Γιατί ο καπιταλισμός ευνοεί την επανεμφάνιση του φασισμού

Φραγκίσκος Λαγωνικάκης (Poexania)

Θα έλεγε κανείς ότι μετά από τα τόσα δεινά που έχει περάσει η ανθρωπότητα –και ιδιαίτερα η Ευρώπη- από την γιγάντωση του φασισμού/ναζισμού κατά τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, το πάθημα θα μας έχει γίνει μάθημα. Τουλάχιστον οι απλοί άνθρωποι θα έπρεπε φτύνουν στον κόρφο τους έστω και στην ιδέα αναζωπύρωσής του. Παρόλα αυτά, εδώ και κάποια χρόνια παρατηρούμε μια αύξηση της επιρροής των ακροδεξιών/εθνικιστικών, των κρυπτοφασιστικών και των καθαρά φασιστικών κομμάτων σε πάρα πολλά ευρωπαϊκά κράτη, μεταξύ αυτών και στη χώρα μας. Και μαζί με αυτήν την ποσοτική αύξηση του φασισμού, «απολαμβάνουμε» και το ξεπέρασμα του ταμπού του να ομολογεί κάποιος ότι είναι εθνικιστής ή φασίστας. Λαμβάνοντας αυτό ως δεδομένο, αναρωτιέται κάποιος σχετικά με τους λόγους που ευνοούν την επανεμφάνιση του φασισμού/ναζισμού στις ευρωπαϊκές καπιταλιστικές χώρες. Για να διευκολύνουμε την ανάλυση μας πρόκειται να χωρίσουμε σε πρώτη φάση τις αιτίες επανεμφάνισης του φασισμού σε υποκειμενικές και αντικειμενικές. Στις υποκειμενικές θα συμπεριλάβουμε εκείνες που εξαρτώνται από τις περιστάσεις και παράλληλα έχουν και μια ενδεχομενικότητα, ενώ στις αντικειμενικές εκείνες που αναπαράγονται με συστημικό τρόπο και αποτελούν μέρος του DNA του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής . Ας δούμε τις κατηγορίες λιγάκι πιο αναλυτικά.


Στις Υποκειμενικές αιτίες: μπορεί να συμπεριληφθούν για παράδειγμα οι ιστορικές συγκυρίες. Περιπτώσεις δηλαδή που μπορεί εξαιτίας των συγκυριών της εποχής να θεριέψει ο φασισμός. Ας πούμε, ο Λένιν έλεγε ότι για να γίνει επανάσταση πρέπει να προηγηθεί επαναστατική κατάσταση, αλλά δεν σημαίνει ότι όλες οι επαναστατικές καταστάσεις οδηγούν σε επαναστάσεις. Για παράδειγμα από το ιστορικό αδιέξοδο στο οποίο μπορεί να βρεθεί ο καπιταλισμός σε περιόδους «ανομίας»¹. Η ίδια η κρίση είναι αντικειμενική αιτία, όμως η επιλογή του φασισμού/απολυταρχίας, ως λύση, αποτελεί μια από τις εναλλακτικές στις οποίες μπορεί να καταφύγει η εκάστοτε αστική τάξη, παρασέρνοντας βέβαια και τις ευρύτερες μάζες. Αντίστοιχα, ένας ιμπεριαλιστικός πόλεμος, μπορεί να χρησιμοποιήσει στο ιδεολογικό επίπεδο για να δικαιολογήσει την σύγκρουση δυο λαών και να φανατίσει, την υποτιθέμενη ανωτερότητα της μιας φυλής έναντι της άλλης, του έθνους κ.α. Δεν θα επεκταθούμε όμως παραπάνω στις υποκειμενικές αιτίες αφού σκοπός του άρθρου είναι να εστιάσουμε περισσότερο στις αντικειμενικές.
Αντικειμενικές αιτίες: Αντικειμενικές αιτίες είναι εκείνες οι οποίες βρίσκονται ριζωμένες στη φύση του καπιταλιστικού συστήματος. Είδαμε για παράδειγμα πιο πάνω την περίπτωση των κρίσεων. Οι κυκλικές καπιταλιστικές κρίσεις δημιουργούν «ανομίες» (ανωμαλίες στην συνήθη ροή) οι οποίες υπερβαίνουν τη γενικότερη ανισομετρία που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό. Οι ανομίες αυτές συνοδεύονται από ακραία κοινωνικά φαινόμενα (φτώχεια, ανεργία, πολιτικά αδιέξοδα…), που δυσκολεύουν τη διακυβέρνηση του κράτους και την οικονομία, με αποτέλεσμα οι ισχυροί της οικονομίας να εξετάζουν λύσεις άμεσης επιβολής με παράκαμψη της αστικοδημοκρατικής οδού.
Η έμφαση στον ατομικισμό, ως αναπόσπαστο κομμάτι της καπιταλιστικής ιδεολογίας, δημιουργεί αναπόφευκτα τους κατάλληλους «θύλακες» στα ανθρώπινα υποκείμενα. Το άτομο μαθαίνει να ταυτίζεται με σύνολα κι υποσύνολα τα οποία πηγάζουν από τον τρόπο που συνήθως δομεί την προσωπικότητα του και το πώς αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του. Δηλαδή: Άτομο – πυρηνική οικογένεια – γειτονιά – πόλη – φυλή – έθνος (φυσικά υπάρχουν ένα σωρό ακόμη κάθετες ή οριζόντιες κατηγοριοποιήσεις, όπως είναι για παράδειγμα το εργασιακό ή το κοινωνικό στάτους). Οι κατηγορίες αυτές, σε κάθε τους βαθμίδα, διαποτίζονται από τον εγωισμό/εγωκεντρισμό με αποτέλεσμα το άτομο να βλέπει τους απέξω ως ανταγωνιστές. Ο συνδυασμός ατομικισμού και ανταγωνισμού που προωθεί ως αδιαπραγμάτευτη αξία η καπιταλιστική κοινωνία οδηγεί τα άτομα να αναπτύσσουν συγκρουσιακές συμπεριφορές και σχέσεις σε επίπεδο οικογένειας, φυλής, έθνους, πόλης κλπ.

Εξ αντικειμένου –πέρα από το όποιο ιδεολογικό επικάλυμμα- η ανεργία, οι υψηλές απαιτήσεις στον εργασιακό χώρο, η ανασφάλεια, το ενδεχόμενο περιθωριοποίησης, το ενδεχόμενο προλεταριοποίησης των μεσοστρωμάτων, συμβάλλουν στο να δημιουργούνται προστριβές και ανταγωνισμοί μεταξύ των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων. Είναι σαν να υπάρχουν 10 καρέκλες και 15 άτομα τα οποία πρέπει να τις διεκδικήσουν. Παράλληλα, η ίδια η κοινωνική και οικονομική ιεραρχία όπως δομείται στον καπιταλισμό, αναπαράγει ως κάτι θεμιτό (και αναπόφευκτο) ένα δίπολο άρχοντα και αρχόμενου (προϊστάμενος/υφιστάμενος, ιδιοκτήτης/εργάτες). Πρακτικά λοιπόν, στον καπιταλισμό όλοι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι, ούτε τυπικά ούτε ουσιαστικά. Προεκτείνοντας το όλο αυτό, ένας «γνήσιος Γερμανός» ή ένας «γνήσιος Έλληνας» διαφέρει από έναν μετανάστη, ή και ένας λευκός από έναν μαύρο, ανάλογα με το ποιος μπορεί να επιβληθεί σε ποιον. Όσο προάγεται ιδεολογικά κι αντικειμενικά ως φυσιολογικότητα η ανισότητα, τόσο και τα υποκείμενα θα ανταγωνίζονται να μη βρεθούν εκτός παιχνιδιού. Όσο αυτός ο ανταγωνισμός εντείνεται, επειδή οι καρέκλες μειώνονται, τόσο εντείνεται και ο κοινωνικός δαρβινισμός (νόμος της ζούγκλας στην κοινωνία), που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάδειξη του φασισμού.
Κάπου εδώ βάζω μια άνω τελεία, χωρίς να σημαίνει ότι εξαντλήθηκαν όλες οι πλευρές του φαινομένου, που σίγουρα θα μας απασχολήσει ξανά στο μέλλον.
Λαγωνικάκης Φραγκίσκος (Poexania)

1 Κοινωνιολογικός όρος που επινόησε ο Εμίλ Ντιρκέμ για να περιγράψει κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτό της οικονομικής κρίσης.