«Εξυπνες» συμπεριφορές ψαριών

«Εξυπνες» συμπεριφορές ψαριών

Ψάρι τοξότης εκσφενδονίζει πίδακα νερού προς αράχνη που βρίσκεται σε φύλλο δέντρου λίγο πάνω από την επιφάνεια, για να τη ρίξει στο νερό και να τη φάει

Κάπου κοντά στο Παλάου, στο αρχιπέλαγος της Μικρονησίας, ένα ψάρι με δύο μπροστινά δόντια που θυμίζουν μικρούς χαυλιόδοντες, εκτοξεύει έναν πίδακα νερού για να ξεσκεπάσει ένα όστρακο κρυμμένο μέσα στην άμμο. Μετά παίρνει το μαλάκιο με το στόμα του και το μεταφέρει 30 μέτρα πιο πέρα, εκεί που υπάρχει ένας μεγάλος βράχος. Με επανειλημμένα απότομα γυρίσματα του κεφαλιού του και άνοιγμα του στόματός του την κατάλληλη στιγμή, το ψάρι χτυπάει το όστρακο στο βράχο, μέχρι που σπάει και το τρώει. Στα επόμενα 20 λεπτά που το παρατηρούν οι βιολόγοι ερευνητές, σπάει και τρώει με τον ίδιο τρόπο άλλα δύο οστρακοειδή.
Η χρήση αντικειμένων που υπάρχουν στο περιβάλλον για την επίτευξη ενός σκοπού (σ.σ. σχεδόν πάντα η πρόσβαση σε κάποια τροφή) είναι συνηθισμένο φαινόμενο στα θηλαστικά και στα πτηνά, αλλά φαίνεται ότι συναντάται και στα ψάρια. Φυσικά δεν πρόκειται για χρήση εργαλείων όπως λαθεμένα τα χαρακτηρίζουν πολλοί. Η χρήση του βράχου από το ψάρι, ή η χρήση ενός κλαδιού από κάποιο πίθηκο για να βγάλει τους τερμίτες από τη φωλιά τους, δεν έχει καμία σχέση ακόμα και με τα πιο χονδροειδή σμιλεμένα πέτρινα εργαλεία των ανθρώπων της πρώιμης παλαιολιθικής εποχής. Εργαλεία που φτιάχνονταν με πολύωρη, σκόπιμη κατεργασία ενός πρωτογενούς υλικού, που δεν έμοιαζε με το τελικό προϊόν. Τα εργαλεία δεν υπάρχουν στη φύση, πρέπει να κατασκευαστούν. Αν βέβαια θέλει κανείς να ονομάζει εργαλεία τα φυσικά αντικείμενα, που τυχαίνει να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αποκτήσει ένα ζώο πρόσβαση στην τροφή του, τότε μπορεί να μιλάει για χρήση εργαλείων από ορισμένα ζώα.

Πρωτότυπος πίδακας

Το ψάρι με τους χαυλιόδοντες πρωτοτυπεί σε έναν τομέα. Δεν εκτοξεύει τον πίδακα νερού με το στόμα του, αλλά κλείνοντας απότομα τα βράγχιά του, δημιουργώντας έτσι ένα ρεύμα νερού, όπως το ρεύμα αέρα, που δημιουργεί ένα χοντρό βιβλίο όταν κλείνει απότομα. Ορισμένοι βιολόγοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται για κάτι περισσότερο από χρήση εργαλείων: για προσχεδιασμένες διαδικασίες, αφήνοντας να αιωρούνται ομοιότητες με το σχεδιασμό που κάνει ο άνθρωπος. Και επισημαίνουν τις περιπτώσεις των καπουτσίνων πιθήκων της Βραζιλίας, που χρησιμοποιούν βαριές πέτρες για να σπάνε σκληρούς καρπούς πάνω σε επίπεδους βράχους, που λειτουργούν ως αμόνια, ή τα κοράκια που πετάνε καρύδια σε μεγάλης κυκλοφορίας οδικούς κόμβους και μετά κατεβαίνουν όταν ανάψει κόκκινο (σ.σ. άρα όταν σταματήσουν να κινούνται τα αυτοκίνητα) για να συλλέξουν τα κομμάτια της ψίχας, που δημιουργήθηκαν όταν οι ρόδες των αυτοκινήτων θρυμμάτισαν τα καρύδια. Δηλαδή, σαν τα κοράκια να καταλαβαίνουν τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας... Οι βιολόγοι που έχουν αυτές τις αντιλήψεις εντάσσονται στο ιδεαλιστικό ρεύμα του συμπεριφορισμού.

Προβολές

Ψάρι με χαυλιόδοντες σπάει ένα οστρακοειδές χτυπώντας το πάνω σε βράχο

Αν κοιτάξει κανείς στο φυσικό κόσμο, χωρίς να θέλει σώνει και καλά να προβάλει ανθρωπομορφικές συμπεριφορές και νοημοσύνη σε κάθε ζωντανό που συναντάει, θα συναντήσει προσχεδιασμό π.χ. σε κάθε αιλουροειδές που στήνει καρτέρι στο θήραμά του. Η λέαινα, που εφόσον της το επιτρέπουν οι συνθήκες καραδοκεί κόντρα στον άνεμο, ώστε η μυρωδιά της να μη φτάνει στην αντιλόπη ή τη ζέβρα, δεν το κάνει επειδή ξέρει τι είναι η μυρωδιά και πώς μεταφέρεται. Το κάνει επειδή με την υποτυπώδη ζωική νοημοσύνη της αντιλαμβάνεται ότι όπως εκείνη μυρίζει καλύτερα τα θηράματα όταν ο αέρας φυσάει προς το μέρος της, έτσι και τα θηράματα θα τη μυρίζουν καλύτερα αν ο αέρας φυσάει προς αυτά. Ενστικτωδώς και από την εμπειρία που απέκτησε κυνηγώντας μαζί με τη μητέρα της, καταλαβαίνει επίσης ποια είναι καλή θέση για καρτέρι ή καλή διαδρομή για το πλησίασμα του θηράματος. Με τον ίδιο τρόπο αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να κρύβεται μέσα στο ψηλό χορτάρι για να μη γίνει αντιληπτή. Η ίδια στοιχειώδης ζωική νοημοσύνη, της λέει να βάλει στόχο το πλησιέστερο πιο αδύναμο ζώο του κοπαδιού.

Ψάρι τοξότης

Ενα άλλο ψάρι, το τροπικό ψάρι τοξότης, που συναντάται σε υφάλμυρα νερά από την Ινδία έως τις Φιλιππίνες, την Αυστραλία και την Πολυνησία, εκδηλώνει μια ιδιαίτερη συμπεριφορά όταν κυνηγά για την τροφή του. Πιέζοντας τη γλώσσα του πάνω σε μια ειδική αυλακιά στην πάνω γνάθο και ταυτόχρονα σφίγγοντας το λαιμό και το στόμα του, το ψάρι αυτό μπορεί να εκτινάξει έναν πίδακα νερού έως και 3 μέτρα στον αέρα, με ακρίβεια στόχευσης σχεδόν 100% σε απόσταση ενός μέτρου. Αλίμονο στις ακρίδες και τα σκαθάρια που κάθονται σε κάποιο φύλλο δέντρου λίγο πάνω από την επιφάνεια του νερού. Τα ψάρια τοξότες προσαρμόζουν την ποσότητα του νερού που εκτοξεύουν ανάλογα με το μέγεθος του στόχου, ενώ άλλοτε κάνουν μονές βολές και άλλοτε βολές κατά ριπάς.
Την τεχνική, για την οποία έχουν ειδικό εξοπλισμό (την αυλακιά) στον οποίο οδήγησε η εξέλιξή τους ως είδος (σ.σ. όπως άλλα είδη ζώων έχουν μεγάλους κυνόδοντες, νύχια, γούνα κ.ο.κ.) τη μαθαίνουν και την τελειοποιούν δοκιμάζοντας και παρακολουθώντας τις επιτυχείς ή ατυχείς προσπάθειες των άλλων ψαριών του είδους τους. Ετσι άλλωστε μαθαίνουν συμπεριφορές και τεχνικές κυνηγιού ή άμυνας τα μικρά πολλών ζώων.

Συμπεριφορές

Οσο εκπληκτικές κι αν φαίνονται κάποιες συμπεριφορές ζώων, πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για ψάρια, δεν υπάρχει καμία βάση για να συγχέονται με την ανώτερη νοημοσύνη που εκδηλώνει ο άνθρωπος. Ο ψυχισμός του ζώου δεν ξεπερνά ορισμένα όρια. Το ζώο δρα μέσα στα όρια μιας συγκεκριμένης, άμεσα αντιληπτής κατάστασης. Το ψάρι τοξότης δεν κάνει σχέδια και υπολογισμούς και προφανώς δεν ξέρει φυσική, ώστε να υπολογίσει τον παράγοντα της διάθλασης σε σχέση με τη στόχευση που κάνει. Στοχεύει με βάση το ένστικτο και την εμπειρία από τις δοκιμές που έχει πραγματοποιήσει στο παρελθόν. Τα απλά νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου του έχουν εκπαιδευτεί και φέρουν σε πέρας μια φαινομενικά πολύπλοκη διαδικασία, χωρίς αυτό να σημαίνει ανώτερη νοημοσύνη. Ο άνθρωπος που πιάνει μια μπάλα που του πετάνε από μακριά, δεν είναι νοήμων επειδή πιάνει την μπάλα. Αυτό το έμαθε να το κάνει σχεδόν ενστικτωδώς, μέσα από μια πορεία που ξεκίνησε με τη φάση της αισθησιοκινητικής του ανάπτυξης ως βρέφος. Είναι νοήμων, επειδή μέσα από την εξέλιξή του και ιδίως την κοινωνική του εξέλιξη, μπόρεσε να καταλάβει τους νόμους της κίνησης της ύλης και να τους χρησιμοποιήσει για να τον αλλάξει, να τον εξανθρωπίσει. Ο ψυχισμός απέκτησε στον άνθρωπο κοινωνικο-ιστορικό χαρακτήρα.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»