Απόρρητα ντοκουμέντα της σχέσης ΕΣΣΔ – ΚΚΕ, περιόδου 1944 – 1952

Παναγιώτης Μανιάτης

Η ιστορική μελέτη  Άκρως Απόρρητο. Οι σχέσεις ΕΣΣΔ-ΚΚΕ, 1944-1952, του Νίκου Παπαδάτου, κινείται σε δύο βασικούς άξονες:
1.της δημοσίευσης ορισμένων σπάνιων αρχειακών υλικών που θα βοηθήσουν αναγνώστες και ερευνητές να εμπλουτίσουν τις πηγές τους.
2.της ιστορικής ερμηνείας των εν λόγω τεκμηρίων από μεριάς του.
Εκατό χρόνια από την ίδρυση του ΣΕΚΕ (ΚΚΕ), 70 χρόνια από τη λήξη του εμφυλίου και σχεδόν 30 χρόνια από την επικράτηση της αντεπανάστασης στην ΕΣΣΔ, η ελληνική βιβλιογραφία στερείται ακόμα σημαντικών πρωτογενών υλικών αναφορικά με τις πολιτικές σχέσεις μεταξύ του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) και της Σοβιετικής Ένωσης.
Στόχος του βιβλίου, μεταξύ άλλων, είναι να αρχίσει η συστηματική μελέτη των πρώην σοβιετικών αρχείων προκειμένου να εμπλουτιστεί η βιβλιογραφία περί του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Στις σελίδες του βιβλίου περιέχονται σημαντικά έγγραφα πρωτογενών αρχείων της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Επιπροσθέτως, αναφέρονται και καταγράφονται σημαντικές δευτερογενείς πηγές (άρθρα, βιβλία, μελέτες, κλπ.) οι οποίες είναι, έως σήμερα τουλάχιστον, σπάνιες και δυσεύρετες στην ελληνική γλώσσα.

Στο βιβλίο θα διαβάσετε και τέτοιας πηγής έγγραφα:
ΕΓΓΡΑΦΟ 36: ΑVΡ RF, 27/136/6. Φ. 67-69
Μετάφραση από τα αγγλικά
Ελήφθη από τη Βρετανική Πρεσβεία
μέσω ταχυδρομείου σης 17/12/1944
ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΑΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΕΙΡΑ
Η ιστορία της κυβέρνησης Παπανδρέου χρονολογείται από τη Διάσκεψη του Λιβάνου, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 1944. Τότε είχε επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των ηγετών όλων των κομμάτων, συμπεριλαμβανομένου του ΕΑΜ, για σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού και όλοι οι εκπρόσωποι υπέγραψαν δήλωση για την πολιτική της κυβέρνησης, η οποία από τότε είναι γνωστή ως Χάρτης του Λιβάνου. Μετά τη Διάσκεψη, οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν από τους ηγέτες τους έγκριση των όρων που οι ίδιοι αποδέχτηκαν σε αυτή. Ακολούθησαν μακρές διαπραγματεύσεις μεταξύ του ΕΑΜ και της κυβέρνησης Παπανδρέου και, τελικώς, στα τέλη του Αυγούστου, συμφώνησαν να μπουν στην κυβέρνηση στη Βάση του Χάρτη του Λιβάνου, χωρίς να επιμένουν σε κάποιες αξιώσεις που παρουσίασαν αργότερα.

2. Όταν στις 6 Σεπτεμβρίου η Ελληνική Κυβέρνηση μεταφέρθηκε από το Κάιρο στην Καζέρτα, ήταν μια κυβέρνηση όπως η κάθε κυβέρνηση που θα μπορούσε να σχηματιστεί. Όντας στην Ιταλία, ο καθηγητής Σβώλος διαβεβαίωνε τον κύριο Παπανδρέου, εξ ονόματος όλων των υπουργών του ΕΑΜ, ότι αυτοί είναι απόλυτα ικανοποιημένοι από την κυβέρνηση που είχε τότε σχηματιστεί (δες την ομιλία του κυρίου Ήντεν, στις 8 Σεπτεμβρίου). Πριν την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο στρατηγός Ουίλσον κάλεσε τους στρατηγούς Ζέρβα και Σαράφη σε πολιτικό συμβούλιο στην Καζέρτα. Στις 25 Σεπτεμβρίου, μεταξύ των δύο αυτών στρατηγών των ανταρτών και της ελληνικής κυβέρνησης επιτεύχθηκε συμφωνία υπαγωγής όλων των ελληνικών ένοπλων δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων και των αντάρτικων δυνάμεων, στη διοίκηση του στρατηγού Σκόμπι.
3. Η ελληνική κυβέρνηση επέστρεψε στην Ελλάδα στις 18 Οκτωβρίου. Την ίδια εκείνη μέρα, ο κύριος Παπανδρέου, σε ομιλία του στην Αθήνα, καθόρισε την πορεία της μελλοντικής πολιτικής του. Οι υπουργοί μέλη του ΕΑΜ, συμπεριλαμβανομένων των δυο κομμουνιστών, διαβεβαίωναν αργότερα τον κύριο Παπανδρέου, όπως και τον κύριο Ήντεν, ότι ήταν σύμφωνοι με αυτή την ομιλία, η οποία περιλάμβανε ως όρο την αντικατάσταση των αντάρτικων τμημάτων από τις εθνικές ένοπλες δυνάμεις. Αργότερα, στη συζήτηση για τις συγκεκριμένες μεθόδους διάλυσης των αντάρτικων ομάδων, όλη η κυβέρνηση συμφώνησε καταρχήν με το ακόλουθο σχέδιο:

α. Η αστυνομία ή η πολιτοφυλακή του ΕΑΜ που υπήρχε στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις πρέπει να διαλυθεί την 1η Δεκεμβρίου και να αντικατασταθεί από την εθνική φρουρά, η οποία θα επανδρωθεί απο ανθρώπους που γεννήθηκαν το 1906.
β. Στις 10 Δεκεμβρίου, όλοι οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ πρέπει να αποστρατευτούν και να αντικατασταθούν από τον εθνικό στρατό, ο οποίος θα σχηματιστεί μέσω κλήσης τριών άλλων ηλικιακών ομάδων.

4. Η απόφαση της κυβέρνησης δεν προέβλεπε την αποστράτευση της Ορεινής Ταξιαρχίας, η οποία έφτασε στην Αθήνα στις 9 Νοεμβρίου, και του Ιερού Λόχου. Παρ’ όλα αυτά, οι υπουργοί του ΕΑΜ άρχισαν να επιμένουν στην αποστράτευση αυτών των ελληνικών τακτικών στρατιωτικών μονάδων. Στις 27 Νοεμβρίου, οι υπουργοί του ΕΑΜ, μετά από παράκληση του κυρίου Παπανδρέου, συνέταξαν οι ίδιοι το σχέδιο διατάγματος για την αποστράτευση, το οποίο όριζε την κατάργηση των αντάρτικων ομάδων μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου. Το διάταγμα αυτό αποτελούσε συμβιβασμό, σύμφωνα με τον οποίο οι ελληνικές τακτικές μονάδες δεν θα έπρεπε να αποστρατευθούν αλλά, ως αντιστάθμισμα σε αυτό, θα επιτρεπόταν στον ΕΛΑΣ να κρατήσει μια ταξιαρχία. Οι άλλοι υπουργοί συμφώνησαν με το σχέδιο διατάγματος, την τελευταία στιγμή όμως οι υπουργοί του ΕΑΜ επέμεναν στην αποστράτευση των τακτικών ένοπλων δυνάμεων. Η τελική απόφαση της κυβέρνησης αναβλήθηκε και το διάταγμα μέχρι το πρωί της 1ης Δεκεμβρίου, οπότε άλλα γεγονότα επιτάχυναν την κρίση, δεν είχε ακόμα υπογραφεί.
5. Η 1η Δεκεμβρίου ήταν η συμφωνημένη ημερομηνία κατά την οποία η αστυνομία του ΕΑΜ έπρεπε να παραδώσει τον οπλισμό της. Στον βαθμό που είναι γνωστό, οι υπουργοί του ΕΑΜ δεν διατύπωσαν ποτέ αντιρρήσεις για την απόφαση αυτή και το εν λόγω μέτρο δεν συμπεριλήφθηκε στο διάταγμα για την αποστράτευση, το οποίο συζητήθηκε τις προηγούμενες ημέρες. Ως εκ τούτου, ο κ. Παπανδρέου πρότεινε ένα διάταγμα το οποίο αποσκοπούσε στην υλοποίηση της απόφασης της κυβέρνησης να παραδώσει η αστυνομία του ΕΑΜ τον οπλισμό της. Οι υπουργοί του ΕΑΜ αρνήθηκαν να το υπογράψουν και τη νύχτα της 1ης προς 2α Δεκεμβρίου αποχώρησαν από την κυβέρνηση. Το πρωί της 1ης Δεκεμβρίου έγινε γνωστό ότι το ΕΑΜ προτίθεται να κηρύξει γενική απεργία. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο στρατηγός Σκόμπι απηύθυνε το απόγευμα από ραδιοφώνου μήνυμα προς τον ελληνικό λαό. Το κείμενο του μηνύματος, το οποίο μοιράστηκε και με τη μορφή προκηρύξεων, επισυνάπτεται.
6. Στις 2 Δεκεμβρίου, το ΕΑΜ ανακοίνωσε την ένταξη της αστυνομίας του ΕΑΜ στον ΕΛΑΣ. Αυτονόμησαν επίσης τον ΕΛΑΣ από την ελληνική κυβέρνηση και τον στρατηγό Σκόμπι. Στις 2 Δεκεμβρίου έγινε σαφές ότι μεγάλες δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατευθύνονται προς την Αθήνα.
7. Οι επίσημες ανακοινώσεις που ακολούθησαν δείχνουν ότι οι πρώτες αναφορές για ταραχές στις 3 Δεκεμβρίου ήταν λανθασμένες. Ρίχτηκαν χειροβομβίδες ακούστηκαν πυροβολισμοί έξω από την κατοικία υπουργού πριν τη διαδήλωση στην πλατεία Συντάγματος. Στη διάρκεια αυτής της διαδήλωσης, η ελληνική αστυνομία που εμπόδιζε την πρόσβαση στην πλατεία αφοπλίστηκε και έγινε αντικείμενο κακομεταχείρισης πριν αρχίσουν οι πυροβολισμοί.

Μετέφρασε ο βοηθός σύμβουλος του 2ου Ευρωπαϊκού Τμήματος: (Λ. Κορολιούκ)
Στάλθηκε στους συντρόφους

1. Στάλιν
2. Μολότοφ
3. Βισίνσκι
4. Ντεκανόζοφ
5. Στο 2ο Ευρωπαϊκό Τμήμα
6. Στο 4ο Ευρωπαϊκό Τμήμα
7. Στον φάκελο

Στις σελίδες του πονήματος περιέχονται επίσης ορισμένες βιογραφικές πληροφορίες βασικών στελεχών του ΚΚΕ της περιόδου (από τους φακέλους τους στην Κομμουνιστική Διεθνή ή τα αρχεία του ΚΚΡ μπ.), καθώς επίσης και κάποιες στενογραφημένες συνομιλίες της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Τέλος, υπάρχουν σύντομα βιογραφικά (προσωπογραφίες) για βασικές προσωπικότητες της περιόδου, ηγέτες και στελέχη του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και της ΕΣΣΔ.



Ο Νίκος Παπαδάτος είναι διδάκτωρ ιστορίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης και ιστορικός ερευνητής του διεθνούς ινστιτούτου Global Studies Institute (GSI, Γενεύη). H διδακτορική του έρευνα είχε θέμα την ιστορία των διασπάσεων του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος.
Την περίοδο 2017-2018 πραγματοποίησε τη μεταδιδακτορική του έρευνα στα Πανεπιστήμια Higher School of Economics (Μόσχα) και École des Hautes Études en Sciences Sociales (Παρίσι) με ειδίκευση τις πολιτικές σχέσεις μεταξύ της Κομμουνιστικής Διεθνούς και των δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1930.
Διδάσκει ως επισκέπτης καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας, πολιτικών κομμάτων και κοινωνικών κινημάτων του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας Λομονόσοφ. Το 2019 έγινε μέλος της ερευνητικής ομάδας του Κέντρου Ρωσικών, Καυκάσιων και Ευρωπαϊκών σπουδών (CERCEC) της École des Hautes Études en Sciences Sociales.
Το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Les communistes grecs et l’Union soviétique: histoire de la scission du Parti communiste de Grèce (1949-1968)» δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις L’ Harmattan στη Γαλλία το 2016.
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1983.