ΤΣΕΡΝΟΜΠΙΛ Τραγικό πυρηνικό δυστύχημα αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης

Ορισμένες πρώτες σκέψεις με αφορμή την πολυδιαφημισμένη τηλεοπτική σειρά

Ο χώρος του κατεστραμμένου από την έκρηξη αντιδραστήρα 4 του Τσερνόμπιλ

Η πρόσφατη προβολή και διακίνηση σε παγκόσμια κλίμακα μιας μίνι σειράς της αμερικανικής βιομηχανίας θεάματος με θέμα την πυρηνική καταστροφή στο Τσερνόμπιλ το 1986, έγινε αφορμή για να ξανασυζητηθεί ευρέως το περιστατικό 33 χρόνια αργότερα. Η σειρά διατείνεται ότι αντανακλά πιστά τα γεγονότα, παρότι στηρίζεται σε ρόλο - κλειδί ανύπαρκτου προσώπου, παρουσιάζει δυστύχημα με ελικόπτερο εκτός του πραγματικού χρονικού πλαισίου και άλλες ανακρίβειες. Η μεγαλύτερη «ανακρίβεια» βρίσκεται όμως αλλού. Προσπαθεί να παρουσιάσει τη γνωστή εικόνα της Σοβιετικής Ενωσης που φιλοτέχνησε επί δεκαετίες ο καπιταλισμός (καταπίεση, διώξεις, απόκρυψη πληροφοριών κ.τ.λ.), αλλά την ίδια στιγμή δεν μπορεί να κρύψει τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των εργατών (πυροσβεστών, ανθρακωρύχων κ.ά.), που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν ένα απρόσμενο, μεγάλο και δύσκολο από κάθε πλευρά δυστύχημα. Αυτοθυσία που δεν μπορεί να επιδειχθεί από εκατοντάδες και χιλιάδες ανθρώπους επειδή τους την επιβάλλουν, αλλά επειδή νιώθουν την ανάγκη να κάνουν το καθήκον τους απέναντι στον λαό και τη σοσιαλιστική κοινωνία, επειδή έχουν γαλουχηθεί με αλτρουιστικά χαρακτηριστικά, έστω κι αν αυτή η διαφορετική κοινωνία υπονομευμένη πλησίαζε εκείνη την εποχή στο τέλος της πρώτης απόπειρας πραγμάτωσής της.

Τα γεγονότα

Η τσιμεντένια σαρκοφάγος που κατασκευάστηκε λίγους μήνες μετά την καταστροφή για να περικλείσει τα υπολείμματα του αντιδραστήρα 4 και να προστατεύσει από περαιτέρω διασπορά ραδιενεργού σκόνης

Στις 26 Απρίλη του 1986, εξερράγη ο αντιδραστήρας 4 του σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Τσερνόμπιλ της βόρειας Ουκρανίας, κοντά στην πόλη Πριπιάτ. Από την έκρηξη και την πυρκαγιά που επακολούθησε μεγάλες ποσότητες ραδιενεργών υλικών διαχύθηκαν στην ατμόσφαιρα και μέσω των ανέμων μεταφέρθηκαν σε περιοχές της ΕΣΣΔ (κυρίως στην Ουκρανία και τη Λευκορωσία) και δευτερευόντως σε χώρες της δυτικής Ευρώπης. Η έκρηξη είχε δύο θύματα, ενώ 28 πυροσβέστες και υπάλληλοι του εργοστασίου πέθαναν τους επόμενους μήνες από ραδιενεργό μόλυνση. Αλλοι 14 πέθαναν τα επόμενα 10 χρόνια, ενώ στον γενικότερο πληθυσμό της περιοχής 15 καρκίνοι του θυρεοειδούς αποδίδονται στη ραδιενεργό ρύπανση που προκλήθηκε. Επιτροπή του ΟΗΕ εκτίμησε ότι ίσως 4.000 άνθρωποι να έχουν εξαιτίας του ατυχήματος μειωμένη διάρκεια ζωής. Αρχικά, δημιουργήθηκε ζώνη εκκένωσης 10 χιλιομέτρων, η οποία στην πορεία επεκτάθηκε στα 30 χιλιόμετρα, περιλαμβάνοντας το Τσερνόμπιλ και το Πριπιάτ. Με τις μετέπειτα προσπάθειες εκατοντάδων χιλιάδων Σοβιετικών, εργατών και στρατιωτών (όπου δούλευαν 1 - 1,5 λεπτό ο καθένας, ώστε να ελαχιστοποιείται η έκθεσή τους στη ραδιενέργεια) η περιοχή καθαρίστηκε και ο κατεστραμμένος αντιδραστήρας ασφαλίστηκε μέσα σε τσιμεντένια σαρκοφάγο, διαδικασία που ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβρη του 1986. Το 2017 κατασκευάστηκε νέα μεταλλική σαρκοφάγος πάνω από την παλιά, για να αντιμετωπιστούν φθορές της λόγω των καιρικών συνθηκών.
Μόνο άλλο ένα πυρηνικό ατύχημα σε σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας συγκρίνεται με αυτό του Τσερνόμπιλ και χαρακτηρίστηκε επίσης με τον μέγιστο βαθμό σοβαρότητας από τη Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (επίπεδο 7). Πρόκειται για το δυστύχημα στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας τον Μάρτη του 2011, όπου επίσης υπήρξε τήξη του πυρήνα, εκρηκτική καταστροφή του περιβλήματος, διασπορά μεγάλων ποσοτήτων ραδιενεργών στοιχείων μέσω του ανέμου, αλλά και μέσω των υπόγειων υδάτων (συνεχίζεται ακόμη), καθώς και εκκένωση περιοχής 20 - 30 χιλιομέτρων γύρω από τον πυρηνικό σταθμό.

Οι λεπτομέρειες

Το δυστύχημα στο Τσερνόμπιλ συνέβη στη 1 και 23 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα, κατά τη διάρκεια διεξαγωγής μιας δοκιμής ασφαλείας του τύπου αντιδραστήρα (RBMK), που χρησιμοποιούνταν στον συγκεκριμένο πυρηνικό σταθμό. Η δοκιμή αφορούσε στην προσομοίωση διακοπής ηλεκτροδότησης του σταθμού, ώστε να εξεταστεί αν με τα δικά του μέσα (υπολειπόμενη κινητική ενέργεια των στροβίλων) θα μπορούσε ο αντιδραστήρας να λειτουργήσει τις αντλίες του νερού ψύξης για ένα λεπτό, μέχρι να ανεβάσουν ισχύ οι ντιζελοκινητήρες, που θα κινούσαν τις γεννήτριες το χρονικό διάστημα διακοπής του ρεύματος. Η δοκιμή θα γινόταν στην πρωινή βάρδια, που είχε προετοιμαστεί κατάλληλα, αλλά έκτακτες ανάγκες για ηλεκτροπαραγωγή στην περιοχή οδήγησαν στην καθυστέρηση έναρξής της, με αποτέλεσμα να μεσολαβήσει η απογευματινή βάρδια και τελικά η δοκιμή να πραγματοποιηθεί στην αρχή της βραδινής βάρδιας. Επειδή ο αντιδραστήρας είχε πάθει «δηλητηρίαση» από ξένον-135 και δεν ανέβαζε ισχύ, ο υπεύθυνος της βάρδιας δεν ακολούθησε τις προβλεπόμενες διαδικασίες (προχώρησε σε χειρωνακτική αφαίρεση του μεγαλύτερου μέρους των ράβδων ελέγχου της πυρηνικής αντίδρασης), που οδήγησαν τον αντιδραστήρα σε αστάθεια. Οταν τα πράγματα φάνηκε ότι δεν εξελίσσονταν καλά, η απότομη εισαγωγή των ράβδων ελέγχου, σε συνδυασμό με μια ιδιαιτερότητα αυτού του τύπου αντιδραστήρα, την οποία οι χειριστές του δεν έλαβαν υπόψη, είχε ως αποτέλεσμα την απότομη έκλυση τεράστιων ποσοτήτων Ενέργειας, που οδήγησαν στην υπερθέρμανση του νερού ψύξης και την έκρηξη του αντιδραστήρα.

Αιτίες

Η έρευνα της Διεθνούς Συμβουλευτικής Ομάδας Πυρηνικής Ασφάλειας (INSAG) το 1986 κατέδειξε ως αιτία του ατυχήματος τις λαθεμένες ενέργειες των χειριστών του αντιδραστήρα και τη χονδροειδή καταπάτηση από μέρους τους των κανόνων ασφαλείας. Η αστάθεια των αντιδραστήρων RBMK σε πολύ συγκεκριμένες συνθήκες μη προβλεπόμενου χειρισμού τους οδήγησε ορισμένους στη Δύση να θεωρήσουν αυτό ως βασική αιτία του ατυχήματος. Σημειώνεται ότι οι αντιδραστήρες της Φουκουσίμα είχαν άλλη σχεδίαση και δεν παρουσίαζαν αυτήν την αστάθεια, αλλά και πάλι συνέβη δυστύχημα. Καθώς δεν υπήρχε άμεσα διαθέσιμη εναλλακτική, οι υπόλοιποι αντιδραστήρες του εργοστασίου του Τσερνόμπιλ συνέχισαν να λειτουργούν για χρόνια χωρίς πρόβλημα. Ενας έκλεισε το 1996, ενώ ο σταθμός διέκοψε συνολικά τη λειτουργία του το 2000. Δέκα αναβαθμισμένοι αντιδραστήρες RBMK συνεχίζουν να προσφέρουν Ενέργεια στο ηλεκτρικό δίκτυο μέχρι σήμερα. Το 1992, μετά τη νίκη της αντεπανάστασης, η ουκρανική κυβέρνηση πίεσε την INSAG να εκδώσει πρόσθετη εκτίμηση των αιτίων, στην οποία μειώνονται οι ευθύνες των χειριστών και ρίχνεται βάρος στις αδυναμίες σχεδιασμού των αντιδραστήρων RBMK.

Ψευδολογίες

Το δυστύχημα στο Τσερνόμπιλ οδήγησε σε μια αντικομμουνιστική φρενίτιδα στις καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ, σε μια προσπάθεια δημιουργίας πανικού και διασποράς φόβου. Ο αστικός Τύπος των χωρών αυτών κατηγορούσε την ΕΣΣΔ για έλλειμμα ενημέρωσης σε σχέση με τα γεγονότα και περιέγραφε την κατάσταση στη γύρω περιοχή, χρησιμοποιώντας τις πιο απίστευτες ψευδολογίες, αναφέροντας τάχα εκκένωση του Κιέβου, της πρωτεύουσας της τότε Ουκρανικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας, χιλιάδες νεκρούς, τεράστια ραδιενεργό ρύπανση της Ευρώπης. Αυτά γράφονταν και λέγονταν και στην Ελλάδα, παρά τις καθησυχαστικές ανακοινώσεις της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος», που ανακοίνωναν μετρήσεις οι οποίες έδειχναν ότι δεν υπήρχε κίνδυνος. Τον Μάη του 1986 η ελληνική παραγωγή αγροτικών προϊόντων κινδύνεψε να μην πουληθεί εξαιτίας της αντισοβιετικής κινδυνολογίας. Το πρωτόγνωρο του ατυχήματος κάνει τιτάνια και εξαιρετικά σημαντική τη μάχη που δόθηκε για την αντιμετώπιση των συνεπειών του. Ο τρόπος που η ΕΣΣΔ αντιμετώπισε το ζήτημα έγινε οδηγός για ανάλογες περιπτώσεις στο μέλλον. Γεγονός που δεν μπορεί να κρύψει η σειρά.

Βαθύτερα

Ανεξάρτητα από τις εκδοχές που θα παρουσιάσει η Ρωσία με τη δική της μίνι σειρά για το Τσερνόμπιλ (φημολογείται ότι θα βάζει ζήτημα εμπλοκής πράκτορα της CIA) και παρά το γεγονός πως και κάποια άλλα γεγονότα συνέβησαν στην ΕΣΣΔ την περίοδο 1986 - 1989 που γεννούν ερωτήματα (βύθιση του πλοίου «Ναύαρχος Νακίμοφ» στη Μαύρη Θάλασσα στις 31 Αυγούστου του 1986 μετά από σύγκρουση με άλλο σοβιετικό πλοίο, με εκατοντάδες νεκρούς, απώλεια το 1988 του διαστημικού σκάφους «Φόβος-1» προς τον ομώνυμο δορυφόρο του Αρη λόγω λάθους εντολής από το κέντρο ελέγχου και του «Φόβος-2» το 1989 λόγω βλάβης του υπολογιστή μόλις έφτασε στον προορισμό του) δεν μπορούμε να αποσπαστούμε από το γεγονός ότι το ατύχημα συνέβη σε μια περίοδο που η σοσιαλιστική οικοδόμηση είχε μπει στην τελική πορεία ανατροπής της.
Ιδίως το Τσερνόμπιλ, αλλά και τα άλλα ατυχήματα και αποτυχίες της περιόδου, χρησιμοποιήθηκαν κατάλληλα από τις αντεπαναστατικές δυνάμεις για την προώθηση της «γκλάσνοστ» («διαφάνεια»), βασικού προπαγανδιστικού συστατικού της πολιτικής της «περεστρόικα» («ανασυγκρότηση»), που οδήγησε μετά τα γεγονότα του 1989 - 1991 στις αντεπαναστατικές ανατροπές σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης, στη διάλυση της ίδιας της Σοβιετικής Ενωσης και την παλινόρθωση του καπιταλισμού. Για τις βαθύτερες αιτίες τέτοιων γεγονότων πρέπει να εξεταστεί η επίδραση της πορείας προς την αντεπανάσταση. Δηλαδή η πορεία απομάκρυνσης από τις αρχές οικοδόμησης του σοσιαλισμού, που ξεκίνησε μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, η αδυναμία των ΚΚ των σοσιαλιστικών χωρών να δώσουν λύσεις σε κομμουνιστική κατεύθυνση στα σύγχρονα προβλήματα της οικονομίας και της παραγωγής, δείγμα της οποίας ήταν και η υποχώρηση στην ανάπτυξη της βιομηχανίας ηλεκτρονικών υπολογιστών και η εγκατάλειψη των σχεδίων για δημιουργία διαδικτύου εξυπηρέτησης του Κεντρικού Σχεδιασμού (πριν ακόμη υλοποιηθεί το Arpanet, η αρχική στρατιωτική εκδοχή του ίντερνετ στις ΗΠΑ), μαζί με την αντανάκλαση αυτής της πορείας στη διοίκηση του κράτους και των παραγωγικών μονάδων (κίνητρο του κέρδους, μη ουσιαστικός εργατικός έλεγχος) και γενικότερα στο εποικοδόμημα. Χαρακτηριστικό της περιόδου ήταν η καθυστέρηση εκσυγχρονισμού μέσων παραγωγής και παραγωγικών διαδικασιών. Αφήνοντας λοιπόν κατά μέρος τον παράγοντα ανθρώπινο λάθος, η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ ΙΣΩΣ θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, αν δεν είχε ξεκινήσει η τελική φάση της πορείας καταστροφής της ίδιας της εργατικής εξουσίας.

Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ