Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ

του Δημήτρη Κατσορίδα*

Εισαγωγή

Με το παρόν κείμενο θα επιχειρήσω να ενισχύσω κάποιες απόψεις που εκφράζονται στις Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 17^ο Συνέδριο και ιδιαίτερα στο κεφάλαιο με τίτλο: «Οι οικονομικοπολιτικές εσωτερικές εξελίξεις» (σελ. 15-20, Θέση 9 και Θέση 10).

Είναι γεγονός ότι στο εν λόγω κεφάλαιο παρουσιάζονται ορισμένες ενδιαφέρουσες επισημάνσεις, οι οποίες κατά βάση αποδέχονται ότι ο ελληνικός καπιταλισμός ανήκει στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Συγκεκριμένα, οι Θέσεις της ΚΕ αναφέρουν ότι «ενισχύθηκαν βασικά γνωρίσματα του ιμπεριαλιστικού σταδίου του ελληνικού καπιταλισμού όπως: Η εξαγωγή κεφαλαίων στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια αγορά. Η συμμετοχή σε ιμπεριαλιστικούς πολέμους και επεμβάσεις. Η συμμετοχή στο σχεδιασμό και προώθηση αντεργατικών και αντιλαϊκών κατευθύνσεων και μέτρων βασικών ιμπεριαλιστικών κέντρων και ενώσεων, όπως είναι η ΕΕ και το ΝΑΤΟ» (σελ. 15). Επίσης, επισημαίνουν πως… «ο ελληνικός καπιταλισμός εμφανίζεται πιο αναπτυγμένος από τον καπιταλισμό στα Βαλκάνια, ακόμη και από την Τουρκία», ενώ λίγο παρακάτω περιγράφουν προς τα που κατευθύνθηκαν οι εξαγωγές των ελληνικών κεφαλαίων: «…ενισχύθηκε η εξαγωγή των εγχώριων κεφαλαίων για άμεσες επενδύσεις ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, αλλά και στη Μέση Ανατολή, στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, ακόμα και στην Κίνα» (σελ. 15).

Ομως, παρ’ ότι, όπως ήδη επεσήμανα, οι Θέσεις σ’ αυτά τα ζητήματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον, εντούτοις εξακολουθούν να ταλανίζονται από δύο σημαντικά λάθη. Το πρώτο είναι όταν υποστηρίζουν ότι «…ο ελληνικός καπιταλισμός… βρίσκεται στο ανώτατο, τελευταίο στάδιο της ανάπτυξής του, στην κρατικομονοπωλιακή βαθμίδα…» (σελ. 15, πρώτη παράγραφος). Εδώ είναι αναγκαίο να υπενθυμίσουμε ότι η εν λόγω περιγραφή προέρχεται από τον τίτλο του βιβλίου του Λένιν «Ο Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού». Το δεύτερο λάθος γίνεται αμέσως μετά, με τη διατύπωση της άποψης ότι ο ελληνικός καπιταλισμός «…παραμένει σε ενδιάμεση και εξαρτημένη θέση στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα». Ομως, έτσι, οι Θέσεις της Κ.Ε. έρχονται σε αντίθεση με την άποψη, η οποία παραδέχεται ότι «…ενισχύθηκαν βασικά γνωρίσματα του ιμπεριαλιστικού σταδίου του ελληνικού καπιταλισμού…», αλλά και με όλη την ανάλυση του κεφαλαίου που αναφέρεται στη θέση της Ελλάδας στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα (Θέση 9, σελ. 15-17).

Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα με τη σειρά.

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ

Οσον αφορά το πρώτο λάθος των Θέσεων, θα θέλαμε να κάνουμε την εξής παρατήρηση. Στο βιβλίο του Λένιν, “Ο Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού”, φαίνεται σαν ο ιμπεριαλισμός να είναι το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού και άρα αποτελεί τη μορφή της μετάβασης σε μια παγκόσμια σοσιαλιστική κοινωνία.[1]

Ομως, η διατύπωση περί «…ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού» είναι κατά πώς φαίνεται συνειδητή μεταφραστική πολιτική επιλογή των επιγόνων. Και αυτό αποδεικνύεται από το ίδιο το κείμενο του Λένιν στη ρωσική έκδοση, του 1917, του οποίου ο σωστός τίτλος είναι: «Ο Ιμπεριαλισμός, νεότατος σταθμός του καπιταλισμού» (η υπογράμμιση δική μου, Δ.Κ.).[2] Σε προηγούμενες εκδόσεις, στα ελληνικά, ο τίτλος ήταν «Ο Ιμπεριαλισμός, τελευταίος σταθμός του καπιταλισμού» (η υπογράμμιση δική μου, Δ.Κ.).

Σε αυτό το σημείο θεωρούμε αναγκαίο να επισημάνουμε ότι ο τίτλος μπορεί να μεταφραστεί και με τη λέξη «τελευταίος σταθμός», όμως διευκρινίζοντας ότι δεν είναι με την έννοια του τελικού σταδίου του καπιταλισμού, αλλά με την έννοια του καινούριου, του νέου. Για παράδειγμα, όταν λέμε ότι το τάδε αυτοκίνητο είναι το τελευταίο μοντέλο της εταιρείας που το παράγει, δεν εννοούμε ότι ύστερα από αυτό δεν θα υπάρξουν επιπλέον μοντέλα, αλλά το ερμηνεύουμε με την έννοια του καινούριου μοντέλου. Κάπως ανάλογα ερμηνεύεται και η λέξη «τελευταίος», όσον αφορά τη φάση που διανύει ο ιμπεριαλισμός.

Εντούτοις, πολλοί μαρξιστές, έχοντας ως δεδομένη την άποψη για τον ιμπεριαλισμό ως το «ανώτατο», δηλαδή το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού, παρέβλεψαν ότι και μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές φάσεις της ιμπεριαλιστικής ανάπτυξης.

Βέβαια, η άποψη περί «ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού», δηλαδή η ιδέα περί μιας «τελικής» φάσης της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ουσιαστικά κάλυπτε τις πολιτικές ανάγκες των Μπολσεβίκων όσον αφορά την προοπτική της επέκτασης της παγκόσμιας επανάστασης, από την οποία ήταν στενά συνδεδεμένη η έκβαση του δικού τους αγώνα στη Ρωσία.

Η υπερβολική, όμως, έμφαση που έδιναν οι Μπολσεβίκοι στη σημασία της τότε συγκεκριμένης φάσης του ιμπεριαλισμού, οδήγησε τους μεταγενέστερους μαρξιστές, όπως λέει ο Χόροβιτς, να ταυτίσουν το ειδικό με το γενικό και έτσι ενώ ο ιμπεριαλισμός περιγράφεται ως το ανώτερο στάδιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, φαίνεται σαν ο ίδιος να μην έχει στάδια. «Αυτή η διαστρέβλωση της πραγματικότητας τονίστηκε έντονα από τη σταλινική λατρεία του Λένιν που στη συνέχεια απέδωσε πραγματική θρησκευτική ισχύ σε ένα φυλλάδιο που αρχικά δεν είχε πρόθεση να παρουσιάσει μια επίσημη θεωρία για τον ιμπεριαλισμό».[3] Γι’ αυτό άλλωστε ο Λένιν συμπλήρωσε στον υπότιτλο ότι είναι «εκλαϊκευτική μελέτη».

Απεναντίας, ο Λένιν, αναλύοντας τον Ιμπεριαλισμό…, είχε επίγνωση του γεγονότος ότι έγραφε για μια συγκεκριμένη φάση του καπιταλισμού, η οποία ήταν αυτή των αρχών του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, στον Πρόλογό του στη γαλλική και τη γερμανική έκδοση επεσήμανε ότι «…ο βασικός σκοπός του βιβλίου ήταν και παραμένει: να δείξει,… ποια ήταν στις αρχές του 20ού αιώνα, την παραμονή του πρώτου παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου, η συνολική εικόνα της παγκόσμιας κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, στις διεθνείς σχέσεις της».[4]

Κατά συνέπεια, όταν οι Θέσεις της ΚΕ υποστηρίζουν ότι «Ο ελληνικός καπιταλισμός… βρίσκεται στο ανώτατο, τελευταίο στάδιο της ανάπτυξής του, στην κρατικομονοπωλιακή βαθμίδα…», δηλαδή με λίγα λόγια στο ιμπεριαλιστικό στάδιο, υποδηλώνουν ουσιαστικά μια τελεολογική αντίληψη των πραγμάτων, η οποία είναι ασύμβατη με τη μαρξιστική θεωρία, και έτσι τείνουν να αποκλείσουν κάθε άλλη πιθανή φάση στην εξέλιξη όχι μόνο του ελληνικού, αλλά γενικά του παγκόσμιου καπιταλισμού.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Σχετικά με το δεύτερο λάθος των Θέσεων της ΚΕ, η οποία θεωρεί ότι ο ελληνικός καπιταλισμός «…παραμένει σε ενδιάμεση και εξαρτημένη θέση στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα», έχουμε καταρχήν να παρατηρήσουμε ότι η αντίληψη περί «εξαρτημένης» Ελλάδας προέρχεται από πολύ παλαιά και συγκεκριμένα από την 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το 1934.[5]

Βέβαια, ο συγκεκριμένος μετασχηματισμός είχε, ήδη, αρχίσει από το 4ο Συνέδριο του ΚΚΕ (10-15 Δεκεμβρίου 1928), το οποίο αφού προηγουμένως αποδέχτηκε τις αποφάσεις του 6ου Συνεδρίου της Τρίτης Διεθνούς, προτείνει «…να τεθεί και το ζήτημα της επαναστατικής δημοκρατικής δικτατορίας των εργατών και αγροτών ως σταθμού μεταβατικού προς τη δικτατορία του προλεταριάτου, εν σχέσει με τη χώρα μας, επαφιεμένης της οριστικής λύσεως του ζητήματος αυτού στο 5ο τακτικό Συνέδριο»[6] (Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 610. Η υπογράμμιση δική μου.)

Κατά πώς φαίνεται, στην Ελλάδα, η κυριαρχία ενός ερμηνευτικού σχήματος του μαρξισμού, όπως αυτό διαμορφώθηκε επί ηγεσίας Στάλιν, συνδέεται με την αντίληψη για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού ως «εξαρτημένου», «υποδεέστερου», «μεταπρατικού» κλπ. Εκτοτε, το ΚΚΕ και γενικότερα η Αριστερά έθεταν ως στόχο τους την «εθνική ανεξαρτησία» της χώρας από τον «ιμπεριαλιστικό ζυγό», θεωρώντας ότι αν η Ελλάδα γίνει «ανεξάρτητη» θα μπορούσε να ξεφύγει από τη χρόνια «υπανάπτυξη» και από τον «στρεβλό» και «περιφερειακό» της χαρακτήρα.

Το πολιτικό αποτέλεσμα που παρήγαγε αυτή η αντίληψη ήταν να περνά σε δεύτερη μοίρα τόσο η πάλη ενάντια στην ελληνική αστική τάξη όσο και το αίτημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας.

Σε ό,τι αφορά, όμως, τις θεωρίες της «εξάρτησης», οι οποίες έχουν λανθασμένα απλουστεύσει την ανάλυση για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού, τίθενται ορισμένα ερωτήματα προς απάντηση: 1) Από πού είναι εξαρτημένο το μεγαλύτερο εφοπλιστικό κεφάλαιο στον κόσμο, όπως είναι το ελληνικό; Ή μήπως δεν είναι το μεγαλύτερο; Ή μήπως δεν πρόκειται για παραγωγικό τομέα της οικονομίας, όπως ο Μαρξ αντιλαμβανόταν τον κλάδο των μεταφορών; 2) Πώς είναι δυνατό Έλληνες κεφαλαιούχοι να έχουν δημιουργήσει επιχειρήσεις στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή, στις Βαλκανικές χώρες σήμερα, αλλά και στην ίδια τη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ; Αυτό δεν είναι ιμπεριαλιστική διείσδυση; 3) Η Γερμανία, αν και ανοικοδομήθηκε από τις ΗΠΑ με το σχέδιο Μάρσαλ, μήπως είναι κι αυτή εξαρτημένη; Κι όμως, είναι αυτή που σήμερα ηγεμονεύει στην Ευρώπη.

Από την άποψη αυτή, η ελληνική αστική τάξη πάει πολύς καιρός που έχει περάσει από το στάδιο του «αμυντικού εθνικισμού» στο στάδιο του επιθετικού εθνικισμού. Κατά συνέπεια, οι «εξαρτησιακές» αντιλήψεις περιορίζουν την Αριστερά στο να υποτιμά το ρόλο του ελληνικού καπιταλισμού μέσα στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα.

Η προσήλωση της ελληνικής Αριστεράς στη στρατηγική της «εθνικής ανεξαρτησίας» την οδήγησε να εξοβελίσει την ταξική ανάλυση από τη θεωρία, να υποτιμήσει την αντίθεση μεταξύ κεφαλαίου-εργασίας και να αποδεχτεί το απλουστευτικό σχήμα που αντιλαμβάνεται τον καπιταλισμό ως την «εξουσία των μονοπωλίων» και το καπιταλιστικό κράτος ως εργαλείο στα χέρια των μονοπωλίων. Η συνέπεια αυτής της στρατηγικής ήταν να αναγάγει τα πάντα στην πάλη μεταξύ λαού και ιμπεριαλισμού, να θεμελιώσει τον αντιιμπεριαλισμό της στους ανταγωνισμούς μεταξύ των εθνών, στις συγκρούσεις μεταξύ «εθνικών» και «ξένων» συμφερόντων, που στην περίπτωση της Ελλάδας ερμηνεύεται ως αντίθεση της «χώρας μας» ή της «εθνικής οικονομίας» με τα ξένα συμφέροντα.[7] Απόψεις που διατηρούν, ακόμη, μια κεντρική θέση στο εσωτερικό της Αριστεράς.

Ομως, τα «εθνικά συμφέροντα» είναι τα αστικά, δηλαδή τα ιδιοτελή συμφέροντα του κεφαλαίου, τα οποία κάτω από την ομπρέλα των «εθνικών συμφερόντων» συγκαλύπτουν την αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας. Κατά συνέπεια, όταν η Αριστερά προβάλλει ως στόχους την «εθνική ανεξαρτησία» και την «οικονομική ανάπτυξη» διολισθαίνει στην αστική στρατηγική, ξεχνώντας έτσι το βασικό: ότι δεν μπορεί να υπάρξει ως διαχειριστική δύναμη, παρά μόνο ως ανατρεπτική με κατεύθυνση τον εργατικό έλεγχο, την αλλαγή των σχέσεων παραγωγής και το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Αντίθετα, η Αριστερά, αποδεχόμενη τη θεωρία της «εξάρτησης» παραβλέπει τις επεκτατικές τάσεις του ελληνικού ιμπεριαλισμού, όπως σωστά τις περιγράφουν οι Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής, τις οποίες θα επιχειρήσω να ενισχύσω περαιτέρω:

Ο ελληνικός καπιταλισμός συμμετέχει στις στρατιωτικές «ειρηνευτικές» (βλέπε ιμπεριαλιστικές) επεμβάσεις στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, στην Αλβανία, στο Κοσσυφοπέδιο, στη FYROM, στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ. Μάλιστα, όσον αφορά τη FYROM, ήθελε να επιβάλει και την ονομασία αυτού του κράτους. Επιπρόσθετα, η Ελλάδα αναλαμβάνει τη Διοίκηση του βόρειου τομέα στην Τούζλα στο πλαίσιο της συμμετοχής της χώρας στην Ευρωδύναμη ALTHEA, η οποία αντικαθιστά το ΝΑΤΟ, καθώς επίσης τη διοίκηση του αεροδρομίου της Καμπούλ στο Αφγανιστάν[8].

Η Ελλάδα συμμετέχει στους διεθνείς ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς του κλαμπ των πιο πλούσιων χωρών του κόσμου: στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στις χώρες του ΟΟΣΑ και στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου.

Από τις 26.10.2004 ελληνικά χέρια ανέλαβαν το Κέντρο Διαστημικού Ελέγχου του Δορυφόρου Hellas-Sat 2, από τον επίγειο σταθμό ελέγχου που βρίσκεται στο Μέγαρο του ΟΤΕ. Η εκτόξευση του εν λόγω δορυφόρου ανοίγει για την Ελλάδα τις πύλες των δορυφορικών τηλεπικοινωνιών, κατοχυρώνοντας τα κυριαρχικά της δικαιώματα, ακόμη και στο Διάστημα. Αυτήν τη στιγμή είναι ο ισχυρότερος δορυφόρος της Ευρώπης, ο οποίος φιλοδοξεί να αναδειχθεί σε κομβικό δορυφορικό σύστημα της περιοχής των Βαλκανίων, της Κεντρικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής[9].

Το ελληνικό εφοπλιστικό κεφάλαιο κατέχει την πρώτη θέση της παγκόσμιας εμπορικής ναυτιλίας. Συγκεκριμένα, το 19,5% του παγκόσμιου στόλου βρίσκεται υπό ελληνικό έλεγχο[10].

Το ελληνικό κεφάλαιο προβαίνει σε άμεσες επενδύσεις στο εξωτερικό, κυρίως στις ΗΠΑ και στα Βαλκάνια, διευρύνοντας έτσι το ελληνικό καπιταλιστικό κράτος το γεωπολιτικό του ρόλο στην περιοχή των Βαλκανίων. Επίσης, από τα στοιχεία προκύπτει ότι η Ελλάδα έχει μετατραπεί σε κεφαλαιοεξαγωγική χώρα και μάλιστα σε σημαντικά υψηλό ποσοστό από το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης[11].

Ο ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ ξεπέρασε από το 1995 έως το 2003 το μέσο ευρωπαϊκό όρο. Οσον αφορά τη μειωμένη ανταγωνιστικότητα, αυτή οφείλεται στον πληθωρισμό κερδών και όχι στον πληθωρισμό μισθών[12].

Εν κατακλείδι, ο ελληνικός καπιταλισμός συμμετέχει στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα, είναι μέρος της «νέας τάξης» πραγμάτων και άρα δεν είναι ούτε σε «εξαρτημένη» θέση ούτε η ελληνική οικονομία είναι «υποδεέστερη» από αυτήν των άλλων αναπτυγμένων κρατών.

Συνεπώς, η άποψη που προβάλλουν οι Θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής ότι ο ελληνικός καπιταλισμός «…παραμένει σε ενδιάμεση και εξαρτημένη θέση…», ελλοχεύει δύο κινδύνους: Ο πρώτος είναι να αναιρεθεί η παραδοχή των Θέσεων περί του «…ιμπεριαλιστικού σταδίου του ελληνικού καπιταλισμού…», ενώ ο δεύτερος κίνδυνος είναι ότι οι απόψεις περί «λαϊκής εξουσίας», «λαϊκής οικονομίας» και του αντιιμπεριαλιστικού-αντιμονοπωλιακού μετώπου μπορεί να οδηγήσουν, ξανά, στην ηττημένη θεωρία των σταδίων και σε μια συμμαχία με αστούς δημοκράτες, καθώς επίσης με τμήματα της μη μονοπωλιακής αστικής τάξης, δηλαδή των μικρομεσαίων στρωμάτων, για μια υποτιθέμενη «άλλου τύπου» ανάπτυξη της «εθνικής οικονομίας».

Από τα προαναφερθέντα συνάγεται το συμπέρασμα ότι η κριτική στον ιμπεριαλισμό δεν μπορεί να είναι η υπεράσπιση του αστικού έθνους-κράτους, αλλά η προβολή πρωτίστως μιας αντικαπιταλιστικής πολιτικής, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου μετώπου πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων της Αριστεράς, το οποίο θα θέτει σε προτεραιότητα την πάλη ενάντια στον εσωτερικό εχθρό, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον ελληνικό ιμπεριαλισμό και το ελληνικό κεφάλαιο (μικρό και μεγάλο) σε όλες του τις εκφάνσεις.

---

* Μέλος της Πρωτοβουλίας του Μαρξιστικού Ομίλου Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετών. Οι απόψεις που εκφράζονται εδώ είναι προσωπικές.

[1] Ο Λένιν πίστευε ότι «…ο ιμπεριαλισμός είναι η παραμονή της σοσιαλιστικής επανάστασης…». Βλ. Λένιν, «Ο Ιμπεριαλισμός…», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1981, σελ. 8 και 15.

[2] Η εν λόγω ερμηνεία δίνεται στη σημείωση 1, σελ. 161, από τους μεταφραστές του βιβλίου του Λένιν, «Ο Ιμπεριαλισμός…», ό.π.

[3] Για περισσότερα βλ. Ντέιβιντ Χόροβιτς: «Ιμπεριαλισμός και Επανάσταση», εκδόσεις «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1975, σελ. 52.

[4] Β. Ι. Λένιν: «Ο Ιμπεριαλισμός…», ό.π., σελ. 9.

[5]Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ, τόμος τέταρτος, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1975. Για κριτικές παρατηρήσεις σχετικά με την 6η Ολομέλεια βλέπε τα άρθρα των Δ. Κατσορίδα, «Οι ριζοσπαστικές θέσεις του Π. Πουλιόπουλου για τον ελληνικό καπιταλισμό» και Γ. Οικονομάκη, «Ζητήματα καπιταλιστικής ανάπτυξης: Η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1934) και η σημασία της οικονομικής ανάλυσης του Π. Πουλιόπουλου», στο συλλογικό τόμο με τίτλο, Παντελής Πουλιόπουλος… (επιμέλεια: Δ. Κατσορίδας), εκδόσεις Παρασκήνιο, Αθήνα 2003.

[6] Να υπενθυμίσουμε ότι το 5ο τακτικό Συνέδριο του ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο του 1934, τρεις μήνες, περίπου, μετά την 6η Ολομέλεια. Βλέπε Επίσημα Κείμενα, τόμος τέταρτος, σελ. 37.

[7] Για μια πιο αναλυτική κριτική παρουσίαση των παραπάνω θέσεων δες Γ. Μηλιός: «Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός. Από τον επεκτατισμό στην καπιταλιστική ανάπτυξη», δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, εκδόσεις «Κριτική», Αθήνα.

[8] Για περισσότερα βλ. το άρθρο του Δ. Βερύκιου, «Ιρακινοί αξιωματικοί θα εκπαιδευτούν στο Κιλκίς;», «Ημερησία», 20-21.11.2004.

[9] Δες το άρθρο του Γ. Κωνσταντάτου: «Η ελληνική πρόταση στο Διάστημα», «Κέρδος», 21.11.2004.

[10] Τα στοιχεία παρατίθενται στην «Ημερησία», 8.12.2004, σελ. 9.

[11] Για περισσότερα βλέπε Γ. Μηλιός: «Αποτελεί ο «αντιιμπεριαλισμός» αριστερή ιδεολογία και πολιτική;», περιοδικό «Θέσεις», Ιανουάριος-Σεπτέμβριος 2004, τεύχος 88.

[12] Για περισσότερα βλέπε την Ετήσια Εκθεση 2004 του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση.