Εξελικτικές τακτικές των μυρμηγκιών

Εξελικτικές τακτικές των μυρμηγκιών

Το μυρμήγκι του γένους Stenamma (στο κέντρο) χρησιμοποιεί ένα χαλίκι ως πόρτα (δεξιά) για να εμποδίσει την είσοδο στη φωλιά του, ενός εχθρικού μυρμηγκιού του στρατού (αριστερά)

Πολλά έντομα, όπως οι μέλισσες και τα μυρμήγκια χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά έντομα. Οι πληθυσμοί στις φωλιές τους, που πολλές φορές αριθμούν εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια, αποκαλούνται κοινωνίες. Ομως καμία σχέση δεν έχουν οι «κοινωνίες» των εντόμων με την κοινωνία των ανθρώπων, τη συνειδητή οργάνωση και κοινή δράση των ατόμων ενός ανώτερου ζώου. Οι ομοιότητες σε συμπεριφορές, όπου υπάρχουν, είναι εντελώς επιφανειακές, καθώς τα μεμονωμένα έντομα δεν έχουν καν συνείδηση και οι ικανότητές τους είναι ελάχιστες, αυτόματες, μηχανικές.

Οι ικανότητες των κοινωνιών εντόμων που εντυπωσιάζουν είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης βιολογικής εξέλιξης, που είχε τελικό αποτέλεσμα η λειτουργία των νευρικών αυτοματισμών των ατόμων, σε αλληλεπίδραση με άλλα άτομα κάποιου είδους «κοινωνικού» εντόμου, να δίνει πλεονέκτημα επιβίωσης στο είδος. Τα ίδια τα έντομα ούτε επιτελικό σχέδιο έχουν, ούτε ξέρουν τι επίδραση έχει η αυτόματη αντίδρασή τους στις φερορμόνες και τις άλλες χημικές ουσίες που ανιχνεύουν και ενεργοποιούν π.χ. την ένδειξη φίλος ή εχθρός για το έντομο που συναντούν. Το νόημα σε αυτή την κοινή δράση των εντόμων το δίνει η ανθρώπινη συνείδηση, που τα παρατηρεί και αντανακλά στις συμπεριφορές των εντόμων επιφανειακά παρόμοιες συμπεριφορές των ανθρώπινων κοινωνιών. Και η ροπή προς τη νοηματοδοσία είναι πιο έντονη όταν το αποτέλεσμα μιας «κοινωνικής» συμπεριφοράς των εντόμων είναι ίδιο με εκείνο αντίστοιχης κοινωνικής συμπεριφοράς των ανθρώπων.

Ενστικτώδεις «τακτικές»

Ο ανταγωνισμός για τροφή και κατοικία, η προστασία των εμβρύων και των νεογέννητων, όλα αυτά που αυξάνουν την πιθανότητα επιβίωσης για ένα είδος που δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, αλλά πρέπει να τον δεχτεί όπως είναι, δηλαδή με περιορισμένες πηγές τροφής και διαβίωσης, είναι η αιτία πολλών «κοινωνικών» συμπεριφορών στα μυρμήγκια. Εκεί που το μέγεθος δεν ευνοεί, το πλήθος μπορεί να αλλάξει την ισορροπία δυνάμεων. Ετσι πολλά μικροσκοπικά μυρμήγκια μαζί μπορούν να καταβάλουν και να κομματιάσουν ένα μυρμήγκι πιο μεγαλόσωμου είδους. Τα λεγόμενα μυρμήγκια του στρατού σαρώνουν μια περιοχή κατά εκατοντάδες χιλιάδες, αλλά τις μάχες με τα θηράματα ή τους αντιπάλους τις δίνουν κατά μικρές ομάδες. Τα μυρμήγκια άρπαγες έχουν εξελικτικά αναπτυχθεί ώστε να είναι κυρίως τριών μεγεθών: τα μικροσκοπικά, τα μεσαία και τα μεγάλα. Τα μικροσκοπικά κυκλώνουν, απασχολούν και ακινητοποιούν το θύμα ή τον εχθρό και τα μεσαία και μεγάλα έρχονται και τον σκοτώνουν.

Συχνά τα μυρμήγκια συμπεριφέρονται με τρόπο που μοιάζει με τακτική, όπως στην περίπτωση του μικρόσωμου μυρμηγκιού που ανεβαίνει πάνω σε ένα χαλίκι για να φανεί μεγαλύτερο. Ταυτόχρονα αποκτά και πλεονεκτική θέση σε περίπτωση αντιπαράθεσης με το πιο μεγαλόσωμο μυρμήγκι. Τελικά όμως τόσο η κίνηση του μυρμηγκιού που ανέβηκε στο χαλίκι, όσο και του αντιπάλου του που πιθανόν θα τραπεί σε φυγή, είναι ενστικτώδης και αυτόματη, έχει ενσωματωθεί στα κυκλώματα των λιγοστών νευρώνων του μέσα από την εξελικτική διαδικασία. Δεν έχει συνείδηση της πράξης του. Αυτόματη αντίδραση απέναντι σε υπέρτερο αντίπαλο και όχι πράξη αυτοθυσίας είναι και η αυτοκτονία του μυρμηγκιού που παρασύρει στο θάνατο και τον εχθρό.

Οι «κοινωνίες» των μυρμηγκιών αποτελούνται από λιγοστές γόνιμες βασίλισσες, μερικά βραχύβια αρσενικά και τη μεγάλη μάζα των στείρων εργατριών. Ομως όταν τα μυρμήγκια κάνουν επιδρομές ή αναζητούν τροφή δεν υπάρχει ούτε στρατηγός, ούτε εργοδηγός. Ο ρόλος και η λειτουργία κάθε μεμονωμένου μυρμηγκιού είναι προδιαγεγραμμένα σε αυτό που γεννήθηκε και συνήθως δεν αλλάζουν μέχρι να πεθάνει. Δεν αποφασίζει η βασίλισσα να μπουν στην πρώτη γραμμή τα πιο αδύναμα ή ανάπηρα μυρμήγκια και σε πιο ασφαλή θέση τα πιο δυνατά. Τα μυρμήγκια σχηματίζουν από μόνα τους αυτή τη διάταξη, μηχανικά, ενστικτώδικα, γιατί εξελικτικά έχει προκύψει ότι αυτή η συμπεριφορά ευνοεί τη διαιώνιση του είδους.

Με πρότυπο τα μυρμήγκια;

Οσο κι αν φαίνεται απίθανο, η αστική επιστημονική σκέψη πολλές φορές βλέπει άμεσες αναλογίες στη συμπεριφορά των «κοινωνικών» εντόμων και του ανθρώπου. Ενα τέτοιο πεδίο είναι οι τακτικές πολέμου που χρησιμοποιούν τα δύο είδη. Από τότε που η αστική τάξη έγινε αντιδραστική δύναμη προσπαθεί να δικαιολογήσει με οποιοδήποτε τρόπο και μέσο τη βαρβαρότητα της βασισμένης στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο κοινωνίας. Η μεταφορά συμπεριφορών των ζώων της ζούγκλας και των κατώτερων ζώων στην καπιταλιστική ζούγκλα, ως φυσικών συμπεριφορών που είναι τάχα στη «φύση του ανθρώπου», είναι μια προσφιλής μέθοδος.

Από τότε που ο άνθρωπος μέσω της κοινωνικής εργασίας άρχισε να συσσωρεύει τα είδη που έχει ανάγκη για να ζήσει και δημιούργησε πλεόνασμα, περιόρισε τον κίνδυνο της πείνας και του θανάτου, αλλά περιέπεσε στην καταπίεση που γεννά η ιδιοκτησία. Πέρασε από κοινωνικές σχέσεις, που οδήγησαν σε εκδηλώσεις βαρβαρότητας χωρίς ανάλογο στον κόσμο των υπόλοιπων ζώων. Τώρα έχει φτάσει σε θέση βολής να απαλλαγεί από τις εκμεταλλευτικές κοινωνικές σχέσεις, που γεννούν τη φτώχεια, την οπισθοδρόμηση, τον πόλεμο και να οικοδομήσει μια επιστημονικά οργανωμένη κοινωνία, βασισμένη στην κοινή ιδιοκτησία, στην στοχευμένη οργάνωση της παραγωγής προς όφελος όλης της κοινωνίας, στον έλεγχο της πορείας της από τους παραγωγούς του πλούτου. Τα μυρμήγκια θα παραμείνουν μυρμήγκια, αλλά ο άνθρωπος μπορεί να απαλλαγεί από τις σχέσεις παραγωγής, που υποβιβάζουν τη ζωή και θέτουν σε κίνδυνο το μέλλον της κοινωνίας του.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»

    

ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΘΕΜΑΤΑ

7/1/2012

 -- Αλλο μυρμήγκι κι άλλο άνθρωπος

7/1/2012

 -- ΑΤΙΤΛΟ

15/11/2009

 -- Ενα δεύτερο επίπεδο βιολογικής εξέλιξης

9/9/2007

 -- Εκεί που συναντιόνται αισθήσεις και συναίσθημα

4/9/1999

 -- ΑΤΙΤΛΟ

Σελίδα 8