Δε λύγισαν, θα ζουν αιώνια!

Δε λύγισαν, θα ζουν αιώνια!

Πλάι στους άντρες, οι γυναίκες εξόριστες στο Μακρονήσι αντιμετώπισαν την ίδια κόλαση

Κάθομαι κάτω απ' τον ίσκιο της λύπης μου/ κι αφήνω την πένα μου να κλάψει... Μάνα./ «Είμαι καλά»./ Είμαι καλά. Κι ας μην έχω πια μυαλό να το σκεφτώ./ Είμαι καλά. Κι ας μην έχω πια μιλιά να το φωνάξω./ Είμαι καλά. Κι ας μην έχω χέρι να το γράψω./ Γι' αυτό το σκάβω. Το σμιλεύω επιτύμβιο./ Πάνω σ' αυτό τον ανεμόδαρτο γρεμνό.../ Πάνω σ' αυτό το τρελό Νεκροταφείο,/ Πως όλοι οι νεκροί του: «Είναι καλά!!».

Μενέλαος Λουντέμης

«

Και γεμίσανε οι φυλακές και τα νησιά μας από γυναίκες και άντρες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Κι έγινε η Μακρόνησος ένα νέο Νταχάου, ένα νέο Αουσβιτς. Οι Αγγλοι "σύμμαχοί" μας το είπαν καθαρά: Επρεπε με κάθε μέσο και τρόπο να αλλάξει ο συσχετισμός δύναμης που ήταν τότε 80% υπέρ του ΕΑΜ. Αυτή είναι η αλήθεια για τη Μακρόνησο».

Μ' αυτά τα λόγια μάς υποδέχτηκε ο Γιάννης Επιτρόπου, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ενωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ) στο Μουσείο της Μακρονήσου (Ασωμάτων 31, Θησείο), που εγκαινιάστηκε στις 25 του Ιούνη. Μετά από πολλές δυσκολίες και εμπόδια, το αίτημα δεκαετιών των Μακρονησιωτών για τη δημιουργία του Μουσείου εκπληρώθηκε. Σήμερα ο «Ρ» κάνει μια ξενάγηση στο Μουσείο της Μακρονήσου, στηρίζοντας την προσπάθεια να αποτελέσει κι αυτό έναν ζωντανό μάρτυρα της ιστορίας του τόπου, του λαϊκού κινήματος, που αποκρύπτεται ή αναθεωρείται.

«Αυτό ήταν το ...έγκλημά μας!»

ΣΥΛ. ΠΟΛ. ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Πάνω από 100.000 κομμουνιστές, αγωνιστές του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και προοδευτικοί άνθρωποι πέρασαν από το κολαστήριο της Μακρονήσου.«Εκπληρώσαμε ένα ιερό χρέος απέναντι στους αγωνιστές της Μακρονήσου, απέναντι στους αμέτρητους δολοφονημένους, ακρωτηριασμένους, τρελούς από τα βασανιστήρια και τις αφάνταστα βάρβαρες, απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης»,υπογραμμίζει ο Γ. Επιτρόπου.

Ποιο ήταν το «έγκλημα» των αντρών και των γυναικών που εξορίστηκαν, βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν εν ψυχρώ στο Μακρονήσι; Οτι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ για αντίσταση κατά των κατακτητών. Οτι δεν έσκυψαν το κεφάλι ούτε στους ντόπιους ούτε στους ξένους ιμπεριαλιστές. Και το μεγαλύτερο «έγκλημά» τους, που έκανε την αστική τάξη της εποχής να τρέμει, ήταν ότι οραματίστηκαν μια δίκαιη κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, όπου ο λαός θα κάνει κουμάντο μόνος του.

Σαν ύψιστο χρέος χαρακτηρίζει και την ανάγκη να μεταλαμπαδευτεί στη νέα γενιά ο ηρωικός μεγαλειώδης αγώνας που έδωσαν χιλιάδες άνθρωποι στη Μακρόνησο και ο οποίος διδάσκει αξιοπρέπεια και αταλάντευτη υπεράσπιση των υψηλότερων ιδανικών του ανθρώπου, όπως αυτά που πρέσβευε τότε το ΕΑΜ: Ελευθερία, ανεξαρτησία από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα, λαϊκή εξουσία, λαϊκή κυριαρχία.

Η φρίκη πάνω στο ξερονήσι

«Μακρόνησος Ιστορικός Τόπος». Το τρίτομο βιβλίο συλλογικής γραφής και μνήμης, έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», πολύτιμο βιβλίο με μαρτυρίες των ίδιων των κρατουμένων στη Μακρόνησο

Μέσα από τα εκθέματα «ξετυλίγεται» η φρικιαστική ιστορία της Μακρονήσου. Αντικείμενα που μας δίνουν μια μικρή εικόνα για τη ζωή των κρατουμένων, αλλά και που αποκαλύπτουν τη δίψα για ζωή, την αστείρευτη θέληση και ανάγκη των αγωνιστών για δημιουργία. Φωτογραφίες, ενθύμια, σημειώσεις. Ο,τι μπόρεσαν οι κρατούμενοι να διασώσουν και να φτάσει τελικά στο μουσείο, για να μείνει αποτυπωμένο στη μνήμη ενός ολόκληρου λαού. Κουβαλούν πέτρες, χτίζουν τα οικήματα, το θεατράκι. Ολη μέρα κάτω από το λιοπύρι να εργάζονται «ήλιο με ήλιο». Με τον βασανιστή να μην τους αφήνει σε χλωρό κλαρί. Και να μην πεθαίνει με τίποτα η ελπίδα, η δημιουργία, τα γράμματα.

Κάθε τι κουβαλάει μια ιστορία. Το μεγαλείο ενός αγωνιζόμενου λαού. Η αξιοπρέπεια και τα υψηλά ιδανικά μιας γενιάς που ονειρεύτηκε να γίνει νοικοκύρης στον τόπο του: Η φωτογραφία τουΓιώργου Σαμπατάκου, του φοιτητή που δολοφονήθηκε, όπως και τόσοι άλλοι, γιατί δεν υπέγραψε δήλωση. Η ηρωική μορφήΔημήτρης Τατάκης, αξιωματικός του Εμπορικού Ναυτικού, ο οποίος μετά από 33 μέρες ασταμάτητων βασανιστηρίων σωριάζεται νεκρός. Ανατριχιαστικά και τα συνθήματα που φώναζαν από τα μεγάφωνα προς τους κρατουμένους: «Τρελοί ή πεθαμένοι θα κάνετε δήλωση!».

Στις 29 Φλεβάρη και 1 Μάρτη του 1948, 350 κρατούμενοι - πάνω στο άνθος της ηλικίας τους - δολοφονούνται εν ψυχρώ. «Οι οπλοφόροι όρμησαν λυσσαλέα κατά των κρατουμένων. Τα όπλα βάλλανε εναντίον τους στο ψητό. Το αίμα έτρεχε άφθονο. Πολλοί νεκροί. Οι τραυματίες ούρλιαζαν αβοήθητοι».

Προκλητικό και το τηλεγράφημα του υπουργού Παναγιώτη Κανελλόπουλου, απαντώντας στον Γάλλο διανοούμενο Φρανσουά Μοριάτ, ο οποίος εξέφραζε τις ανησυχίες του για τη μεταχείριση των εξορίστων πνευματικών ανθρώπων: «... τους συμπεριφέρονται με εξαιρετικό τρόπο, όπως και σε όλους που βρίσκονται σε αυτό το πρότυπο σχολείο για εθνική αναμόρφωση»!

Ο Γιώργος Φαρσακίδης, κρατούμενος ο ίδιος στη Μακρόνησο, με τα έργα του, κάποια από τα οποία κοσμούν το Μουσείο, έδωσε παραστατικά στοιχεία από τη ζωή των κρατουμένων

Λίγο παραπέρα η λίστα με τους ηρωικούς νεκρούς της Μακρονήσου.«Μέχρι στιγμής έχουμε καταγράψει μόλις 115, αφού τα αρμόδια υπουργεία από το 1988, που αναγνωρίστηκε η Μακρόνησος ως ιστορικός τόπος, αρνούνται να ανοίξει ο φάκελος της Μακρονήσου, να δώσουν στοιχεία για τους νεκρούς», μας εξηγεί ο Γ. Επιτρόπου.

Δεν έπαψαν να ελπίζουν και να δημιουργούν

Πρόκειται για μικρούς θησαυρούς που διασώθηκαν από το θανατηφόρο ετούτο νησί. Εργα, κάρτες, χαρακτικά του Μακρονησιώτη εικαστικούΓιώργου Φαρσακίδη. Εντυπωσιάζουν με την καλαισθησία τους και τη λεπτομέρειά τους. Μα πιο πολύ εντυπωσιάζει η διάθεση για δημιουργία και έκφραση, που δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει στους κρατούμενους. Στιχάκια, ποιήματα, χειροτεχνίες, όλα εμπνευσμένα από τη φρίκη και παρ' όλα αυτά να αναδύουν μια αισιοδοξία, μια ανθρωπιά και θέληση για ζωή.

Στις φωτογραφίες που εκτίθενται στο μουσείο, ξεχωρίζουν ανάμεσα σε άλλους και δεκάδες πνευματικοί άνθρωποι, διανοούμενοι και καλλιτέχνες που βρέθηκαν στο κολαστήριο, επειδή εμπνεύστηκαν από τα βάσανα και τους αγώνες του λαού και λόγω της ανυπόταχτης αντιιμπεριαλιστικής τους δράσης: Μάνος Κατράκης, Γιάννης Ρίτσος, Μενέλαος Λουντέμης, Τζαβαλάς Καρούσος, Ηλίας Βρεττάκος, Μίκης Θεοδωράκης, Γ. Ιμβριώτης κ.ά.

Μήνυμα προς τα μέλη και τους φίλους της ΚΝΕ

Μόλις πληροφορήσαμε τον Γ. Επιτρόπου ότι την ημέρα που θα δημοσιευτεί η παρουσίαση του Μουσείου της Μακρονήσου, χιλιάδες μέλη και φίλοι της ΚΝΕ θα βρίσκονται στο Λαύριο και θα πραγματοποιήσουν επίσκεψη στο Μακρονήσι, υπογράμμισε στον «Ρ»:

«Με το να πηγαίνουμε εμείς στη Μακρόνησο, εκπληρώνουμε ένα χρέος, ένα ιερό καθήκον για τους νεκρούς και τους επιζώντες, για όλους τους αγωνιστές που πέρασαν από εκεί. Αλλά αν αυτό δεν περάσει στη νέα γενιά, δε θα έχουμε κάνει αυτό που πρέπει. Αυτό είναι το θέμα. Να μάθουν με ποιο ηρωισμό σταθήκαμε όρθιοι και σε τι καταστάσεις μπορέσαμε και δε λυγίσαμε. Ηταν η πίστη στα ιδανικά του ΚΚΕ, του ΕΑΜ. Δε μας κράταγε τίποτε άλλο. Δεν ήταν μόνο η αξιοπρέπειά μας, ήταν οι ιδέες μας "αγκαλιασμένες" με την αξιοπρέπειά μας».

Βιβλιοθήκη

Γράμματα, ποιήματα και άλλα ντοκουμέντα, που γλίτωσαν απ' τη φθορά του χρόνου, κοσμούν το Μουσείο ως αποτυπώματα της ζωής των κρατουμένων

ΛΕΠΙΔΗΣ

Στις βιβλιοθήκες του Μουσείου της Μακρονήσου φιλοξενούνται εκατοντάδες βιβλία, τα οποία δε δανείζονται, αλλά είναι διαθέσιμα σε κάθε επισκέπτη, σε μελετητές, ερευνητές, φοιτητές, εκπαιδευτικούς κλπ. που θέλουν να πραγματοποιήσουν μια έρευνα ή μια εκδήλωση.

Εγκυκλοπαίδειες, βιβλία ιστορικά, φιλοσοφικά και λογοτεχνικά, με αυτά των Μακρονησιωτών λογοτεχνών, όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Τάσος Λιβαδίτης, να ξεχωρίζουν.

Οι γυναίκες στάθηκαν «αντρίκεια»!

«Υπόθεση δέκα ημερών». Αυτό είπε ο διοικητής της Μακρονήσου στον φύλακα που συνόδευσε στο Μακρονήσι τις γυναίκες από την εξορία στο Τρίκερι, θεωρώντας «παιχνιδάκι» να τις λυγίσουν. Τους διέψευσαν πανηγυρικά.

Ηταν νέες κοπέλες, κορίτσια ακόμα και 17 χρονών κάποια. Και όρθωσαν το ανάστημά τους σαν άντρες. Πολλές για πάνω από 4 χρόνια στις εξορίες, άρρωστες, πεινασμένες, φυματικές, με μωρά στην αγκαλιά τους. Και κοιτώντας τους βασανιστές στα μάτια τούς έλεγαν: «Θα μας αφήσετε ελεύθερες, χωρίς να υπογράψουμε καμιά δήλωση!», λέει στον «Ρ» η Νίτσα Γαβριηλίδη, γραμματέας της ΠΕΚΑΜ. Ποιες γυναίκες μεταφέρονταν για ...«σωφρονισμό» στη Μακρόνησο; «Οπωσδήποτε εκείνες που ήταν μέλη του ΕΑΜ. Επειτα, αρκούσε να πει ο γείτονας ότι ο τάδε διαβάζει "Ριζοσπάστη". ΄Η μια καταγγελία ή κάτι», συμπληρώνει.

Αποψη από την περιήγηση των επισκεπτών στο Μουσείο κατά τα εγκαίνια

ΛΕΠΙΔΗΣ

Ενα δωμάτιο του Μουσείου είναι «αφιερωμένο» στις γυναίκες που πέρασαν από το βράχο των βασανιστηρίων. Στάθηκαν σαν άντρες. Αλλά και τους συμπεριφέρθηκαν - χωρίς... διακρίσεις - σαν να ήταν άντρες. Εκεί βρίσκουμε φωτογραφίες από τη ζωή των γυναικών στο Μακρονήσι και το Τρίκερι: Η μεγάλη κομμουνίστρια παιδαγωγός, Ρόζα Ιμβριώτη. Η 17χρονη Ευαγγελία, που οι Αλφαμίτες τη σπάσανε στο ξύλο καθώς φώναζε: «Χτυπάτε με, ρε φασίστες, μα εγώ το αίμα του αδελφού μου δε θα το απαρνηθώ». Επαθε εγκεφαλική διάσειση από το ξύλο.

Το Δεκέμβρη του '49 μετέφεραν από το Τρίκερι περίπου 1.200 εξόριστες. Η Μακρόνησος ήταν το τελευταίο «βάφτισμα», έπρεπε να περάσουν από την ...«αναμόρφωση» της Μακρονήσου για να τις γονατίσουν, να υπογράψουν τη δήλωση μετανοίας. Ηδη από το Τρίκερι είχαν ξεκινήσει τα καψώνια και ο εκφοβισμός. Τις πιο «ανθεκτικές» τις πήγαν στο Μακρονήσι.

«Οταν φτάσαμε στο Μακρονήσι, πιστεύαμε ότι επειδή είμαστε γυναίκες, θα είναι πιο επιεικείς. Η υποδοχή μάς έγινε με ξύλο για παραδειγματισμό. Μας κατέβασαν στο θέατρο για να μας πουν πως εδώ όποιος δεν κάνει δήλωση, πεθαίνει. Μας χώρισαν ανά 40 και μας χτυπούσαν. Και διάλεγαν πάντα τις πιο νέες και τις πιο όμορφες. Τα Χριστούγεννα του '49 ήταν τα πιο μαύρα Χριστούγεννα. Μας πήραν τα ράντζα, μας άφηναν να κοιμόμαστε στο χώμα, έξω χιόνιζε και μας παίρναν τα παλτά μας. Μας έλεγαν με αυτόν τον τρόπο: Είμαστε αποφασισμένοι να σας εξοντώσουμε», αφηγείται στον «Ρ» η Ν. Γαβριηλίδη.

Πλούσιο, επίσης είναι το φωτογραφικό υλικό από τη ζωή και τα αφόρητα βασανιστήρια των κρατουμένων

ΛΕΠΙΔΗΣ

Η λύσσα του καθεστώτος να εξοντώσει τον ταξικό της αντίπαλο έφτανε σε τέτοιο σημείο που δεν το χωρά ο ανθρώπινος νους. Ακόμα και μικρά παιδιά μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο, τρομαγμένα, σφιχταγκαλιασμένα στις μανάδες τους! Στο μουσείο φυλάσσεται το τετραδιάκι της5χρονης Αλίκης, κόρης μιας εξόριστης. Στο κολαστήριο ετούτο έμαθε τα πρώτα της γράμματα. Στο φτιαγμένο από λαδόκολλα τετραδιάκι, η μικρή «κρατά ημερολόγιο»:«Κάνουμε μάθημα σε κελί...». «Σήμερα μας δώσανε παπούτσια».

Για να τις πιέσουν και να τις λυγίσουν, οι διοικητές διέταζαν κάποιες φορές: «Πάρτε τους τα παιδιά από τα χέρια! Αυτές δεν είναι άξιες να μεγαλώνουν Ελληνόπουλα». Και τα παίρναν και τα δίναν σε όσες είχαν υπογράψει.

Επίσης στο Μουσείο παρουσιάζονται πλήθος μικροαντικειμένων που χρησιμοποιούσαν οι κρατούμενοι κατά τη διαβίωσή τους εκεί

ΛΕΠΙΔΗΣ

Ε. Μ.