5 Ιουλ 2012

Οι Ελληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ


Οι Ελληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ
Ο Κώστας Βάρναλης το 1935 στη Μόσχα, με τον Δ. Γληνό (δεξιά) και τον Κανονίδη, διευθυντή του ελληνικού θεάτρου του Σοχούμ, στο συνέδριο Σοβιετικών συγγραφέων
Α. Προεπαναστατική Περίοδος
Η ειδυλλιακή εικόνα του ποντιακού ελληνισμού στην προεπαναστατική Ρωσία ως μιας οικονομικά και πολιτιστικά ευδοκιμούσας κοινότητας αποτελεί συνήθη πρακτική στην κυρίαρχη ιστοριογραφία. Βλέπετε, υπάρχει η τάση, η ιστορία των λαών να ταυτίζεται αυθαίρετα με την ιστορία της κυρίαρχης τάξης: Στην προκειμένη περίπτωση, με μια μικρή μειοψηφία μεγαλεμπόρων που ήλεγχαν τότε την οικονομική κίνηση της περιοχής.
Ωστόσο, μια τέτοια ταύτιση αποσιωπά τις ταξικές διαφορές που υπήρχαν μεταξύ του Ελληνα κεφαλαιούχου και του Ελληνα αγρότη, εργαζόμενου ή μικρού εμποράκου / επαγγελματία. Ιδίως σε μια κοινωνία όπως αυτή της Τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα, όπου οι ταξικές αντιθέσεις ήταν ιδιαίτερα οξυμένες και όπου οι συνθήκες διαβίωσης και εργασίας για τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού (ανεξαρτήτως εθνικής προέλευσης) ήταν άθλιες. Ελληνες Πόντιοι εργάζονταν, για παράδειγμα, στα μεταλλεία της Νότιας Ρωσίας και του Καυκάσου, συμμετείχαν στην κατασκευή του Υπερσιβηρικού σιδηροδρόμου, ενώ οι περισσότεροι (πλέον των δύο τρίτων) απασχολούνταν στην ύπαιθρο από την τσαρική φεουδαρχία - αλλά και γαιοκτήμονες ομοεθνείς τους - «συχνά κάτω από συνθήκες δουλοπαροικίας».1
Πράγματι, οι πληθυσμοί που κατέφευγαν στη Ρωσία από τον Τουρκικό Πόντο, είτε ως πρόσφυγες εθνικών διώξεων και πολέμων, είτε ως οικονομικοί μετανάστες («με τις αποσκευές τους στη ράχη», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει μια μαρτυρία) αποτελούσαν ένα φτηνό εργατικό δυναμικό, «ιδανικό» προς εκμετάλλευση από πλευράς του κεφαλαίου, σε μια χώρα που ο καπιταλισμός, αν και καθυστερημένα, αναπτυσσόταν με ραγδαίους ρυθμούς. Οι ταξικοί διαχωρισμοί και οι περιορισμοί που αυτοί επέβαλαν στις λαϊκές τάξεις πρόβαλλαν ολοένα και πιο επιτακτικά το αίτημα για ανατροπή του υπάρχοντος εκμεταλλευτικού συστήματος. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι, οι οποίοι αναγνώριζαν πως: «Το καθεστώς το τσαρικό ήταν τέτοιο (που) δίκαια έκαναν την επανάσταση...».2
Β. Οι Ελληνες στην Επανάσταση
Μαθητές και μαθήτριες της Ελληνικής Εργατικής Σχολής Οδησσού
Στις 7 του Νοέμβρη 1917 (25 του Οκτώβρη με το παλιό ημερολόγιο) ξεσπά η Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, της οποίας φέτος γιορτάζουμε τα 90χρονα.
Παρά την ύπαρξη ισχυρών μηχανισμών ιδεολογικής ενσωμάτωσης των μαζών από πλευράς της άρχουσας τάξης (εκπαίδευση, εκκλησία, κράτος), Ελληνες προλετάριοι, χωρικοί και άλλοι προοδευτικοί άνθρωποι, συμμετείχαν ενεργά στις επαναστατικές διαδικασίες δίπλα στους αλλοεθνείς - αλλά ομοίους ταξικά - συναγωνιστές τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά.
Ο Π. Τανιμανίδης αναφέρει πως «πολλοί από αυτούς (τους Ελληνες της Ρωσίας, στην πλειοψηφία τους Πόντιοι) πολέμησαν υπέρ της Επανάστασης του 1917». Πράγματι, «στις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, στα μνημεία εκείνων που έπεσαν γι' αυτήν, αναγράφονται πολλά ονόματα Ελληνοποντίων».3
Μέσα από τις γραμμές του επαναστατικού προλεταριάτου, αναδείχθηκαν πολλοί κομμουνιστές ελληνικής καταγωγής. Ανάμεσα σε εκείνους που ανέπτυξαν επαναστατική δράση και διώχθηκαν από το τσαρικό καθεστώς ήταν ο ποντιακής καταγωγής Βλαδίμηρος Παπαδόπουλος. Ο ίδιος καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση, λόγω της συμμετοχής του στο συνδικαλιστικό και επαναστατικό κίνημα. Μετείχε ενεργά στη Μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση και το 1918 εντάχθηκε στις γραμμές του Κόμματος των Μπολσεβίκων, καθώς και στον Κόκκινο Στρατό.4
Ο Λένιν, σε ομιλία του, σε πλατεία της Πετρούπολης, τον Ιούλη του 1920
Η Παρασκευή Γεωργαζή, η οποία πήρε ενεργά μέρος και στα επαναστατικά γεγονότα του 1905, συμμετείχε τον Οκτώβρη του 1920 ως αντιπρόσωπος στην πρώτη συνδιάσκεψη των εργατριών και αγροτισσών του Κυβερνείου της Οδησσού. Στην ίδια συνδιάσκεψη πήρε επίσης μέρος και η Ευδοκία Παπαδοπούλου, εξωκομματική συνδικαλίστρια.5
Μεταξύ των Ελλήνων που έδρασαν μέσα από τις τάξεις του Κόμματος των Μπολσεβίκων και έλαβαν ενεργά μέρος στις επαναστατικές διαδικασίες ήταν και οι: Θ. Βεργόπουλος, Μ. Μανέλης, Α. Νεδελιάκης, Γ. Λουσανάκης, Ν. Πανάγου, Ξ. Μαλανδράκης, Γ. Λινάκης, Δ. Πετράκης.
Πολλοί εντάχθηκαν στον Κόκκινο Στρατό, όπως οι Κ. Παπαδόπουλος, Α. Σάμης, Ζ. Κοντός, Ν. Μανουκλίδης και Γ. Θεοδώρης.6 Από τις γραμμές του Κόκκινου Στρατού πολέμησαν ακόμη οι Πόντιοι της Οδησσού Π. Τομπουλίδης, Α. Ιωαννίδης, ο Κ. Βασιλειάδης και άλλοι. Στο 50ό Σύνταγμα Πεζικού του Κόκκινου Στρατού υπηρέτησαν οι Ελληνες κομμουνιστές της περιοχής Περεσίπ της Οδησσού Π. Κοντογιώργης, Β. Παπαδόπουλος και Χαραλαμπάτος.
Στις μάχες του μετώπου της Μαριούπολης (Μάρτιος 1919) έλαβε μέρος στο πλευρό του Κόκκινου Στρατού εθελοντικό στρατιωτικό κίνημα αποτελούμενο αμιγώς από Ελληνες της περιοχής. Στην πολυεθνική μονάδα της Κόκκινης Εθνοφρουράς της Γιάλτας εντάχθηκαν επίσης πολλοί Ελληνες. Πόντιοι εθελοντές, όπως οι Κ. Ζαχαρίδης και Σ. Παπαδόπουλος, μετείχαν σε επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της χώρας (Μέση Ασία, Τασκένδη, αρχές 1918). Ενας άλλος Ελληνας, εν ονόματι Μοραντής, διατέλεσε διευθυντής του Χαρτογραφικού Τμήματος του Γενικού Επιτελείου Στρατού στο Τουρκεστάν.7
Αξιοσημείωτη υπήρξε ακόμη η παρουσία των Ελλήνων στο πεδίο της διαφώτισης, της υπεράσπισης και μεταλαμπάδευσης των κομμουνιστικών θέσεων και αρχών. Οπως στην περίπτωση του Κωνσταντίνου Γ. Σεμερτζίεφ, ο οποίος, κατά τη διάρκεια της κατάληψης της πόλης Γιάγκρα από τους Μπολσεβίκους το 1917, εκλέχθηκε υπεύθυνος διαφώτισης της Επαναστατικής Επιτροπής και το 1920 πρόεδρος της Περιφερειακής Επιτροπής της Κομσομόλ στην περιοχή του Σοχούμ (Αμπχαζία).
Αντιπρόσωποι στο 2ο Πανρωσικό Συνέδριο των μεταλλωρύχων στο Κρεμλίνο (Μόσχα 23-24 Γενάρη 1921)
Ο Πόντιος Δ. Τριανταφυλλίδης, μέλος της συντακτικής επιτροπής της τοπικής εφημερίδας της Ευπατόριας, διακρίθηκε παράλληλα και στον τομέα της προπαγάνδισης των σοσιαλιστικών ιδεών. Στο Κυβερνείο της Σταυρούπολης προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στο Κόμμα και τον Τομέα Διαφώτισης η δασκάλα Μαρία Βαλλιανού του Κωνσταντίνου (1896-1973), μέλος του ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος από το 1914. Η ίδια, κατά την περίοδο της ξένης στρατιωτικής επέμβασης και του Εμφυλίου, πήρε δραστήρια μέρος στην απόκρουση του εχθρού και την υπεράσπιση της σοβιετικής εξουσίας, κατέχοντας παράλληλα τη θέση της αντιπροέδρου της Διεύθυνσης του Πολιτικού Τμήματος του Ανατολικού Μετώπου. Στη συνέχεια διατέλεσε επικεφαλής του Τμήματος της Λαϊκής Παιδείας της Σταυρούπολης.
Πολλοί Ελληνες Πόντιοι της Οδησσού, της Σεβαστούπολης, του Σοχούμ, του Βατούμ και άλλων πόλεων με ελληνικές παροικίες, εκλέχθηκαν στα τοπικά σοβιέτ, καθώς και σε άλλα όργανα εξουσίας. Στο Σοβιέτ Εργατών Αντιπροσώπων της Οδησσού εκλέχθηκαν το Σεπτέμβρη του 1917 πέντε Ελληνες. Αργότερα (το Γενάρη του 1918), στη νέα Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ Εργατών Αντιπροσώπων της Οδησσού, αναδείχθηκε ένας άλλος Ελληνας, εν ονόματι Πινέλης. Στις εργασίες του Συνεδρίου των Σοβιέτ Αγροτών Αντιπροσώπων, που διεξήχθη το Φλεβάρη του 1918 στην πόλη της Χερσώνας, έλαβαν μέρος 806 αντιπρόσωποι αγροτών από το Κυβερνείο της περιοχής. Μεταξύ των ομιλητών ήταν και ο εκπρόσωπος των Ρώσων εργατών, Πόντιος στην καταγωγή, Στεπανίδης, ο οποίος και μετέφερε τη μεγάλη ευγνωμοσύνη της εργατικής τάξης στους αγρότες συνέδρους για την υποστήριξη του αγώνα τους με είδη τροφίμων.8
Το μουσικό συγκρότημα των Ελλήνων της ΕΣΣΔ «Ρωμιοσύνη», σε συναυλία του σε εργοστάσιο του Λένινγκραντ, τη δεκαετία του '70
«Γιατί στον εμφύλιο (μετά την Οxτωβριανή Επανάσταση) κερδίσανε οι μπολσεβίκοι;», διερωτάται ένας Πόντιος από τη Ρωσία. «Αφού όλα τα γεγονότα και όλες οι ενδείξεις ήταν εναντίον τους... Ε, λοιπόν, η πλειοψηφία του λαού της Ρωσίας είχε κάνει την επιλογή του... Ο λαός ήταν με τους μπολσεβίκους. Πώς έγινε όμως και αυτή η φτωχολογιά, οι κατώτεροι αξιωματικοί, νίκησε τους στρατηγούς; Μα δεν μπορούσε να γίνει και αλλιώς, αφού η πλειοψηφία του λαού δεν ήταν ούτε κουλάκοι, ούτε αστοί, ούτε κατείχε τίτλους ευγενείας, αλλά ήταν φτωχοί, κατατρεγμένοι, καταπονημένοι, αγριεμένοι με την εξουσία άνθρωποι, που έπρεπε μόνο να τους ενώσεις και να τους κατευθύνεις, όπως ακριβώς έκαναν οι μπολσεβίκοι».9
Γ. Ο Ποντιακός ελληνισμός στην ΕΣΣΔ έως τον Β` Παγκόσμιο Πόλεμο
Η διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ενωση ξεκινάει στις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέσα στις πλέον δυσμενείς συνθήκες, μέσα από τα ερείπια που άφησαν πίσω τους ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος και η ξένη ιμπεριαλιστική στρατιωτική επέμβαση 16 κρατών (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα). Παρόλα αυτά, η νεαρή σοβιετική πολιτεία έδωσε από νωρίς δείγματα γραφής αναφορικά με τους ελληνοποντιακούς πληθυσμούς. Μερίμνησε άμεσα για την επανεγκατάσταση όσων είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους κατά τη διάρκεια των εθνικιστικών συγκρούσεων, ενώ για όσους ήταν είτε πρόσφυγες από τον Πόντο (τους οποίους η ελληνική κυβέρνηση δε δέχτηκε να μεταφέρει στην Ελλάδα), είτε άστεγοι λόγω της ολοκληρωτικής καταστροφής των χωριών τους, η σοβιετική εξουσία διέθεσε γη, προκειμένου να εξασφαλίσουν τους όρους επιβίωσής τους.
Στον τομέα της πολιτιστικής / εκπαιδευτικής ανάπτυξης, η σοβιετική πολιτική προσανατολίστηκε στη συστηματική προώθηση της ιδιαίτερης εθνικής ταυτότητας και συνείδησης μεταξύ των μη-ρωσικών λαών της ΕΣΣΔ. Αυτό επιδιώχτηκε κυρίως μέσω α) της δημιουργίας εθνικών περιοχών, με διευρυμένο καθεστώς αυτονομίας και αυτοδιοίκησης, και β) μιας δυναμικής προώθησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούσαν μια δοσμένη εθνική - πολιτιστική ταυτότητα: Ηθη και έθιμα, γλώσσα, μουσεία, λογοτεχνία και ποίηση, ακόμα και εθνικές ενδυμασίες και κουζίνες. Ο μακροπρόθεσμος στόχος αυτής της πολιτικής θα μπορούσε συνοπτικά να αποδοθεί ως η επίτευξη μιας αρμονικής - δημιουργικής συνύπαρξης μεταξύ των ιδιαίτερων εθνικών ταυτοτήτων και μιας αναδυόμενης σε πανενωσιακό επίπεδο σοσιαλιστικής κουλτούρας.10
Ετσι, ιδρύθηκε Ελληνικό Τυπογραφείο, εκδόθηκαν πολλές εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία στα ελληνικά, αναδείχθηκαν σημαντικές μορφές της σοβιετικής ποίησης και λογοτεχνίας, μεταφράστηκαν έργα τόσο της κλασικής, όσο και της νεότερης ελληνικής φιλολογίας (από τον Ομηρο μέχρι τον Παπαδιαμάντη και τον Παλαμά), δημιουργήθηκε η Ελληνική Παιδαγωγική Σχολή, οργανώθηκε Ελληνικό Δραματικό Τμήμα στο Κρατικό Θέατρο της Αμπχαζίας, καθώς και Ελληνικά Θέατρα, εργατικές, επαγγελματικές και ανώτερες σχολές, μορφωτικοί όμιλοι, ελληνικές παιδαγωγικές ακαδημίες, κλπ. Οι εξελίξεις αυτές αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα, αν συνυπολογίσει κανείς πως στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν «το μορφωτικό επίπεδο του συνόλου των ελληνικών πληθυσμών ήταν γενικά χαμηλό με υψηλότερα ποσοστά αναλφαβητισμού ανάμεσα στους Πόντιους και τους Μαριουπολίτες».11
Οπως ανέφερε ο μεγάλος μας συγγραφέας Ν. Καζαντζάκης, επισκεπτόμενος τη Σοβιετική Ενωση το 1925-1930: «Η εργασία που γίνεται τώρα στη Ρουσία για να ξυπνήσει ο άνθρωπος είναι καταπληκτική. Οι οχτροί την παραγνωρίζουν και τη γελοιοποιούν, οι τυφλωμένοι φίλοι την υπερβάλλουν. Μα και οι δύο έχουν άδικο. Η εργασία που γίνεται εδώ για τις εθνότητες είναι πολύ σημαντική, μα δύσκολη πολύ και δεν έδωκε ακόμα όλους της τους καρπούς. Μα θα τους δώσει».12 Οι επισημάνσεις του Καζαντζάκη αποκτούν ακόμα ιδιαίτερη σημασία, αν αναλογιστεί κανείς πως μόλις λίγα χρόνια πριν βρέθηκε επίσης στην επαναστατημένη Ρωσία - ως απεσταλμένος αυτή τη φορά του Βενιζέλου - με σκοπό το αποτράβηγμα των Ελλήνων της Γεωργίας από το σοσιαλισμό.13
Πόσο διαφορετικά διαγραφόταν πραγματικά το μέλλον ενός Ελληνόπουλου στη Σοβιετική Ενωση, από το αντίστοιχο ενός Ελληνόπουλου στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1920... Σύμφωνα με σχετική απογραφή του 1930, το ποσοστό της ανήλικης εργασίας στις βιομηχανικές επιχειρήσεις της Αθήνας και του Πειραιά κυμαινόταν στο 31% για τους άνδρες και στο 56,09% για τις γυναίκες στο σύνολο των εργαζομένων. Τα ποσοστά της ανήλικης εργασίας ανάμεσα στους προσφυγικούς πληθυσμούς ήταν ακόμα υψηλότερα.14 Εξίσου υψηλά ήταν και τα ποσοστά αναλφαβητισμού. Το ποσοστό των εγγράμματων κατά την απογραφή του 1928 ήταν μόλις 59,09% για τους «γηγενείς» και 57,62% για τους πρόσφυγες.15
Παρόλα αυτά, η μεταναστευτική τάση προς την Ελλάδα συνεχίστηκε και κατά τη δεκαετία του 1920. Η επιθυμία των Ελληνοποντίων να επιστρέψουν στην πατρίδα ήταν μεγάλη. Οι δυσκολίες όμως πολλές, κυρίως λόγω της απροθυμίας των αστικών κυβερνήσεων της Ελλάδας να τους δεχτούν, με τη δικαιολογία ότι μετέφεραν στις αποσκευές τους το μικρόβιο του κομμουνισμού!
Αλλά και μεταξύ αυτών που κατάφεραν τελικά να επαναπατριστούν υπήρξαν πολλοί που επέστρεψαν σύντομα πίσω στη Σοβιετική Ενωση απογοητευμένοι από την πραγματικότητα της Ελλάδας. Ειδική αναφορά σε αυτούς έγινε κατά τις εργασίες της 14ης Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης των Μπολσεβίκων στην Αμπχαζία (1934), όπου συγκεκριμένα ειπώθηκε: «Υστερα από κάμποσο καιρό έρχεται πάλι το πλοίο και φέρνει πίσω χιλιάδες Ελληνες. Εμείς τους λέμε "καλώς ήρθατε, δικιά σας η γη, σας περιμένει"». Υπογραμμίστηκε βέβαια πως, μεταξύ άλλων, «τέτοιες μετακινήσεις» ήταν «καταστροφικές» για την αγροτική πολιτική της περιοχής, αφού κάθε τόσο οι σοβιετικές αρχές αναγκάζονταν να βρίσκουν νέα γη για εκείνους που επέστρεφαν ακτήμονες, δίχως βιοποριστικά μέσα (χώρια οι λοιπές επιπτώσεις στο σχεδιασμό του κράτους σε άλλους τομείς).16
Στο μεταξύ, η διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ προχωρούσε, με την ταξική πάλη να οξύνεται, λαμβάνοντας στην πορεία και νέες μορφές. Ετσι, κατά τη διάρκεια του κινήματος της κολεκτιβοποίησης, το προσωρινά ευνοημένο από τη ΝΕΠ τμήμα της αστικής τάξης και των καπιταλιστών της υπαίθρου (κουλάκων), πέρασε στην αντεπίθεση, οργανώνοντας ένοπλα κινήματα, δολοφονώντας κομμουνιστές, μέλη των σοβιέτ και κολχόζνικους, καταστρέφοντας τις περιουσίες των κολχόζ, κλπ.
Το ελληνικό κολχόζνικο κίνημα, ωστόσο, σημείωσε σημαντικές επιτυχίες, κατακτώντας πρωτοπόρες θέσεις, για παράδειγμα στην Ουκρανία (όπου είχαν σχηματιστεί συλλογικά αγροκτήματα πολύ πριν την επίσημη έναρξη της κολεκτιβοποίησης). Πολλοί Ελληνες τιμήθηκαν με τίτλους όπως «Διακεκριμένος Αγρότης» ή «Ηρωας της Σοσιαλιστικής Δουλιάς». Αναδείχθηκαν πανεθνικά σύμβολα του κινήματος, όπως στην περίπτωση της Πάσα Αγγελίνα.
Πολλές μαρτυρίες συνηγορούν στα παραπάνω. Ο Γιώργος Πασαλίδης αναφέρει πως οι Ελληνες διαπρέπανε στο κολχόζ, κατακτώντας υψηλό βιοτικό επίπεδο.17 Ο δε Χαράλαμπος Καλπακίδης σημειώνει πως με την ένταξή τους στο κολχόζ (1930), το κράτος τούς έδωσε σπίτι, καθώς και ένα κομμάτι γης (3 στρέμματα) για ατομική χρήση. Τα προϊόντα που παρήγαν προορίζονταν είτε για ατομική κατανάλωση είτε πωλούνταν στη λαϊκή αγορά. Στο παρελθόν, οι κάτοικοι του χωριού όπου ζούσε - στην πλειοψηφία τους Πόντιοι πρόσφυγες - νοικιάζανε τη γη την οποία καλλιεργούσαν.18 Υπήρχαν περιοχές όπου το ποσοστό των ακτημόνων Ελλήνων πριν την κολεκτιβοποίηση έφτανε ακόμα και το 1/3 του συνόλου του αγροτικού πληθυσμού.
Αντίθετα, στην παγιωμένη εικόνα στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, αναφορές του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών επιβεβαιώνουν πως οι όποιες αυθαιρεσίες της κολεκτιβοποίησης υπήρξαν μεμονωμένα περιστατικά, οφειλόμενα κυρίως σε εθνικές αντιπαλότητες (π.χ. μεταξύ Ελλήνων και Τατάρων). Ιδιες πηγές φέρουν ως «χαμένους» της αναδιοργάνωσης της αγροτικής παραγωγής μια μικρή μειοψηφία μεγάλων γαιοκτημόνων που αποτελούσαν «εν υπαίθρω αληθινήν αριστοκρατίαν».19
Τη δεκαετία του 1930, νέες παράμετροι έκαναν την εμφάνισή τους: α) Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία και η διαπίστωση ότι ένας δεύτερος ιμπεριαλιστικός πόλεμος ήταν αναπόφευκτος. β) Η αποκάλυψη της δράσης εθνικιστικών - φασιστικών οργανώσεων στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανικής Στρατιωτικής Οργάνωσης (UVO) και της Οργάνωσης των Ουκρανών Εθνικιστών (OUN). Πρόκειται για οργανώσεις, οι οποίες κατά τη διάρκεια του Β` Παγκόσμιου Πολέμου αποτέλεσαν τη μαγιά της ουκρανικής «πέμπτης φάλαγγας», που συνεργάστηκε με τους φασίστες εισβολείς.20
Τα προβλήματα αυτά αναζητούσαν λύσεις σε μια περίοδο που η ταξική πάλη στην ΕΣΣΔλάμβανε οξύτερες μορφές. Σε αυτή, το εθνικό και το ταξικό ταυτίστηκαν στο βαθμό που η αντίδραση επιχείρησε να ντύσει κατά καιρούς και κατά περίπτωση με «εθνικό μανδύα» τις αντεπαναστατικές της επιδιώξεις.
Πώς φτάσαμε στις διώξεις της περιόδου 1937-1939; Η Αμερικανίδα ανταποκρίτρια των «Moscow Times», A. L. Strong, η οποία έζησε και κατέγραψε από κοντά τα γεγονότα, έγραψε: «Ο αντισοβιετικός Τύπος έχει μια εύκολη απάντηση. Ισχυρίζεται πως ο σοσιαλισμός είναι από τη φύση του "ολοκληρωτικός και αδίστακτος". Κανείς ο οποίος γνωρίζει τη δυναμικότητα των Σοβιετικών ανθρώπων τα τελευταία χρόνια και το πάθος τους για αυτό που αποκαλούν τη "δική τους ελευθερία" αποδέχεται μια τέτοια άποψη».21
Σε γενικές γραμμές, η διαστρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας γύρω από τις διώξεις πραγματοποιήθηκε σε δύο κυρίως άξονες: α) το χαρακτήρα των διώξεων και β) την έκτασή τους. Μια πρόσφατη έρευνα Αμερικανών ιστορικών στα κρατικά αρχεία της ΕΣΣΔ, που δημοσιεύτηκε στο «American Historical Review» (όπως και στο «L' Historie» του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Ερευνας της Γαλλίας), προσφέρει μια σειρά ακράδαντων στοιχείων που αποδομούν από τα θεμέλιά τους τις διάφορες «θεωρίες» περί εθνοκάθαρσης των μειονοτήτων στην ΕΣΣΔ.22 Η έρευνα αυτή κατέληξε συμπερασματικά πως η λεγόμενη «περίοδος της τρομοκρατίας» (αναφέρονται στην περίοδο 1936-1940) «στόχευε κυρίως στις ελίτ παρά στις εθνικές ομάδες αυτές καθαυτές». Επηρέασε δηλαδή μέλη εθνοτήτων τα οποία ανήκαν στη διοικητική και οικονομική ελίτ (και τα οποία αντιμετώπιζαν κατηγορίες διαφθοράς, κατάχρησης εξουσίας κλπ.), λόγω της θέσης που κατείχαν και όχι εξαιτίας της καταγωγής τους. Ιδιαίτερα για «τους λαούς του Καυκάσου», τα αρχειακά ευρήματα αποδεικνύουν πως «αντιπροσωπεύονταν σε μικρότερο ποσοστό στο σύστημα GULAG από ό,τι τους αναλογούσε στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας: ως εθνικές ομάδες επηρεάστηκαν λιγότερο συγκριτικά κατά το 1937-1938».23
Τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία, που προκύπτουν από τα Σοβιετικά Κρατικά Αρχεία, επιβεβαιώνονται αναφορικά με τους Ελληνες και από τα αντίστοιχα ελληνικά. Συγκεκριμένα, αναφορές του Υπουργείου των Εξωτερικών κάνουν λόγο για 2.177 συλληφθέντες έως το 1939 (και όχι δεκάδες χιλιάδες όπως ισχυρίζονται ορισμένοι), εκ των οποίων οι 86 αντιμετώπιζαν κατηγορίες επί παραβάσει του άρθρου 58 για αντεπαναστατική δράση. Η πλέον συνήθης κατηγορία, που προκύπτει επανειλημμένα στις αιτήσεις των ίδιων των ομογενών στην Πρεσβεία της Μόσχας, αφορούσε την παράνομη κατοχή και διακίνηση συναλλάγματος, καθώς και το μαύρο εμπόριο.
Ηταν αυτά τα μέτρα αναγκαία; Η A. L. Strong έγραψε σχετικά: «...Ο συντάκτης μου, όταν διαμαρτυρήθηκα για τη σύλληψη τριών υπαλλήλων της εφημερίδας μας, μου έκανε μια ακόμα πιο αφοπλιστική δήλωση ως προς το λόγο γιατί ο σοβιετικός λαός δεν αντιδρούσε (για το κύμα συλλήψεων).
"Γιατί δε βλέπεις τη βασική εικόνα; Οι κορυφαίοι μας οικονομολόγοι πιστεύουν ότι ο κόσμος θα έρθει στο χείλος του γκρεμού το 1939. Η μεγαλύτερη μάχη που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα πλησιάζει. Η μάχη αυτή θα καθορίσει αν η ανθρωπότητα θα κατρακυλήσει πίσω στο μεσαίωνα της δουλείας και του πολέμου, ή αν η ανθρωπότητα θα νικήσει, δημιουργώντας έναν καλύτερο κόσμο... Ολόκληροι πολιτισμοί κατέρρευσαν στο παρελθόν. Ποιο είναι το καθήκον μας μπροστά στην επερχόμενη παγκόσμια κρίση; Πρέπει να είμαστε σε θέση να την αντιμετωπίσουμε όσο το δυνατόν πιο δυνατοί, με όσο το δυνατόν περισσότερη σοφία και σύνεση, με όσο το δυνατόν περισσότερους υγιείς ανθρώπους και όσο το δυνατόν λιγότερους δολιοφθορείς"».24
Ο Αμερικανός Πρέσβης στη Μόσχα υπήρξε επίσης κατηγορηματικός: «Η κάθαρση (της περιόδου 1936-1939) καθάρισε τη χώρα και την εξασφάλισε από την προδοσία».25
Πράγματι, η Σοβιετική Ενωση ήταν η μόνη που στάθηκε όρθια στην επέλαση του φασισμού στην Ευρώπη, όταν οι υπόλοιπες ηπειρωτικές δυνάμεις (όπως η Γαλλία) έπεφταν η μία μετά την άλλη σε διάστημα μόλις λίγων εβδομάδων. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα όσα είχαν προηγηθεί την αμέσως προηγούμενη περίοδο.
Οι οποιεσδήποτε ενέργειες από πλευράς σοβιετικού κράτους είχαν συγκεκριμένα αίτια και σκοπούς, που καθορίζονταν από το χαρακτήρα και την όξυνση της ταξικής πάλης στις δοσμένες ιστορικές συνθήκες, την άνοδο του φασισμού και την απειλή του πολέμου. Αποτελεί λίαν υποτιμητικό, κατά τη γνώμη μου, για τον ποντιακό ελληνισμό, για την πορεία και την προσφορά του στη Σοβιετική Ενωση, να ταυτίζεται τόσο ισοπεδωτικά και εξ ολοκλήρου με τις διώξεις του 1937-1939, όπως έχει επικρατήσει να αποτυπώνεται σε μερίδα της ιστοριογραφίας. Οι εκδοχές αυτές της Ιστορίας, απογυμνώνοντας τις μερικές εξελίξεις από το γενικότερο πλαίσιο που τις επέβαλε - και εν πολλοίς τις καθόρισε - προσπάθησαν να στοιχειοθετήσουν μια σχεδόν μεταφυσική ανθελληνική εμμονή στην πολιτική της Σοβιετικής Πολιτείας.
Και όμως, ο ποντιακός ελληνισμός, ως εθνική κοινότητα στο σύνολό της, διέπρεψε σε όλα ανεξαιρέτως τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, στις Τέχνες, τις Επιστήμες, τα Γράμματα, την Πολιτική κλπ. Μορφές του σοβιετικού και παγκόσμιου πολιτισμού, όπως οι Οδυσσέας Δημητριάδης (στη Μουσική) και ο Αλέξανδρος Σγουρίδης (στον Κινηματογράφο), διέγραψαν τα πρώτα βήματα της λαμπρής τους καριέρας στην κατά τ' άλλα «ανήσυχη» δεκαετία του 1930. Το 1939, πάνω από 1 στους 10 Ελληνες στην ΕΣΣΔ είχε ανώτατη μόρφωση.
Ο ποντιακός ελληνισμός μετείχε ενεργά στις κοινωνικές διεργασίες, καθώς και σε όλες τις πτυχές / περιόδους της σοσιαλιστικής οικοδόμησης (κολεκτιβοποίηση, βιομηχανική ανάπτυξη και ούτω καθεξής). Απέδειξε έμπρακτα το ποιόν της σχέσης του με το σοβιετικό καθεστώς, όταν με ηρωισμό και αυταπάρνηση ρίχτηκε στα πεδία των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπερασπιζόμενος τη σοσιαλιστική του πατρίδα, ακόμα και με τίμημα την ίδια του τη ζωή.
Δ. Οι Ελληνες στο Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο
Στις 22 Ιουνίου 1941 οι συνδυασμένες δυνάμεις του Αξονα εισέβαλαν σε σοβιετικό έδαφος. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη διεξαγωγή και έκβαση του αντιφασιστικού αγώνα διεκδίκησαν και κατέκτησαν επάξια οι κομμουνιστές και οι κομμουνίστριες, που έσπευσαν από την πρώτη μέρα να ενταχθούν στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού ή να οργανώσουν στα μετόπισθεν την ένοπλη αντίσταση στις δυνάμεις κατοχής. Στα μέτωπα των πολεμικών επιχειρήσεων ρίχτηκαν από το πρώτο ήδη εξάμηνο 1,1 εκατομμύριο κομμουνιστές, ενώ προς τα τέλη του πολέμου υπηρετούσαν στο σοβιετικό στρατό και ναυτικό πάνω από 3 εκατομμύρια κομμουνιστές (σχεδόν το 1/3 του συνόλου των ενόπλων δυνάμεων της ΕΣΣΔ!).26
Πώς εντάχθηκαν οι Ελληνες της Σοβιετικής Ενωσης στον αγώνα κατά του φασισμού; Οσοι είχαν τη σοβιετική υπηκοότητα πολέμησαν στο μέτωπο μέσα από τις γραμμές του Κόκκινου Στρατού, όπως όλοι οι Σοβιετικοί πολίτες, ανεξαρτήτως εθνικότητας. Από τους Ελληνες δίχως σοβιετική υπηκοότητα (δηλαδή με ελληνικό, ανανεωμένο ή όχι, διαβατήριο), ένας αριθμός κατατάχθηκε εθελοντικά, ένας άλλος εντάχθηκε στο παρτιζάνικο κίνημα, μια σημαντική μερίδα ρίχτηκε στη μάχη της παραγωγής και μια άλλη έμεινε ουσιαστικά αμέτοχη. Σημαντική ήταν η συμβολή των Ελλήνων κομμουνιστών - και ιδιαίτερα των Ελλήνων νέων κομσομόλων - που πολέμησαν με απαράμιλλο ενθουσιασμό και ηρωισμό στα διάφορα πεδία του πολέμου. Δεν ήταν λίγοι επίσης οι Ελληνες Πόντιοι που βρέθηκαν ανάμεσα στα τμήματα εκείνα του Κόκκινου Στρατού, τα οποία το 1945 μπήκαν στο Βερολίνο, γράφοντας μαζί με τα εκατομμύρια των συντρόφων τους τις τελευταίες σελίδες της Αντιφασιστικής Νίκης των Λαών (9 Μαΐου 1945).27
Ορισμένες αναφορές κάνουν λόγο ακόμα και για 13.000 Ελληνες που πολέμησαν στα μέτωπα του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου μόνο από τη Γεωργία. Ενας εξ αυτών, ο Λάζαρος Μέλικοφ (από την Τσάλκα της Γεωργίας), στις παραμονές του σοβιετοφινλανδικού πολέμου το 1939, έγραψε από το μέτωπο μια επιστολή στον φίλο του Χαράλαμπο Καρίμποφ, η οποία και έκλεινε ως εξής: «Εγώ υπερασπίζω τα σύνορα από τους φασίστες εχθρούς. Για τα σοβιετικά σύνορα δίνω και τη ζωή μου.» Ηταν μέλος της Κομσομόλ της διμοιρίας και όπως εκατοντάδες χιλιάδες άλλα μέλη της νεολαίας και του Κόμματος ρίχτηκε με αυτοθυσία στην πρώτη γραμμή κατά του φασισμού. Επεσε μαχόμενος κατά την απελευθέρωση της Λευκορωσίας. Για τον ηρωισμό του τιμήθηκε με το μετάλλιο του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου 1ηςκατηγορίας.28
Ανάμεσα στους Ελληνες της ΕΣΣΔ που διέπρεψαν στα πεδία των μαχών υπήρξαν και εννέα, στους οποίους απενεμήθη η ανώτατη τιμή του «Ηρωα της Σοβιετικής Ενωσης». Πρόκειται για τους Σπυρίδωνα Γεγκόροφ, Θεοφύλακτο Ζουμπάλοφ, Θεόδωρο Κοτάνοφ, Ηλία Μουρζά, Γρηγόριο Μπαχτσιβαντζή, Κωνσταντίνο Ταλάχ, Ηλία Ταχτάροφ, Γεώργιο Τσέλιο και Κωνσταντίνο Χάτζεφ.
Οπως αναφέραμε και πρωτύτερα, δεν ήταν λίγοι οι Ελληνες και Σοβιετικοί πολίτες ελληνικής καταγωγής, οι οποίοι συνέβαλαν στην τιτάνια προσπάθεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, δρώντας μέσα από αντάρτικες ομάδες που επιχειρούσαν στις κατεχόμενες από τους Ναζί περιοχές (όπως οι Κωνσταντίνος Αποστολίδης, Φ. Γιακουσίδης, Ν. Μιχαηλίδης, Ν. Ποπαντόπουλος, Λεωνίδας και Μάξιμος Σελεσκερίδης-Γκρέκοφ, Ν. Σπάη, Ι. Τσαλουχίδης, οι αδερφοί Τσούσση κ.ά.).
Αλλοι συνέδραμαν στον αντιφασιστικό αγώνα μέσα από τις γραμμές ανεφοδιασμού (όπως ο Ιβάν Κωνσταντινίδης), του πολιτισμού (όπως ο Θεόδωρος Κανονίδης) και βέβαια της παραγωγής: οι Ιβάν Μπράγκιν, Γεώργιος Σαββίδης, Κωνσταντίνος Χρυσοχοΐδης κ.ά. τιμήθηκαν με το μετάλλιο Για Ηρωική Εργασία στο Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο. Αλλά και χιλιάδες άλλοι απλοί πολίτες, όπως ο πατέρας της Χαρίκλειας Κανέτη (Πόντιος πρόσφυγας από την Τουρκία), ο οποίος κατά τη διάρκεια του πολέμου - όντας ράφτης στο επάγγελμα - έραβε στολές για τους φαντάρους. Ο ίδιος έλεγε: «Η νίκη κατά των κατακτητών ήταν υπόθεση όλων».29
Ε. Ο ποντιακός ελληνισμός στην ΕΣΣΔ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Ο γνωστός Βρετανός ιστορικός Eric Hobsbawm (μέλος της Βρετανικής και Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών) έγραψε σχετικά με το περιεχόμενο και τη σημασία της νίκης των σοβιετικών λαών επί των δυνάμεων του Αξονα: «Η νίκη της Σοβιετικής Ενωσης ενάντια στον Χίτλερ υπήρξε το επίτευγμα ενός καθεστώτος που οικοδομήθηκε εκεί με την Οκτωβριανή Επανάσταση... Χωρίς αυτή (τη νίκη) ο δυτικός κόσμος σήμερα θα αποτελούσε κατά πάσα πιθανότητα ένα σύνολο διαφόρων τύπων απολυταρχικών και φασιστικών καθεστώτων...».30 Μια νίκη που επετεύχθη με τεράστιο ανθρώπινο και υλικό κόστος για τη Σοβιετική Ενωση.
Ωστόσο, η πορεία της ανοικοδόμησης ήταν εντυπωσιακή. Πραγματικά αποκαλυπτική είναι η απόρρητος έκθεση για τις πρόσφατα απελευθερωθείσες περιοχές της ΕΣΣΔ, η οποία κατετέθη προς ενημέρωση της ελληνικής κυβέρνησης στο Κάιρο στα μέσα του 1944 και αναφέρει: «Η Σοβιετική Κυβέρνησις δεν παραλείπει να καταβάλλει την δέουσαν μέριμναν όχι μόνον διά τον επαρκή επισιτισμόν και τας υγειονομικάς συνθήκας του ηρωικού τούτου πληθυσμού αλλά και διά την ικανοποίησιν και των πνευματικών ακόμη αναγκών τούτου. Λειτουργούσιν ήδη σχολεία, βιβλιοθήκαι, θέατρα, κλπ.
Οταν ανοικοδομηθούν τα εργοστάσια και αρχίσουν λειτουργούντα, τότε θα αρχίσει η ανοικοδόμησις των οικιών των κατοίκων. Δέον να σημειωθεί όμως ότι αι καταστραφείσαι πόλεις θ' ανοικοδομηθούν συμφώνως προς νεωστί εκπεπονημένα σχέδια, με ευρείας δενδροφύτους λεωφόρους, κήπους και εν γένει με όλας τας απαιτήσεις της τελευταίας πολεοδομικής επιστήμης...
...τόσον εις την ανοικοδόμησιν της βιομηχανίας όσον και εις την ανασυγκρότησιν των γεωργικών περιφερειών, μεγάλον ρόλον παίζει το κομμουνιστικόν κόμμα του οποίου πολλά μέλη διά του ενθουσιασμού και του φανατισμού των, μεταδίδουσι εις τους πληθυσμούς την πίστιν ότι η ταχυτέρα ανόρθωσις των ερειπίων θα συντελέσει εις την βελτίωσιν του μέλλοντός των»31.
Την παραπάνω εικόνα συμπληρώνει η μαρτυρία ενός Ποντίου που έζησε την εποχή εκείνη τη διαδικασία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης: «Ακούστε, η Σοβιετική Ενωση προσπαθώντας κατά τα πρώτα της βήματα μετά την Επανάσταση και τον Εμφύλιο να σταθεί στα πόδια της, πέρασε πραγματικά δύσκολα χρόνια. Και εκεί που πήγαινε να ορθοποδήσει ήρθε και η καταστροφή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν μπορείτε να αναλογιστείτε το μέγεθος της καταστροφής. Ομως υπήρχε πειθαρχία. Οπως ήταν η πειθαρχία επί Στάλιν δε θα υπάρξει ποτέ. Οχι ότι ο κόσμος φοβότανε. Αυτό είναι ψέμα. Ηταν συνειδητή η πειθαρχία. Υπήρχαν βέβαια και οι τυχοδιώκτες, αλλά στην πλειοψηφία τους ήταν συνειδητοί: με την ψυχή τους! Πηγαίνανε στη δουλιά και κανένας δεν αργούσε. Η δουλιά προχωρούσε και οι άνθρωποι τραγουδούσανε δουλεύοντας. Ναι, ήταν δύσκολα. Αλλά εμείς βλέπαμε: Οταν μια πόλη ήταν κατεστραμμένη, εμείς τη στήναμε με τον ενθουσιασμό και με την αγάπη για την πατρίδα. Τους έβλεπα και απορούσα: όταν πηγαίνανε στη δουλιά, όλοι είχανε χαμόγελο στο πρόσωπο...».32
Στον αγώνα του σοβιετικού λαού για την αύξηση της παραγωγής στα πλαίσια της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης διακρίθηκαν και πολλοί Ελληνοπόντιοι. Στοιχεία από τα Κρατικά Αρχεία της Δημοκρατίας της Ατζαρίας μαρτυρούν, για παράδειγμα, πως το 1948 τιμήθηκαν στο ελληνοποντιακό χωριό Ντάγκβα (κοντά στο Βατούμ) 12 κολχόζνικοι αγρότες. Με διάταγμα του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ «Για την πλούσια συγκομιδή εσπεριδοειδών και τσαγιού» τους απενεμήθη το παράσημο του «Ηρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας». Επίσης τιμήθηκαν με το παράσημο του Λένιν τρεις κολχόζνικοι αγρότες (πρόκειται για τους: Νικόλαο Κ. Νεανιάδη, Αλκιβιάδη Ι. Συμβουλίδη και Αρίστο Ζ. Στεφανίδη). Συνολικά μέχρι το 1950, είχαν απονεμηθεί 126 μετάλλια και παράσημα της ΕΣΣΔ σε κολχόζνικους αγρότες του χωριού Ντάγκβα της Ατζαρίας, καθιστώντας το ένα από τα πρωτοπόρα χωριά στη μάχη της παραγωγής κατά τη μεταπολεμική περίοδο.33
Σήμερα υπάρχουν ορισμένοι οι οποίοι ισχυρίζονται πως το σοβιετικό σύστημα υπήρξε εχθρικό ενάντια στους Ελληνες, κάνοντας ακόμα λόγο και για γενοκτονία. Υπήρξε γενοκτονία των Ελληνοποντίων στη Σοβιετική Ενωση; Τα πληθυσμιακά δεδομένα δεν υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Πράγματι, η αφερεγγυότητα του ιδεολογήματος περί «μαζικών διώξεων» και «γενοκτονίας» αναδεικνύεται και από τη συνεχόμενη αυξητική πορεία του συνολικού αριθμού των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ, η οποία σε καμιά απολύτως περίοδο δεν παρουσιάζει μείωση ή στασιμότητα. Τουναντίον, το διάστημα 1926-1959, ο ελληνικός πληθυσμός τηςΕΣΣΔ παρουσιάζει αύξηση 44,76%. Η αντίστοιχη αύξηση του συνόλου του πληθυσμού της Σοβιετικής Ενωσης κατά την ίδια περίοδο ήταν 40,61%. Συνεπώς, ο ελληνικός πληθυσμός παρουσιάζει μεγαλύτερες αυξητικές τάσεις από το μέσο όρο της επικράτειας.
Η αφερεγγυότητα των ισχυρισμών της κυρίαρχης ιστοριογραφίας αποδεικνύεται επιπλέον από την ίδια την πορεία των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ και την καταξίωσή τους μέσα από όλα σχεδόν τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Σε ένα δείγμα περίπου 200 ατόμων ελληνικής καταγωγής που διέπρεψαν στη Σοβιετική Ενωση («Who is Who» του Θ. Κεσσίδη), αναφέρονται και πολλοί, οι οποίοι ανήκαν στην κατηγορία των ειδικών μετοίκων της περιόδου 1944-1949. Ορισμένοι εξ αυτών επέστρεψαν στους τόπους καταγωγής τους, ωστόσο δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι διέπρεψαν είτε στους νέους τόπους κατοικίας τους (Καζακστάν) είτε σε άλλες πόλεις της ΕΣΣΔ. Το γεγονός που προκύπτει συμπερασματικά από μια επισκόπηση της σταδιοδρομίας τους είναι πως η μετεγκατάστασή τους - προσωρινή ή μόνιμη - δεν ανέκοψε τη σταδιοδρομία τους. Τουναντίον, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, ήταν στους καινούριους τόπους διαμονής τους όπου τους δόθηκαν τα πρώτα εφόδια ή η δυνατότητα να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να διακριθούν.34
Με αφορμή την πρόσφατη δημοσιοποίηση των ονομάτων όλων εκείνων που είχαν παρασημοφορηθεί στην ΕΣΣΔ, ο Νικόλαος Μασμανίδης αναφέρει σε άρθρο του στη ρωσόφωνη εφημερίδα «Αθηναϊκός Κούριερ» (21 Σεπτέμβρη - 6 Οκτώβρη 2006) πως υπήρχαν αναγραμμένα χιλιάδες ονόματα Ποντίων, οι οποίοι είχαν γίνει αποδέκτες πληθώρας διακρίσεων, όπως το παράσημο Λένιν, ο τίτλος του «Ηρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας», του «Ηρωα της Σοβιετικής Ενωσης», κλπ. Κλείνει δε με το εξής: «Η ιστορία του Ποντιακού λαού θέλει από εμάς να θυμόμαστε συνέχεια τις σελίδες, όχι μόνο με τα ονόματα των σταλινικών διώξεων - που έχει γίνει ιδιαίτερα της μόδας τον τελευταίο καιρό - αλλά και με τα ονόματα αυτών των Ποντίων που τιμήσανε με την ανδρεία τους, με την εργασία τους κατά τη σοβιετική περίοδο, τον μικρό λαό τους. Με μεγάλη μου χαρά γνωρίζω πως είναι πολλά αυτά τα ονόματα, τα οποία σηματοδοτούν και επιβεβαιώνουν πως η ιστορία των Ελλήνων... ήταν σπουδαία ιστορία. Γιατί πραγματικά τιμήσανε την πατρίδα τους, τη Σοβιετική Ενωση, σε όλες τις σφαίρες της δημιουργίας»35.
Η γενικότερη πορεία των Ελληνοποντίων ως ανθούσα εθνική μειονότητα έρχεται σε αντίθεση με τον συνεχώς επαναλαμβανόμενο ισχυρισμό ότι οι Ελληνες αποτελούσαν ουσιαστικά μειονότητα υπό διωγμό στη Σοβιετική Ενωση.
Μέλη μιας ομάδας ανθρώπων που δραστηριοποιείται και αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον «εχθρικό», δεν είναι δυνατό να διαπρέψουν παρά μόνο ως μεμονωμένες εξαιρέσεις. Οι επαναλαμβανόμενες «εξαιρέσεις», διάχυτες στο σύνολο της βιβλιογραφίας, παύουν πλέον εκ των πραγμάτων να καθίστανται εξαιρέσεις και αναπόφευκτα συνθέτουν την πραγματική αλήθεια. Πως δηλαδή ήταν το συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό σύστημα το οποίο έδωσε τη δυνατότητα σε μια εθνική μειονότητα όπως οι Ελληνες να αναπτυχθεί και στα μέλη της να αναδείξουν τα ταλέντα, τις δεξιοτεχνίες και τις δημιουργικές τους ικανότητες. Γι' αυτό και κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1930 πάνω από ένας στους δέκα Ελληνες στην ΕΣΣΔ κατείχε ανώτατη μόρφωση, ενώ αντίστοιχα στην Ελλάδα το ποσοστό αναλφαβητισμού ξεπερνούσε το 40%. Και βέβαια πώς θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά, αφού στην καπιταλιστική Ελλάδα πάνω από το ένα τρίτο των εργαζομένων στις βιομηχανικές επιχειρήσεις της πρωτεύουσας ήταν παιδιά;
Στη Σοβιετική Ενωση ως τα μέσα της δεκαετίας του 1950, σύμφωνα με έκθεση που κατατέθηκε στον ΟΗΕ, η ανεργία είχε πλήρως εξαλειφθεί. Είχε διασφαλιστεί οκτάωρη εργάσιμη ημέρα για τους εργάτες των εργοστασίων και γραφείων, μειωμένη εργάσιμη ημέρα επτά και έξι ωρών για τα βαριά επαγγέλματα και τετράωρο για τα πλέον βαριά επαγγέλματα. Μόνο με την αρωγή του προγράμματος Κοινωνικής Ασφάλισης στην ΕΣΣΔ, πάνω από 3 εκατομμύρια εργαζόμενοι πήγαν διακοπές το 1954, είτε δωρεάν είτε με μειωμένο κόστος.
Ο σοβιετικός Κρατικός Προϋπολογισμός του 1955 προέβλεπε για Κοινωνική Ασφάλιση, καθώς και για Πρόνοια των πολύτεκνων ή ανύπαντρων μητέρων, σχεδόν 46 δισ. ρούβλια, ενώ ένα πρόσθετο κονδύλι 2 δισ. ρουβλιών προβλεπόταν για έξοδα μετακίνησης των εργαζομένων στους τόπους διακοπών, για την κατασκευή, εξοπλισμό, διεύρυνση και συντήρηση των τόπων ξεκούρασης και των σανατορίων, για την προστασία της υγείας των παιδιών κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, κλπ.
Το 1954 οι πραγματικοί μισθοί στο σύνολο των εργατών αυξήθηκαν κατά 74% σε σχέση με το 1940, χωρίς να προσμετρούνται οι κρατικές επιχορηγήσεις σε πολιτιστικές και κοινωνικές υπηρεσίες για τον εργαζόμενο λαό. Το ενοίκιο δεν ξεπερνούσε κατά μέσο όρο το 4% του εργατικού εισοδήματος.
ΣΤ. Σήμερα
Το 1991 επήλθε επιτέλους η πολυπόθητη για τους απανταχού «υπέρμαχους της ελευθερίας» αντικομμουνιστές (όλων των αποχρώσεων του ιδεολογικοπολιτικού φάσματος) ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στη Σοβιετική Ενωση. Οι Ελληνες πλέον θα έπαυαν να καταπιέζονται καθώς μπροστά τους θα ανοιγόταν ένα βασίλειο ελευθερίας και εθνικής ανάπτυξης. Η ιστορική πραγματικότητα όμως τους διέψευσε.
Ο Jerry Hough, ανώτερος επιστημονικός συνεργάτης για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής (ΗΠΑ), έγραφε στους Los Angeles Times στις 18 Αυγούστου 1998: «Περίπου 3 εκατομμύρια άνθρωποι στη Ρωσία έχουν πεθάνει, οι οποίοι ωστόσο θα ζούσαν σήμερα αν είχε διατηρηθεί το παλαιό (δηλαδή το σοβιετικό) προσδόκιμο ζωής. Η έλλειψη φαρμάκων και ισορροπημένης διατροφής υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες»36. Περίπου 15 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν πρόωρα στη Ρωσία μέχρι το 2004 ως συνέπεια της μετάβασης στον καπιταλισμό, σύμφωνα με υπολογισμούς Διεθνών Οργανισμών. Το προσδόκιμο ζωής έπεσε χαμηλότερα και από εκείνο του Μπαγκλαντές.
Τι έγινε όμως με τους Ελληνες της πρώην ΕΣΣΔ; Αρθρο της εφημερίδας «Τα Νέα» στις 25 Απρίλη 2005, κάνοντας έναν απολογισμό των πρόσφατων εξελίξεων στη Γεωργία, ανέφερε πως «τα δύο τελευταία χρόνια περισσότερα από 2.000 σπίτια που ανήκουν σε Ελληνες ομογενείς και οι οποίοι τώρα διαμένουν στην Ελλάδα, στην Κύπρο ή τη Ρωσία έχουν καταληφθεί από Γεωργιανούς και Αντζάρους, 8 ομογενείς έχουν δολοφονηθεί, σημαντικές περιουσίες έχουν λεηλατηθεί και καταστραφεί, ενώ ο φόβος αναγκάζει τους Ελληνες της περιοχής να κοιμούνται με το όπλο αγκαλιά».
Και προσθέτει στη συνέχεια ο ίδιος αρθρογράφος παραθέτοντας σχετική δήλωση του Κυριάκου Ιορδανίδη, προέδρου της Ομοσπονδίας Ελληνικών Κοινοτήτων Γεωργίας: «Οταν κατέρρευσε η Σοβιετική Ενωση, οι περισσότεροι Ελληνες που ζούσαν στη Γεωργία έφυγαν προς την Ελλάδα και την Κύπρο. Από τους 120 χιλιάδες Ελληνες της Γεωργίας σήμερα παραμένουν εδώ μόνο 20 χιλιάδες, ενώ στην Τσάλκα ζουν πλέον 1.700 ελληνικές οικογένειες, στο σύνολό τους υπέργηροι»37. Στην Τσάλκα πριν το 1992 ζούσαν περίπου 40.000 Ελληνες. Πάνω από το 90% εξ αυτών έγιναν πρόσφυγες από τον φόβο των εθνικιστικών συγκρούσεων οι οποίες ξέσπασαν στην περιοχή του Καυκάσου μετά την «πολυπόθητη» ανατροπή της Σοβιετικής Ενωσης (που για τόσες δεκαετίες ευαγγελίζονταν ορισμένοι).
Ενας Πόντιος από την ΕΣΣΔ τόνισε χαρακτηριστικά: «Οταν ήρθε η σοβιετική εξουσία όλα αλλάξανε ουσιαστικά προς το καλύτερο. Ειδικά για εμάς τους Ελληνοπόντιους... Ολοι οι κάτοικοι των χωριών της περιοχής μας είχανε χτίσει διώροφα πανέμορφα σπίτια, αγοράζανε αυτοκίνητα. Σε κάθε οικογένεια υπήρχαν ένα με δύο άτομα που είχαν ανώτατη εκπαίδευση, ενώ όλοι οι υπόλοιποι είχαν μέση εκπαίδευση με συγκεκριμένα επαγγέλματα και ήταν όλοι τακτοποιημένοι. Ολα αυτά γίνονταν με την εργασία, με το μυαλό τους...
...Για τους Ελληνοποντίους της δικής μας περιοχής άρχισε πραγματικά ένας εφιάλτης... Αρχισαν οι εγκληματικές ενέργειες, οι σκοτωμοί, τα κλεψίματα. Παντού έγραφε: Η Γεωργία είναι για τους Γεωργιανούς. Ηταν μια δεύτερη γενοκτονία για τους Ποντίους της περιοχής της Τσάλκας... Αυτή η αγριότητα επικρατεί σήμερα στο δημοκρατικό κράτος της Γεωργίας...»38.
Ζ. Εν Κατακλείδι
Στην ίδια τη Ρωσία, ο κόσμος έχει αρχίσει από καιρό να επανεκτιμά το παρελθόν, το σοσιαλιστικό παρελθόν. Ερευνες, δημοσκοπήσεις, ρεπορτάζ, τοπικά και διεθνή, συγκλίνουν τα τελευταία χρόνια στη διαπίστωση και επιβεβαίωση αυτού του γεγονότος:
  • Στο ψήφισμα για την ανάδειξη της «Προσωπικότητας του Αιώνα» που διεξήχθη στη Ρωσία, ο Β. Ι. Λένιν ήρθε πρώτος σε ψήφους. Δεύτερος αναδείχτηκε ο Ι. Β. Στάλιν, τρίτος ο κάτοχος βραβείου Νόμπελ Α. Ζαχάροφ και τέταρτος ο Γ. Γκαγκάριν, ο πρώτος άνθρωπος που ταξίδεψε στο Διάστημα39.
  • Ο Jean-Marie Chauvier έγραψε στην Le Monde Diplomatique (τεύχος Μάρτη 2004) πως το 57% των Ρώσων θέλει την επανασύσταση της Σοβιετικής Ενωσης, πως το 45% θεωρεί το σοβιετικό σύστημα καλύτερο από το υπάρχον, καθώς και πως το 43% επιθυμεί μια νέα Μπολσεβικική Επανάσταση.
Στη συνέχεια, παραθέτοντας τον Ουκρανό ποιητή Andrei Kurkov, γράφει πως «Εκείνη η κοινωνία ήταν θεμελιωμένη στη φιλία. Μπορούσες να χτυπήσεις την πόρτα του γείτονά σου αν χρειαζόσουν χρήματα και εκείνος θα σου τα έδινε». Η κοινωνιολόγος Ludmila Bulanka, η οποία παρακολούθησε και κατέγραψε τις πρόσφατες εργατικές κινητοποιήσεις, τόνισε πως οι εργαζόμενοι σήμερα πλέον «ασκούν σκληρή κριτική στους εαυτούς τους για τις ψευδαισθήσεις που είχαν την περίοδο 1989-1991, όταν υποστήριξαν τους δημοκράτες. Για τους ίδιους, το τέλος της ΕΣΣΔ υπήρξε μια οδυνηρή απώλεια...».
Αναφερόμενος δε στον δοκιμασμένο από τις εθνικιστικές συγκρούσεις Καύκασο, ο συγγραφέας της Le Monde Diplomatique επισημαίνει: «Πολλοί άνθρωποι νοσταλγούν το πνεύμα φιλίας των παλιών πολυεθνικών σοβιετικών κοινοτήτων εργαζομένων και μεταναστών».
Αναφέρει τέλος - και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία - πως «οι αρχές και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης απέτυχαν στην προσπάθειά τους να παρουσιάσουν τα 70 χρόνια της σοβιετικής εξουσίας ως έναν εφιάλτη», προσθέτοντας επίσης πως «οι πιέσεις που ασκήθηκαν ώστε να δημιουργηθεί μια τέτοια εικόνα δεν είναι πλέον αποτελεσματικές».
Αξίζει να σημειωθεί πως το ίδιο συμβαίνει και με πάρα πολλούς Ελληνες Ποντίους από τη Σοβιετική Ενωση που βρίσκονται σήμερα στη χώρα μας και αρνούνται να σκύψουν το κεφάλι στην αντικομμουνιστική προπαγάνδα ορθώνοντας ανάστημα στη συκοφαντία και το ψέμα.
Μακριά από ωραιοποιήσεις και πάντοτε με κριτικό πνεύμα, η υπεράσπιση του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε αποτελεί σήμερα πρώτιστο καθήκον για οποιονδήποτε προοδευτικό άνθρωπο, ανεξάρτητα αν προσδιορίζει τον εαυτό του κομμουνιστή ή όχι, οπαδό ή φίλο του Κόμματος.
Τριάντα πέντε χρόνια «αποσταλινοποίησης» και άλλα δεκαπέντε κατασυκοφάντησης του σοσιαλισμού με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή της η καπιταλιστική πλέον Ρωσία δε στάθηκαν αρκετά ώστε να διαβρώσουν, να διαγράψουν, να επαναπροσδιορίσουν την ιστορική μνήμη ενός λαού. Αυτό δε σημαίνει βέβαια πως η αναθεώρηση της Ιστορίας θα καταθέσει τα όπλα. Τουναντίον, όσο η άρχουσα τάξη συνειδητοποιεί την αυξανόμενη αναποτελεσματικότητα των μεθόδων που υιοθετεί, εφαρμόζει και επιχειρεί να επιβάλει στη συνείδηση των λαών, τόσο θα οξύνεται η πάλη των ιδεών (εξ ου και η «ανάγκη» για αντικομμουνιστικά μνημόνια, το ξαναγράψιμο των σχολικών βιβλίων, κ.ά.).
Η παρουσία μας λοιπόν μπορεί να έφτασε στο τέλος της, η μελέτη ωστόσο γύρω από το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε συνεχίζεται. Γιατί, αν αναδείχτηκε κάτι ξεκάθαρα την περίοδο που μεσολάβησε από την παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ενωση έως σήμερα, είναι ότι η Ιστορία όχι μόνο δεν «τελείωσε» το 1991, αλλά επανέρχεται όλο και πιο επιτακτικά: Για τις μεν νικήτριες - προσωρινά - εκμεταλλεύτριες τάξεις ως εφιάλτης...
...για τους δε απανταχού της Γης εκμεταλλευομένους, τον εργαζόμενο λαό, ως ελπίδα, αναγκαιότητα και επιταγή για το μέλλον!
Σημειώσεις
1. Βλέπε Χασιώτης Ι. Κ. (1997) «Οι Ελληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ενωσης» (Θεσσαλονίκη: University Studio Press) σελ. 235-236, Αγτζίδης Β. (2005) σελ. 107 και Παυλίδης Ε. (1953) σελ. 38.
2. Συνέντευξη Ρ15: Παναγιωτίδης Νίκος, Μπορζούμ (ΙΑΠΕ).
3. Τανιμανίδης Π. Γ. (1994) «Ποντιακοί Οικισμοί στην πρώην Σοβιετική Ενωση» (Θεσσαλονίκη: Σωματείο Παναγία Σουμελά) σελ. 23.
4. Ως μέλος του Κόμματος μετείχε σε τέσσερις κομματικές Συνδιασκέψεις και τρία Συνέδρια. Βλέπε Κομματικό Αρχείο Πόλης Οδησσού, Απόθεμα 3, Καταγραφή 1, Φάκελος 508, φύλλο 123 (Συλλογή Κώστα Αυγητίδη).
5. Κομματικό Αρχείο Πόλης Οδησσού, Απόθεμα 3, Καταγραφή 1, Φάκελος 147, φύλλο 128 (Συλλογή Κώστα Αυγητίδη).
6. Κομματικό Αρχείο Πόλης Οδησσού, Απόθεμα 3, Καταγραφή 1, Φάκελος 450, φύλλο 208 (Συλλογή Κώστα Αυγητίδη).
7. Οζέροφ Ν. (1967) «Στα ίχνη της Επανάστασης» (Συμφερούπολη) σελ. 20.
8. Τσβιλιούκ Σ. (1987) «Υπερασπίζοντας την υπόθεση του Οκτώβρη. Ξένοι Διεθνιστές στην Οδησσό, 1917-1920» (Οδησσός) σελ. 27 και Δοκίμιο Ιστορίας της Κομματικής Οργάνωσης Περιοχής Χερσώνας (1981) σελ. 56.
9. Αθηναϊκός Κούριερ, 14-21Οκτώβρη 2005, του Μπαρίς Μανέλοφ.
10. Martin T. (2001) «The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939» (London: Cornell University Press) σελ. 13.
11. Καρποζήλου Α. και Καρποζήλου Μ. (1988-1989) «Ελληνοποντιακά βιβλία στη Σοβιετική Ενωση», στο «Αρχείον του Πόντου», τόμος 42ος (Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών) σελ. 60-61.
12. Καζαντζάκης Ν. (2000) «Ταξιδεύοντας: Ρουσία» (Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη) σελ. 41-44.
13. Βλέπε Κορδάτος Γ. (1955) «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», τόμος XIII (Αθήνα: 20ός Αιώνας) σελ. 523.
14. Γενική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας, «Απογραφή των εργατών και υπαλλήλων των βιομηχανικών και εμπορικών επιχειρήσεων ενεργηθείσα τον Σεπτέμβριον του 1930», Αθήνα 1940.
15. Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος, 1935, σελ. 4 και 47.
16. «Για τα προβλήματα της Κ.Ο. Αμπχαζίας στον τομέα της βιομηχανικής ανάπτυξης και αγροτικής οικονομίας το 1934» (ομιλία στην 14η Συνδιάσκεψη της Κ.Ο. Αμπχαζίας), όπως παρατίθεται στο Ινστιτούτο Ιστορίας της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γεωργίας et al (1987) σελ. 298.
17. Συνέντευξη Ρ41: Πασαλίδης Γιώργος, Πετιγκρόρσκ (ΙΑΠΕ).
18. Συνέντευξη Ρ67: Χαράλαμπος Καλπακίδης, Γιούρεβιτς, Αντλερ Σότσι Γεωργίας (ΙΑΠΕ).
19. Ελληνική Πρεσβεία της Μόσχας, 2 Μαρτίου 1930, Φάκελος Β/8/1/Α, Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (Συλλογή Ν. Σαλπιστή) και σχετικό έγγραφο όπως παρατίθεται στο Τσαλαχούρης Κ. (-) «Ο Ελληνισμός της Σοβιετικής Ενωσης» (Αθήνα: Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη) σελ. 146-147.
20. Conquest R (1967) «Soviet Nationalities Policy in Practice» (London: Bodley Head Ltd) σελ. 95.
21. Strong A. L. (1957) «The Stalin Era» (New York: Mainstream Publishers) σελ. 58.
22. Getty J. A., Rittersporn G. T., Zemskov V. N. (1993) «Victims of the Soviet Penal System in the pre-war Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence», στο «American Historical Review», τόμος 98, τεύχος 4 Οκτωβρίου.
23.Getty J. A., Rittersporn G. T., Zemskov V. N. (1993) σελ. 1.028-1.029.
24.Strong A. L. (1957) σελ. 69.
25. Davis J. E. (1944) «Mission to Moscow: A Record of Confidential to the State Department, Official and Personal Correspondence, Current Diary and Journal Entries, including Notes and Comment up to October 1941» (London: Gollancz) σελ. 280.
26. Βλέπε Ρούμπικς Α. (2005) σελ. 59-60.
27. Αθηναϊκός Κούριερ, 30 Σεπτεμβρίου - 7 Οκτωβρίου 2005, επιστολή Φρόσως Ονουφριάδου.
28. Αθηναϊκός Κούριερ, 2-9 Ιούνη 2006, άρθρο Διογένη Μέλικοφ.
29. Αθηναϊκός Τύπος, 8 Δεκεμβρίου 2004, Μαρτυρία Χαρίκλειας Κανέτη από το Καζαχστάν.
30. Hobsbawm E (2000) «Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991» (London: Abacus) σελ. 7.
31. Φάκελος 46.1 του 1944, Κυβέρνηση Καΐρου, Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.
32. Συνέντευξη Αθανασιάδη Γιάννη (19/7/2006).
33. Αθηναϊκός Κούριερ, 21 Σεπτεμβρίου - 6 Οκτωβρίου 2006, άρθρο του Νικόλαου Μασμανίδη με τίτλο «Ποντιακή Συμφωνία: 126 μετάλλια της Σοβιετικής Ενωσης».
34. Βλέπε Κεσσίδης Θ. (1999) «Who is Who» (Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη).
35. Αθηναϊκός Κούριερ, 21 Σεπτεμβρίου - 6 Οκτωβρίου 2006, άρθρο του Νικόλαου Μασμανίδη με τίτλο «Ποντιακή Συμφωνία: 126 μετάλλια της Σοβιετικής Ενωσης».
36. Jerry Hough, «Reform goes tumbling with ruble devaluation» στο Los Angeles Times 18 Αυγούστου 1998
37. Εφημερίδα «Τα Νέα», 25 Απριλίου 2005, άρθρο Στέλιου Βραδέλη με τίτλο «Απειλούν να μας σκοτώσουν: Στο έλεος των εθνικιστών 4.500 Ελληνες ομογενείς που έχουν απομείνει στην Τσάλκα της Γεωργίας»
38. Αθηναϊκός Κούριερ, 15-22 Απρίλη 2005, του Δωροθέι Μιχάλεβιτς Παπαδόπουλος «Σώστε την Τσάλκα»
39. Associated Press, 12/2/2006
40. Βλέπε άρθρο του Chauvier J. M. στην Le Monde Diplomatique, τεύχος Μαρτίου 2004, με τίτλο «Russia: Nostalgic for the Soviet Era»

Του
Αναστάση ΓΚΙΚΑ*
*Ο Αναστάσης Γκίκας είναι Δρ. Ιστορίας, συνεργάτης του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

TOP READ