Ο ιμπεριαλισμός και η αντεπανάσταση

ΟΥΓΓΑΡΙΑ 1956

Ο «μεσαίωνας» σ' όλο του το μεγαλείο: Κάψιμο μαρξιστικών βιβλίων, υπό την προστασία οπλισμένων αντεπαναστατών

Στις 23 Οκτώβρη του 1956 ξέσπασε αντεπανάσταση στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας. Βεβαίως, τα πρώτα ανοιχτά αντεπαναστατικά γεγονότα δεν προϊδέαζαν το τι θα επακολουθήσει. Αλλωστε μια απλή φοιτητική διαδήλωση δε φανερώνει ότι μπορεί να είναι γεγονός - αφετηρία ένοπλης πάλης κατά της λαϊκής εξουσίας. Και όμως, η συνέχεια ήταν οδυνηρή για την εργατική τάξη και το λαό της Ουγγαρίας. Ας δούμε όμως τα γεγονότα που εξελίχτηκαν ραγδαία, αλλά όχι τυχαία.

Εξελίξεις βάσει σχεδίου

Ολα ήταν μια καλά προσχεδιασμένη επιχείρηση από την αστική τάξη -που νικήθηκε και έχασε την εξουσία- σε αγαστή συνεργασία και συμμαχία με τα ισχυρά ιμπεριαλιστικά κράτη που δεν μπορούσαν να «χωνέψουν», πολύ περισσότερο να αποδεχτούν, ότι μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μια σειρά χώρες αποσπάστηκαν από την αλυσίδα του καπιταλισμού και η εργατική τάξη σε συμμαχία με τη φτωχή αγροτιά και τ' άλλα λαϊκά στρώματα, καταχτώντας την εξουσία ακολουθούσαν το δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Αυτό ήταν και το πιο σπουδαίο, το πιο σημαντικό αποτέλεσμα του πολέμου για τους λαούς. Και τον οικοδομούσαν μέσα σε αντίξοες συνθήκες, τόσο λόγω του πολέμου και των καταστροφών που προκάλεσε, όσο και εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης.

Στις 23 Οχτώβρη λοιπόν έγινε στη Βουδαπέστη μια φοιτητική διαδήλωση. Ηταν σαν τη σπίθα που άναψε τη φωτιά της αντεπανάστασης, αφού το συγκεκριμένο γεγονός εκμεταλλεύτηκαν οι αντεπαναστατικές δυνάμεις, για να προκαλέσουν ένοπλες συγκρούσεις αμέσως μετά τη φοιτητική διαδήλωση.

Ο Ιμρε Νάγκι, που εκτελούσε χρέη πρωθυπουργού της ΛΔ Ουγγαρίας από τις 24 Οκτώβρη (ποια χρονιά;)*****, αποδείχτηκε ότι δεν ήταν απλά ένας οπορτουνιστής ή -όπως η αστική προπαγάνδα τους ονομάζει- ένας «μεταρρυθμιστής», προκειμένου να... αναπνεύσει η δημοκρατία και η ελευθερία που δήθεν καταστέλλονται από την επανάσταση και το σοσιαλισμό. Αυτή η προπαγάνδα άλλωστε ήταν αιχμή της αντικομμουνιστικής - αντισοσιαλιστικής εκστρατείας του ιμπεριαλισμού, αμέσως μετά τον πόλεμο. Ο Ιμρε Νάγκι ήταν ένας αντεπαναστάτης, αφού υποστήριζε ανοιχτά τις ενέργειες για την ανατροπή της εργατικής εξουσίας. Πήρε ο ίδιος μέτρα για την ενίσχυση, και μάλιστα σε δυνάμεις και όπλα από το εξωτερικό, της αντεπανάστασης. Ηταν αυτός που σαν πρωθυπουργός, με το ξέσπασμα των γεγονότων στις 23 Οκτώβρη 1956 άνοιξε τα σύνορα με την Αυστρία και μπήκαν ανεξέλεγκτα όλα τα φασιστικά, αντιδραστικά στοιχεία που είχαν εγκαταλείψει την Ουγγαρία μετά την επανάσταση και τη νίκη της λαϊκής δημοκρατίας. Ετσι διείσδυσαν στην Ουγγαρία χιλιάδες οπλισμένοι φυγάδες από το εξωτερικό. Δηλαδή δυνάμεις οργανωμένες από τους καπιταλιστές και τσιφλικάδες της Ουγγαρίας που εγκατέλειψαν τη χώρα μετά την επανάσταση. Ετσι εξελίχτηκε ανοιχτό ένοπλο πραξικόπημα για την καπιταλιστική παλινόρθωση. Ο εξοπλισμός και ο ανεφοδιασμός των αντεπαναστατών γινόταν μέσω της αερογέφυρας Βιέννης - Βουδαπέστης, κύρια από αμερικανικά αεροπλάνα. Οι διπλωματικοί εκπρόσωποι των ΗΠΑ κι άλλων καπιταλιστικών κρατών έδιναν άμεσες οδηγίες στην ηγεσία τους.

Βετεράνος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, αποφασισμένος να υπερασπιστεί τη λαϊκή δημοκρατία

Στην πρώτη φάση, μεταξύ 23 και 30 Οκτώβρη, οι αντεπαναστατικές δυνάμεις δεν τόλμησαν να εμφανιστούν ανοιχτά με αντισοσιαλιστικά συνθήματα και προπαγάνδα για την ανατροπή της εξουσίας. Πρόβαλαν αιτήματα, όπως π.χ. «αποσταλινοποίηση», «εκδημοκρατισμός και αποκέντρωση», «ουγγρικός εθνικός κομμουνισμός»¹ κλπ. «Μεταρρυθμίσεις» δηλαδή, για ένα «δημοκρατικό σοσιαλισμό με ελευθερία», στο όνομα των εθνικών ιδιομορφιών. Μήπως όλες οι απόπειρες αντεπανάστασης και σε άλλες σοσιαλιστικές χώρες με τον ίδιο τρόπο, από την άποψη της προπαγάνδας, δεν ξεκίνησαν;

Στη δεύτερη φάση του πραξικοπήματος φάνηκε ανοιχτά ποιοι κρύβονται πραγματικά πίσω τους. Η αντίδραση, ενθαρρημένη από την εξωτερική υποστήριξη, καθώς κι από την προδοτική πολιτική του Ιμρε Νάγκι, πέρασε μετά τις 30 Οχτώβρη στην ανοιχτή τρομοκρατία. «Στους δρόμους της Βουδαπέστης κυριαρχούσε η αντεπαναστατική τρομοκρατία, ομαδικά δολοφονούνταν κομμουνιστές και προοδευτικοί άνθρωποι. Κατά χιλιάδες φυλακίζονταν σ' όλη τη χώρα αγωνιστές του Κόμματος, πρόεδροι αγροτικών ενώσεων, πρόεδροι συμβουλίων, οπαδοί του σοσιαλισμού και προετοιμαζόταν η σφαγή τους. Στον πολιτικό στίβο είχαν επανεμφανιστεί οι καπιταλιστές, γαιοκτήμονες, τραπεζίτες, πρίγκιπες και κόμητες, με επικεφαλής τον Μίντσεντι. Εμφανίστηκαν στη Βουλή, ίδρυσαν μέσα σε δύο μέρες 28 αντεπαναστατικά κόμματα».²

Στις 3 Νοέμβρη 1956 δημιουργήθηκε -με επικεφαλής τον Γιάνος Κάνταρ- η επαναστατική εργατοαγροτική κυβέρνηση, για να υπερασπίσει τη λαϊκή εξουσία. Το Ουγγρικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα και η νέα εργατοαγροτική κυβέρνηση απευθύνθηκαν στην ουγγρική εργατική τάξη, κάνοντας έκκληση για υπεράσπιση της λαϊκής εξουσίας από την αντίδραση. Η Σοβιετική Ενωση ανταποκρίθηκε στην παράκληση της νέας ουγγρικής κυβέρνησης για διεθνιστική βοήθεια και συνέβαλε στη συντριβή των ένοπλων αντεπαναστατικών ομάδων. Με τη βοήθεια του Κόκκινου Στρατού αποσοβήθηκε στην Ουγγαρία ένας μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος ενάντια στην αντεπανάσταση.

Από τότε μέχρι σήμερα η αστική ιμπεριαλιστική προπαγάνδα αξιοποιεί την αντεπανάσταση στο αντισοβιετικό - αντικομμουνιστικό της οπλοστάσιο, αντιστρέφοντας την πραγματικότητα. Κατηγορεί την ΕΣΣΔ αποδίδοντας την αιτία της δημιουργίας των γεγονότων στην επέμβαση του Κόκκινου Στρατού, ενώ αποδεδειγμένα οφείλονται στην ενθάρρυνση των υπολειμμάτων του προηγούμενου αστικού καθεστώτος από τον ίδιο τον ιμπεριαλισμό έως και τη δική του επέμβαση.

Δεν είναι η πρώτη φορά που αξιοποιούνται ιστορικά γεγονότα σαν αφορμή για την ίδια τη διαστρέβλωση της Ιστορίας. Το ιστορικό γεγονός αυτό καθεαυτό προσδιορίζει την πραγματικότητα του φαινομένου. Η προσέγγισή του, η κριτική του εξέταση, απαιτεί την ολόπλευρη αποκάλυψη των παραγόντων που το δημιούργησαν αλλά και η αντικειμενικότητα της κριτικής εξαρτάται επίσης από ποια ταξική - πολιτική σκοπιά εξετάζεται, τόσο το ιστορικό γεγονός, όσο και οι παράγοντες που το δημιούργησαν. Εχει σημασία επίσης αυτή η προσέγγιση, όταν, μάλιστα, γίνεται μετά από την πάροδο αρκετών χρόνων.

Ποια η διεθνής πραγματικότητα στην τότε εποχή;

Ο διεθνής ιμπεριαλισμός, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, που πήραν το πάνω χέρι από τη Βρετανία στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα μετά τον πόλεμο, ουδέποτε αποδέχτηκε τα αποτελέσματα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και την ενίσχυση του σοσιαλισμού στην Ευρώπη και την Ασία (Κίνα, Λ.Δ. Κορέας). Γίνεται φανερό από τα μέτωπα που άνοιξε στην Απω Ανατολή κατά της Λ.Δ. Κίνας και κατά της Λ.Δ. Κορέας στα 1950, με την ωμή στρατιωτική επέμβαση στην περιοχή. Αλλωστε ενδιαφερόταν ταυτόχρονα και για τα γεωστρατηγικά του συμφέροντα στην περιοχή, στον ανταγωνισμό του με την Ιαπωνία και ας ήταν ηττημένη στον πόλεμο.

Η συγκρότηση όμως του σοσιαλιστικού στρατοπέδου ήταν ο υπ' αριθμόν ένα αντίπαλος του ιμπεριαλισμού, οι θέσεις του οποίου και συρρικνώθηκαν στην παγκόσμια σκηνή. Εγκαινιάζοντας τη στρατηγική του ψυχρού πολέμου, προσπάθησε, μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ, αλλά και της εντεινόμενης ανάπτυξης των εξοπλισμών, να ενισχύσει τη δράση του, έχοντας ως στόχο την υπονόμευση των «νεαρών» τότε Λαϊκών Δημοκρατιών της Ευρώπης. Πρώτο «θύμα» αυτής της στρατηγικής ήταν η ίδια η ηττημένη Γερμανία, πιο σωστά ο γερμανικός λαός, που με ευθύνη των ιμπεριαλιστικών κρατών που έλεγχαν το δυτικό τμήμα της διασπάστηκε, αφού σ' αυτό το τμήμα οργανώθηκε -με τις παλιές πολιτικές δυνάμεις του κεφαλαίου- αστική εξουσία, ενώ ενισχυόταν ποικιλόμορφα η γρήγορη ανάπτυξη του καπιταλισμού, με ενδυνάμωση των κεφαλαιοκρατών που έκαναν τον πόλεμο. Ετσι, ένα αποφασιστικό μέτρο ήταν και ο επανεξοπλισμός στο δυτικό τμήμα της Γερμανίας. Στο ανατολικό τμήμα ο λαός, με επικεφαλής την εργατική τάξη και το Κόμμα της, πήρε την εξουσία μετά την ίδρυση δυτικογερμανικού κράτους και άρχισε να οικοδομεί το σοσιαλισμό στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Την οποία επίσης οι ιμπεριαλιστές έκαναν απόπειρα (στα 1953) να ανατρέψουν.

Με την ίδρυση του NATO, τον Απρίλη του 1949, ενισχύονται οι εξοπλισμοί στη Δυτική Γερμανία, που είναι πλέον χώρα - μέλος του, και μάλιστα με επιθετικά όπλα, αφού τα σύνορα των δύο Γερμανιών είναι και γεωγραφικά όρια των δύο αντίπαλων συστημάτων. Ταυτόχρονα, η πολιτική της υπονόμευσης των νέων λαϊκοδημοκρατικών χωρών, εκτός της ΓΛΔ, βάζει στο στόχαστρο την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία και την Ουγγαρία, σε συνδυασμό με την προσπάθεια διάσπασης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Μετά τα γεγονότα της Ουγγαρίας (4-1-1957) έγιναν συνομιλίες ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τη ΓΛΔ. «Οι συνομιλίες αυτές παίρνουν μεγαλύτερη σημασία όταν τις δει κανείς στη χρονική στιγμή που πραγματοποιούνται, μετά δηλαδή τις τελευταίες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του NATO, με την ιδιαίτερη σημασία που δίνουν οι αποφάσεις αυτές στην πολεμική βιομηχανία της Δυτικής Γερμανίας, με το σχέδιο εξοπλισμού της Δ. Γερμανίας με ατομικά όπλα και με την επιμονή της κυβέρνησης της Βόνης στην πολιτική των στρατιωτικών συνασπισμών και της διαίρεσης της Γερμανίας».³

Χαρακτηριστικό της πολιτικής και των επιδιώξεων του ιμπεριαλισμού είναι και η εκτίμηση των ΗΠΑ για την περιοδεία του Τσου Εν Λάι στην ΕΣΣΔ, τη ΛΔ της Πολωνίας και τη ΛΔ της Ουγγαρίας εκείνη την περίοδο.

«Η "Ντέιλι Μίρορ" εκφράζοντας τη γνώμη επίσημων κύκλων έγραφε σχετικά ότι "η επίσκεψη αυτή δημιούργησε μεγάλη έκπληξη σε μερικούς ειδικούς του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, που βάσιζαν όλη τους την ως τώρα πολιτική πάνω στην προϋπόθεση ότι κάποτε οι Κινέζοι κομμουνιστές θ' αποσπαστούν από τη Μόσχα"».⁴

Βεβαίως, στην πορεία έγινε και αυτό, η διάσπαση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου μετά το 22ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, στο τέλος της 10ετίας του '50, αρχές της 10ετίας του '60. Παρακολουθούσε απλώς ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός τις διαφωνίες στρατηγικής που προέκυψαν στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα ή τις υπέθαλπε κιόλας, προκειμένου να συμβάλλει στη διάσπαση του αντιπάλου του συστήματος, ως μέρος της ταχτικής του για την εξάλειψη του σοσιαλισμού; Μάλλον και τα δυο συνέβαιναν, όπως αποδείχτηκε με τα αντεπαναστατικά γεγονότα του 1989-1991.

Μέσα σ' αυτό το κλίμα λοιπόν διεθνούς ιμπεριαλιστικής έντασης αμέσως μετά τον πόλεμο διαμορφώνονταν οι συνθήκες για το ξέσπασμα της αντεπανάστασης στην Ουγγαρία.

Ορισμένα στοιχεία για την ιμπεριαλιστική ανάμειξη

Υπήρχαν στοιχεία υποστήριξης της αντεπανάστασης ή και αποδείξεις ιμπεριαλιστικής επίδρασης; Το ζήτημα τέθηκε και στον ΟΗΕ με επιμονή.

Επανειλημμένα το ουγγρικό πρόβλημα μπήκε τόσο στην έκτακτη, όσο και στην τακτική 11η Σύνοδο του ΟΗΕ για συζήτηση και παρ' όλη την άρνηση της Ουγγαρίας ψηφίστηκε τελικά το σχέδιο της αμερικανικής απόφασης, για αποστολή παρατηρητών στις γειτονικές χώρες της Ουγγαρίας που είχαν σκοπό τη συλλογή πληροφοριών ενάντια στο λαϊκοδημοκρατικό καθεστώς.⁵

Αραγε, γιατί ενδιέφερε τόσο πολύ τις ΗΠΑ, ώστε να επιμένουν για παρατηρητές; Μήπως για να δημιουργήσουν προγεφύρωμα πιο άμεσης επέμβασης στο μέλλον; Την ίδια περίοδο σε άρθρο της εφημερίδας «Πράβντα» αναφέρονται τα εξής: «Οι δυτικές αστικές εφημερίδες γράφουν με αρκετή ειλικρίνεια πως τα γεγονότα της Ουγγαρίας τα προετοίμαζε από πολύν καιρό και με επιμέλεια η αντίδραση, τόσο στο εσωτερικό, όσο κι απ' έξω, πως από την αρχή έβλεπε κανείς σε όλα το έμπειρο χέρι των συνωμοτών. Ο καθοδηγητής της αμερικανικής κατασκοπίας Αλεν Ντάλες δήλωσε ανοιχτά πως "ξέραμε" από πριν τι θα γινόταν στην Ουγγαρία. Ο ανταποκριτής της δυτικογερμανικής εφημερίδας "Βέλι Αουτζόνταγκ" γράφει για έναν απ' τους στασιαστές: "Το πρώτο που είδα πάνω του ήταν το παράσημο του γερμανικού σιδηρού σταυρού". Η εφημερίδα "Φρανς-Σουάρ" δηλώνει πως οι αμερικανικοί ραδιοσταθμοί που μεταδίδουν τις "εκκλήσεις για ανταρσίες, έκαναν μεγάλο κακό" στην Ουγγαρία. Η ίδια εφημερίδα παραδέχεται πως στα γεγονότα της Ουγγαρίας έπαιξαν καθοδηγητικό ρόλο "τα πιο αντιδραστικά και έκδηλα φασιστικά στοιχεία"».⁶

Η εκτίμηση αυτή έρχεται να επιβεβαιωθεί ύστερα από 40 ακριβώς χρόνια. «Ο Βρετανός αξιωματούχος» - του οποίου η ταυτότητα δεν αποκαλύπτεται - λέει στο βιβλίο του Μάικλ Σμιθ, που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα στις 7 Νοέμβρη 1996: «Το 1954, "παίρναμε πράκτορες από τα ουγγαρέζικα σύνορα", τους οποίους οδηγούσαμε στην υπό βρετανικό έλεγχο περιοχή της Αυστρίας. "Τους πηγαίναμε στα βουνά και τους δίναμε μαθήματα μάχης... Μετά, αφού τους εκπαιδεύαμε με εκρηκτικά και όπλα, τους γύριζα πίσω... Τους εκπαιδεύαμε για την εξέγερση"».⁷

Ποιος, λοιπόν, έκανε την επέμβαση; Η ΕΣΣΔ ή ο ιμπεριαλισμός; Ηταν αναγκαία η διεθνιστική βοήθεια της ΕΣΣΔ; Ας αφήσουμε να απαντήσει ο Τίτο σ' αυτό, που δεν ήταν και υπέρμαχος, της με τέτοιο τρόπο έκφρασης του διεθνισμού μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών. Αλλωστε, αν και είχε αρχίσει η επαναπροσέγγιση τότε των Γιουγκοσλάβων με τους Σοβιετικούς, ο Τίτο και το καθεστώς της Γιουγκοσλαβίας ουδέποτε εγκατέλειψε τη φιλοδυτική του εξωτερική πολιτική, που ξεκίνησε ήδη από το 1948:

«Τα γεγονότα στην Ουγγαρία, πήραν τέτοια έκταση που έγινε φανερό ότι εκεί θα γίνει τρομερή σφαγή, τρομερός εμφύλιος πόλεμος, που σαν αποτέλεσμά του μπορεί να ξοφλούσε ο σοσιαλισμός πέρα για πέρα και τα πράγματα να τέλειωναν μ' έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Αν κι εμείς είμαστε ενάντια στις επεμβάσεις, δήλωσε ο Τίτο, η σοβιετική επέμβαση ήταν αναγκαία».⁸

Μετά απ' όλα αυτά καθένας μπορεί να αντιληφθεί ποιος οδήγησε στα γεγονότα, ποιος οργάνωσε την αντεπανάσταση και ποιος έκανε την επέμβαση. Αλλά επιβεβαιώνεται επίσης το γεγονός ότι η ταξική πάλη και μετά την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της απαιτεί την προσήλωση του Κόμματος στις αρχές της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, στη μέγιστη κινητοποίηση των λαϊκών δυνάμεων για την οικοδόμησή του και στη μέγιστη δυνατή επαγρύπνηση, ώστε να μην αφήνονται περιθώρια αξιοποίησης από τον ιμπεριαλισμό της όποιας παραβίασης τους ή να αντιμετωπίζονται άμεσα και αποφασιστικά οι ενέργειές του όταν εκδηλώνονται. Οπως τόνιζε η κυβέρνηση της Ουγγαρίας, που συγκροτήθηκε στις 3 Νοέμβρη του 1956, σε ανακοίνωσή της (6/1/57) «τα μέτρα της επαναστατικής κυβέρνησης των εργατών και αγροτών έγιναν δεκτά με αχαλίνωτη κακία και μίσος απ' την αντεπανάσταση κι απ' το διεθνή ιμπεριαλισμό που την πατρονάρει. Η κακία και το μίσος τους οφείλονται στο γεγονός ότι η κυβέρνησή μας δεν είναι κυβέρνηση των τσιφλικάδων, των καπιταλιστών και των ιμπεριαλιστών του δολαρίου, μα κυβέρνηση της σοσιαλιστικής επανάστασης, των εργατών και των αγροτών, κυβέρνηση της δικτατορίας του προλεταριάτου».⁹

Επίσης στην Εισήγηση της ΚΕ του Ουγγρικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (ΟΣΕΚ) στην Κομματική Σύσκεψη της 27 Ιούνη του 1957 αναφέρονται τα εξής: «Η αντεπαναστατική επίθεση επιβεβαίωσε χωρίς εξαίρεση και από κάθε άποψη την εκατοντάχρονη διδασκαλία του μαρξισμού. Η ασυμβίβαστη αντίθεση ανάμεσα στην αστική και την εργατική τάξη, αυτή η θέση που διατυπώθηκε από τον Μαρξ πριν 100 χρόνια, εκφράστηκε με εκρηκτική μορφή τον Οχτώβρη του 1956. Στην περίοδο των αγώνων του ΚΚΣΕ το 1917, την εποχή που οι αναθεωρητές και άλλα μικροαστικά στοιχεία απαιτούσαν "καθαρή δημοκρατία και ελευθερία", ενώ είχαν επιτεθεί ενάντια στην εξουσία του προλεταριάτου, ο Λένιν απέδειξε ότι κάτω από τις δοσμένες συνθήκες τέτοια αιτήματα είναι αιτήματα της καταπιεζόμενης από την εξουσία του προλεταριάτου αστικής τάξης. Αυτές οι διαπιστώσεις του Λένιν αποδείχτηκαν και στη δική μας περίπτωση ορθές».¹⁰

1, 2. Γιάνος Κάνταρ: «Για μια σοσιαλιστική Ουγγαρία», εκδ. «Μαρξίστισε Μπλέτερ», 1976, σελ. 4, «Ιμπεριαλιστική Αντεπανάσταση», ένθετο «Ρ», Νοέμβρης 2001.

3, 4, 5. «ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ», τεύχος Γενάρη 1957.

7. «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» 23/10/96.

6, 8. «ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ», τεύχος Δεκέμβρη 1956.

9. «ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ», τεύχος Γενάρη 1957.

10. Γιάνος Κάνταρ, στο ίδιο, σελ. 20, και «Ιμπεριαλιστική Αντεπανάσταση», ένθετο «Ρ», Νοέμβρης 2001.