ΖΙΖΗ ΜΑΚΡΗ Σπουδαία εικαστική δημιουργός και ακούραστη αγωνίστρια

ΖΙΖΗ ΜΑΚΡΗ

Σπουδαία εικαστική δημιουργός και ακούραστη αγωνίστρια

Τα έργα ανθρωποκεντρικά, αποπνέουν τη χαρά της ζωής. Ακόμα κι όταν η ανθρώπινη μορφή απουσιάζει, η ανάσα της, το άγγιγμά της, η ματιά και το πέρασμά της, έχουν αφήσει τα σημάδια τους. Τα ίχνη τους, πάνω στο γέρικο ροζιασμένο και αιωνόβιο κορμό της ελιάς, στους κυκλαδίτικους λευκούς περιστερώνες, στις λαμπρές ανατολές και στα μαβιά δειλινά, στα γυμνά δέντρα του χειμώνα και στους επιβλητικούς βράχους των Μετεώρων... Η «γραφή» της, ύμνος στη γυναίκα. Στη γυναίκα που αγωνίζεται για τη ζωή, για τα δικαιώματά της και την ειρήνη. «Κραυγή» διαμαρτυρίας στα σκοτεινά κελιά των κρατητηρίων και της εξορίας. «Τραγούδι» ελπίδας, χωρίς σύνορα και χρώμα, για τη γυναίκα - μητέρα, τη γυναίκα - δημιουργό, τη γυναίκα και τον καθημερινό της μόχθο. Τα έργα της γοητεύουν τη ματιά και αγγίζουν την καρδιά. Η εμβληματική μορφή του δέντρου δεσπόζει στη δημιουργία της. Είναι το αγαπημένο εικαστικό της μοτίβο, που υψώνεται προς τον ουρανό, αδάμαστο και ορμητικό. Είναι το δέντρο της ζωής. Η σπουδαία εικαστική δημιουργός, η ακούραστη αγωνίστρια, που «έφυγε» από τη ζωή την περασμένη Δευτέρα, στάθηκε ακλόνητη στο πλευρό του ΚΚΕ, ως το τέλος της ζωής της.

Ταξίδι ψυχής και δημιουργίας

Η αρχή του καλλιτεχνικού της ταξιδιού έγινε στα τέλη της δεκαετίας του '40, στο Παρίσι, όπου η Ζ. Μακρή, σπουδάστρια στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού, μυήθηκε στον κόσμο της χαρακτικής από τον δάσκαλό της, τον Δ. Γαλάνη. Ακολούθησε το ψηφιδωτό, η δεύτερη μεγάλη της αγάπη. Η Ζιζή Μακρή υπήρξε από τους λίγους καλλιτέχνες που δούλεψε ψηφιδωτό. Με τα μικρά κομματάκια γυαλιού ξεδίπλωνε με ευαισθησία και μαστοριά τα «κομμάτια» της ψυχής της, δίνοντας λάμψη στον γκρίζο κόσμο μας και φως στα όνειρά μας.

Ο φοίνικας των φυλακών

Το 1951 εγκαθίσταται, μαζί με τον σύντροφο της ζωής της, τον μεγάλο μας γλύπτη Μέμο Μακρή, στην Ουγγαρία. Εκεί, οι έγχρωμες ξυλογραφίες μεταφέρθηκαν, ως προς το θέμα τους, στο ψηφιδωτό. Η αντίληψη της ξυλογραφίας ανταποκρινόταν στην αντίληψη του ψηφιδωτού. Στην Ουγγαρία η Ζ. Μακρή φιλοτέχνησε συνολικά τέσσερα μεγάλα έργα για δημόσια κτίρια, ενώ το 1973 παρουσίασε μικρούς ψηφιδωτούς πίνακες.
Οπως έχει πει στον «Ριζοσπάστη» σε παλιότερη συνέντευξή της η δημιουργός, την ενδιέφερε «να μπορούν να μεταφερθούν, να μπορούν να μπουν στα σπίτια. Γι' αυτό και οι διαστάσεις έγιναν μικρές». Οι διαφορετικής προβολής γυάλινες ή κεραμικές ψηφίδες, οι θεματικές και χρωματικές αντιθέσεις, η αδρή δυναμική γραμμή, η αυστηρή κατασκευή και, ιδιαίτερα στα τελευταία έργα της, η δημιουργία ατμόσφαιρας, χαρακτηρίζουν τις περισσότερο ή λιγότερο αφηγηματικές συνθέσεις της.
Ακολούθησε η ταπισερί, όπου με το υφάδι και το στημόνι, η Ζ. Μακρή ύφανε «αυτόν τον κόσμο το μικρό το μέγα». Εργα με έντονα χρώματα, που «τραγουδούν» με ευρηματικότητα και ευαισθησία την ομορφιά του κόσμου και τη χαρά της ζωής. Για εκείνη «το νόημα της ζωής είναι η αισιοδοξία. Με το χρώμα σχεδιάζω. Η μία απόχρωση μπαίνει στην άλλη και δημιουργεί τη γραμμή. Είναι το "μολύβι" που συνθέτει».
Αγαπημένο εικαστικό μοτίβο της δημιουργού, η εμβληματική μορφή του δέντρου. Η «Ελιά», το δέντρο σύμβολο ανά τους αιώνες, σημείο αναφοράς από την αρχαία εποχή έως τις μέρες μας, αποτελεί το θέμα μιας μεγάλης ενότητας. Ξεκίνησε τη δεκαετία του '90 και τα πρώτα «βήματα» παρουσιάστηκαν το 1996, όταν μαζί με τις έγχρωμες και ασπρόμαυρες ξυλογραφίες της με έργα από τη φυλακή Αβέρωφ, όπου η Ζ. Μακρή έζησε ως πολιτική κρατούμενη για ένα χρόνο ('60 - '61), παρουσίασε και δημιουργίες με θέμα την ελιά. Τα σχόλια των φίλων ήταν το «κουμπί» που πυροδότησε τη λατρευτική έκρηξη για την ελιά, το δέντρο, το σύμβολο. Ακολούθησε ένας «αγώνας» ανάμεσα σε κείμενα και χρώματα: Ομηρος, Ηρόδοτος, Σοφοκλής, Παλαμάς, Μυριβήλης, Ρίτσος, Σεφέρης, Ελύτης... ψηφίδες, χρώματα, μολύβια...

Εργο εμπνευσμένο από την Κίνα

Εχοντας κερδίσει δύο φορές βραβείο, στην παγκόσμια έκθεση χαρακτικής που διοργάνωνε η Παγκόσμια Ομοσπονδία Δημοκρατικής Νεολαίας, η Ζιζή Μακρή βρέθηκε στην Κίνα το 1956, μετά από πρόσκληση. «Ημουν ιδιαίτερα χαρούμενη», έχει πει η δημιουργός, «γιατί έτρεφα ήδη μεγάλο θαυμασμό για την κινέζικη χαρακτική και σκέφτηκα πως ήταν ευκαιρία να εξοικειωθώ μαζί της λίγο περισσότερο. Φτάνοντας στο Πεκίνο, μου πρότειναν να ενταχθώ σε μία ομάδα δημοσιογράφων από το Μεξικό, οι οποίοι είχαν πολύ συγκεκριμένο πρόγραμμα: Να μελετήσουν την ιστορία του τσαγιού, του ρυζιού, τη γεωργία, τις εθνικές μειονότητες, τη θρησκεία... Με αυτόν το τρόπο μου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτώ την Κίνα από την Μαντζουρία μέχρι την Καντόνα, καθώς επίσης και το κέντρο της χώρας».

Στην Ελλάδα και στις φυλακές Αβέρωφ

Η υπόθεση σχετικά με τη σύλληψη της Ζ. Μακρή στην Ελλάδα έχει ως εξής: Μια γυναίκα ξένη επισκέπτεται την Ελλάδα στις αρχές του 1960. Είναι σε μυστική αποστολή μαζί με ένα ζευγάρι Γάλλων και το δεκατριάχρονο παιδί τους κι έναν ακόμα Γάλλο άντρα, που υποτίθεται πως είναι ο σύζυγός της. Η Ζιζή Μακρή έρχεται στην Ελλάδα σταλμένη από το παράνομο ΚΚΕ, με σκοπό να βοηθήσει στη φυγή στο εξωτερικό καταζητούμενου στελέχους του. Πριν καλά καλά έρθουν σ' επαφή με τον υποψήφιο δραπέτη, όλη η ομάδα συλλαμβάνεται. Το παιδί επιστρέφει στη Γαλλία μετά από ενέργειες του γαλλικού προξενείου. Οι ενήλικες οδηγούνται στις ελληνικές φυλακές. Μετά από τρεις βδομάδες στο Μεταγωγών, η «κόκκινη γόησσα», όπως την αποκαλούσαν, μεταφέρεται στις Φυλακές Αβέρωφ.

Ζιζή Μακρή

Στις Φυλακές Αβέρωφ, η Ζιζή Μακρή θα μείνει περίπου ένα χρόνο, μέχρι τη δίκη της το Μάη του 1961 για «κατασκοπεία». Προκειμένου η κατηγορία ν' αποδειχθεί αβάσιμη, η εντολή είναι ρητή: Δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση ν' αποκαλυφθεί ότι γνωρίζει Ελληνικά. Ετσι, για λόγους δικής της προστασίας, η νεαρή γυναίκα υφίσταται έναν ακόμα εγκλεισμό: Πέραν του φυσικού περιορισμού της σ' ένα θάλαμο των φυλακών μαζί με άλλες πολιτικές κρατούμενες, βρίσκεται «έγκλειστη» στη μητρική της γλώσσα, τη γλώσσα των σκέψεων, των ονείρων και των αναμνήσεών της, που όμως δεν μιλιέται από τις συγκρατούμενές της. Εκεί εμπνεύσθηκε τα έργα της με θέμα το γνωστό φοίνικα των φυλακών γύρω από τον οποίο χόρευαν οι μελλοθάνατες αγωνίστριες.
«Ξέρω ότι εκείνη τη στιγμή που έκανα τα έργα στη φυλακή έδωσα όλο τον εαυτό μου, ξέρω ότι καλύτερα δεν μπορούσα να κάνω εκείνη την εποχή», έχει πει η Ζιζή Μακρή. «Οι φυλακισμένες γυναίκες μόνο αριθμό έχουν, είναι απρόσωπες. Τα δέκα - δεκαπέντε χρόνια στη φυλακή τούς στέρησαν την ανθρώπινη ιδιότητα. Ούτε το ατομικό δράμα δεν ξεχειλίζει πια από μέσα τους. Μόνο σκιά έχουν. Τα παιδιά - τα παιδιά που γεννήθηκαν στη φυλακή - υπάρχουν, έχουν πρόσωπο».
Το Μάη του 1961 γίνεται η δίκη της Ζιζής Μακρή. Η κατηγορία περί κατασκοπείας δεν μπορεί να στηριχθεί. Ωστόσο, αποφασίζεται δεύτερη δίκη για τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς. Στο μεταξύ, η Ζιζή Μακρή θα είναι για τους επόμενους τέσσερις μήνες ελεύθερη υπό επιτήρηση, με αυστηρή απαγόρευση να έρθει σε επικοινωνία με οποιονδήποτε. Μένει στο ξενοδοχείο «Αλίκη» και κάθε μέρα εξαναγκάζει τον χαφιέ που την ακολουθεί να επισκεφθεί μαζί της κάποιο από τα Μουσεία των Αθηνών, όπου περνά το χρόνο της φτιάχνοντας σχέδια των ελληνικών αρχαιοτήτων, ιδιαίτερα των βυζαντινών. Τον Οκτώβρη, στη δεύτερη δίκη, απαλλάσσεται οριστικά λόγω μη επαρκών ενοχοποιητικών στοιχείων.