση της αξίας του σταθερού κεφαλαίου επιβραδύνει την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και, συνεπώς, αντιδρά στην πτώση του ποσοστού κέρδους.

4) Στην πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους αντιδρά η οικονομία που κάνουν οι καπιταλιστές σε σταθερό κεφάλαιο σε βάρος της υγείας και της ζωής των εργατών. Αναγκάζουν τους εργάτες να δουλεύουν σε στενούς χώρους, δίχως επαρκή αερισμό, κάνουν οικονομίες στα εξαρτήματα που απαιτούνται για την προστασία των εργατών στη δουλιά.

5) Στην πτώση του ποσοστού κέρδους, επιδρούν ανασταλτικά οι άνισες ανταλλαγές στο εξωτερικό εμπόριο, όταν οι καπιταλιστές των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, εξάγοντας τα εμπορεύματά τους στις αποικίες, βγάζουν υπερκέρδη.

Ολοι αυτοί οι παράγοντες που αντιδρούν, δεν αίρουν, αλλά απλώς εξασθενούν την πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, της προσδίδουν το χαρακτήρα τάσης.

«Ετσι φάνηκε γενικά ότι οι ίδιες αιτίες που επιφέρουν την πτώση του γενικού ποσοστού του κέρδους, προκαλούν αντιδράσεις, που αναχαιτίζουν, επιβραδύνουν και εν μέρει παραλύουν αυτήν την πτώση... Δεν αναιρούν το νόμο, αδυνατίζουν, όμως, την αποτελεσματικότητά του...

Ετσι, ο νόμος επενεργεί μονάχα σαν τάση, η δε επενέργειά του προβάλλει χτυπητά μόνο κάτω από καθορισμένες συνθήκες και στην πορεία μακρόχρονων περιόδων»².

Η πτώση του ποσοστού του κέρδους δε σημαίνει μείωση της μάζας του κέρδους, δηλαδή όλου του όγκου της υπεραξίας που παράγει η εργατική τάξη.

Αντίθετα, η μάζα του κέρδους μεγαλώνει τόσο, επειδή ανεβαίνει το ποσοστό της υπεραξίας, όσο και για το λόγο ότι αυξάνει ο συνολικός αριθμός των εργατών.

Ο νόμος της τάσης του ποσοστού κέρδους να πέφτει αποτελεί έναν από τους χτυπητούς δείκτες του ιστορικά περιορισμένου χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Οξύνει τις αντιθέσεις και δείχνει παραστατικά, πώς, σε μιαν ορισμένη βαθμίδα, το αστικό καθεστώς γίνεται εμπόδιο στην παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

1. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τόμος 3, σελ. 316.

2. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τόμος 3, σελ. 301-302.