Η ΤΑΞΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ
Η φετινή 8η Μάρτη 2005 βρίσκει για άλλη μια φορά την πλειοψηφία των γυναικών να ζουν με πιο οξυμένο τρόπο την ανεργία, την υποαπασχόληση, τις ελλείψεις στην υγεία, την πρόνοια, την παιδεία εξαιτίας της εμπορευματοποίησής τους, τις δυσκολίες που μεταφέρει η ζωή και στην προσωπική - οικογενειακή ζωή τους. Πολλά «κροκοδείλια δάκρυα» θα χυθούν γι’ αυτά και οι διαπιστώσεις θα αναζωπυρώσουν τη συζήτηση της γυναίκας.
Θα αποδοθούν ευθύνες στις πατριαρχικές παραδόσεις που έρχονται από καταβολής κόσμου, και που οι άντρες ως υποχθόνιες δυνάμεις, «σαν συνωμοσία» αξιοποίησαν τη βιολογική τους ανωτερότητα και έθεσαν τη γυναίκα σε δεύτερη κοινωνική θέση, σκλάβα του σπιτιού και έξω από την παραγωγή. Μόνο που αυτή η «πατριαρχική» πια κοινωνία δεν κουνιέται με τίποτα από τη θέση της ύστερα από τόσα χρόνια εφαρμογής «πολιτικής ισότητας».
Θα κατηγορηθεί το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γυναικών όμως η ανεργία αποδεικνύει ότι όσο μεγαλύτερη μόρφωση τόσο μεγαλύτερη ανεργία… Θα ρίξουν στην οικογένεια την ευθύνη ότι δε διαχειρίζεται καλά τις ελλείψεις στην πρόνοια, υγεία, παιδεία και θα καταδειχτεί ο άντρας ως υπαίτιος που η γυναίκα επιφορτίζεται με αυτό το βάρος, προτείνοντας το ισομοίρασμα των ευθυνών μ’ αυτήν, τις ελαστικές σχέσεις εργασίας, την αύξηση των παιδικών σταθμών από την Τοπική Αυτοδιοίκηση - που θα χρυσοπληρώσουν οι γονείς με τα τροφεία.
Θα υποστηριχτεί ότι τα προβλήματα οφείλονται σε μια στρεβλή πολιτική ρύθμισης του καπιταλισμού (άρα και διορθώσιμη), κάτι σαν μια απόφυση που μπορεί στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας να σπάσει και να αρθούν οι άνισες συνθήκες και τα προβλήματα.
Τα φερέφωνα της αστικής ιδεολογίας θα δαιμονοποιήσουν την κατάσταση, αλλά δε θα καταγγείλουν τον δαίμονα, την αιτία που δημιουργεί τη διπλή καταπίεση των γυναικών: την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, την ταξική κοινωνία που στηρίζεται στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, γιατί αυτά τα θεωρούν δεδομένα, αναγκαία και αμετακίνητα εις τους αιώνες των αιώνων…
Χωρίς να υποτιμάμε τις αντιδραστικές κοινωνικές αντιλήψεις και το ρόλο που ασκούν στην κοινωνική ζωή των γυναικών, εντούτοις θα θέλαμε με αφορμή την 8η Μάρτη να ξαναφέρουμε στο προσκήνιο ένα σπουδαίο έργο του μαρξισμού, που βοηθά στην κατανόηση της αιτίας της γυναικείας ανισοτιμίας, μέσα από τη ιστορία εξέλιξης της ίδιας της κοινωνίας και των οικονομικών νόμων που καθορίζουν την εξέλιξη αυτή.
Η ΔΙΑΠΑΛΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Το φαινόμενο της διπλής καταπίεσης των γυναικών, δηλαδή της ταξικής εκμετάλλευσης και της καταπίεσης λόγω φύλου, δεν υπήρχε από ανέκαθεν.
Κατά καιρούς, αρκετοί φιλόσοφοι, ιστορικοί, λογοτέχνες, ποιητές ασχολήθηκαν με την ανισότιμη κοινωνική θέση των γυναικών. Ομως ακόμα και οι πιο προοδευτικές φωνές έφταναν μέχρι την καταγγελία των δεινών που βίωνε η γυναίκα εξαιτίας αυτής της θέσης της, ζητώντας να αντιμετωπίζεται ως «άνθρωπος» και όχι ως «ζώο». Και αυτό γιατί η κυρίαρχη αντίληψη ήταν ότι από την αρχή της ύπαρξης της ανθρώπινης κοινωνίας η γυναίκα ήταν σκλάβα του άντρα, το δεύτερο φύλο, και η καταπίεσή της «φυσικό» φαινόμενο. Αντίληψη που αποτυπώθηκε από την αρχή του γραπτού λόγου, πέρασε στις θρησκείες, ακολούθησε την ιστορική εξέλιξή τους, ζυμώθηκε με τα ήθη και έθιμα των λαών, έγινε «ένα» με τα κοινωνικά και διαπροσωπικά χαρακτηριστικά των δυο φύλων. Θα άξιζε ν΄ ασχοληθεί κανείς με την πορεία της εξέλιξης της θέσης των γυναικών και πώς αυτή αποτυπώνεται μέσα από τη λογοτεχνία, που με πολύ ανάγλυφο τρόπο αναδεικνύει ότι η εξέλιξη της θέσης της συμβαδίζει με την εξέλιξη των παραγωγικών σχέσεων, της εκμεταλλευτικής κοινωνίας.
Τα λιμνάζοντα νερά της κυρίαρχης αντιδραστικής αντίληψης για το «φυσικό» υποδεέστερο ρόλο των γυναικών, τάραξαν οι επιστημονικές έρευνες ορισμένων ανθρωπολόγων του 17ου - 18ου - 19ου αιώνα, οι οποίες λειτούργησαν σαν αρχαιολογική σκαπάνη, ξεθάβοντας στη κυριολεξία μια διαφορετική μορφή οικογένειας σε φυλές της Αφρικής, Αμερικής, Ινδίας, που δεν στηρίζονταν στη μορφή της μονογαμικής οικογένειας - [το σύστημα συγγένειας της πατριαρχίας, της μόνης γνωστής ως τότε «από καταβολής κόσμου»], αλλά στο πολυγαμικό σύστημα με γραμμή συγγένειας από τη μητέρα. Είχαν ανακαλύψει τη μητριαρχία.
Σύμφωνα με τους Μαρξ και Ενγκελς, η ανακάλυψη του αρχικού μητριαρχικού γένους σαν προβαθμίδας του πατριαρχικού γένους των πολιτισμένων λαών έχει την ίδια αξία που έχει η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου για τη βιολογία και η θεωρία της Υπεραξίας για την πολιτική οικονομία.
Αυτές οι ανακαλύψεις στο τομέα της κοινωνιολογίας όξυναν ακόμα πιο πολύ την φιλοσοφική διαπάλη που διεξάγεται ανάμεσα στους ιδεαλιστές και υλιστές φιλοσόφους.
Η απαρχή της ιδεαλιστικής θεώρησης βρίσκεται πολύ πίσω, σε συνθήκες πολύ χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης της παραγωγής όταν οι γνώσεις που είχαν οι άνθρωποι για τον κόσμο, ήταν πολύ φτωχές. Μη γνωρίζοντας σχεδόν τίποτα για τις δυνάμεις της φύσης, οι άνθρωποι απέδιδαν σε αυτές υπερφυσικό ρόλο, θεωρώντας ότι τα φυσικά , ψυχολογικά φαινόμενα τα καθορίζει κάποιο πνεύμα- μια ψυχή που εμπεριέχεται σε όλες τις μορφές της ύλης. Αυτή ήταν και η «βάση» παράκλησης των ανθρώπων προς το «πνεύμα» των ζώων που ήθελαν να κυνηγήσουν, των καιρικών φαινομένων, των νεκρών, κλπ. με τον παγανισμό, που αργότερα εισάγει στις πολυθεϊστικές θρησκείες, στην περίοδο του δουλοκτητικού συστήματος, και από εκεί στις μονοθεϊστικές που καθιερώνονται με την φεουδαρχία ως σήμερα.
Με την εμφάνιση των εκμεταλλευτριών τάξεων, οι κοινωνικές δυνάμεις απέκτησαν για τους ανθρώπους ένα μυστηριώδες νόημα. Η γνώση, η μόρφωση είναι προνόμιο των λίγων, της κυρίαρχης τάξης, η οποία και τη χρησιμοποιεί προς όφελος των ταξικών της συμφερόντων. Η θρησκεία καθαγίαζε το σύστημα της ταξικής εκμετάλλευσης σαν θεόπεμπτη τάξη πραγμάτων, εκθειάζοντας τους άρχοντες, την ατομική ιδιοκτησία, την κοινωνική ανισότητα, την υποδεέστερη θέση της γυναίκας.
Στην περίοδο που γράφεται το έργο του Ενγκελς, την προμαρξιστική κοινωνιολογία την χαρακτήριζαν δυο ελλείψεις:
Η ιδεαλιστική αντίληψη για την ιστορία, θεωρούσε ότι αυτό που καθόριζε τη ζωή, την κοινωνική εξέλιξη ήταν η ανθρώπινη συνείδηση. Εξέταζαν τις ιδεολογικές αιτίες της ιστορικής δράσης των ανθρώπων χωρίς να ερευνούν εκείνο που προκαλεί τις αιτίες, χωρίς να βλέπουν το περιεχόμενό τους, τη μορφή τους ως συστατικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων που επικρατούσαν, των οποίων οι ρίζες ξεπηδούσαν από την υλική παραγωγή.
Δεν έβλεπαν ότι πραγματικοί δημιουργοί της ιστορίας είναι οι λαϊκές μάζες, γιατί θεωρούσαν ότι την εξέλιξη την καθορίζουν οι χωριστές διάσημες προσωπικότητες, οι βασιλιάδες, οι στρατηλάτες, οι επιφανείς κοινωνικοί παράγοντες.
Οι Μαρξ και Ενγκελς εξέτασαν την κοινωνική ζωή εντελώς διαφορετικά, αντιπαραθέτοντας στις ιδεαλιστικές αντιλήψεις για την ιστορία, την υλιστική τους αντίληψη.
Με εργαλείο τον Ιστορικό Υλισμό, έλυσαν το βασικό φιλοσοφικό πρόβλημα σχετικά με τη κοινωνία αποδεικνύοντας ότι το κοινωνικό Είναι, που περιλαμβάνει την υλική ζωή της κοινωνίας [την παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώπων και τις σχέσεις παραγωγής που συνάπτουν στη διαδικασία της παραγωγής - σχέση εκμεταλλευτή και εκμεταλλευόμενου στις ταξικές κοινωνίες], καθορίζει την κοινωνική συνείδηση, την πνευματική ζωή της κοινωνίας [τις ηθικές, αισθητικές, πολιτικές, φιλοσοφικές απόψεις, τη θρησκεία].
Ετσι η ως τώρα ιστορία της κοινωνίας είναι η ιστορία της ανάπτυξης της παραγωγής, των παραγωγικών δυνάμεων, των σχέσεων παραγωγής που επικρατούν στο δοσμένο κάθε φορά κοινωνικό σύστημα, που είναι σχέση εκμεταλλευτή και εκμεταλλευόμενου. Η ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση: η ιστορία της πάλης των τάξεων.
Και σύμφωνα με το Λένιν, με τη δημιουργία του Ιστορικού Υλισμού, «το χάος και η αυθαιρεσία που επικρατούσε στην ιστορία, αντικαταστάθηκε από μια εκπληκτικά ολοκληρωμένη και αρμονική θεωρία, που αποδεικνύει πως μέσα από τη μια μορφή κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σαν συνέπεια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μια άλλη ανώτερη..»[1]
Μελετώντας αυτές τις ανακαλύψεις των ανθρωπολόγων, και κυρίως των Μακ Λέναν, Μπαχόφεν, Μόργκαν, οι Ενγκελς και Μαρξ απέδειξαν ότι η αιτία για την ανισότιμη κοινωνική θέση της γυναίκας δεν είναι οι ψυχολογικοί ή βιολογικοί λόγοι, όπως διατεινόταν η αστική αντίληψη, αλλά αυτό που την καθόριζε ήταν ο τρόπος παραγωγής, η ύπαρξη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Η διπλή καταπίεση που βιώνει είναι αποτέλεσμα της ταξικής εκμετάλλευσης, βιώνει δηλαδή καταπίεση σαν τάξη και σαν φύλο. Οτι η υλική βάση της κοινωνίας δηλαδή οι οικονομικές-παραγωγικές σχέσεις που υπάρχουν, καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Οτι οι κοινωνικές αντιλήψεις, το δίκαιο, η ηθική είναι το ιδεολογικό εποικοδόμημα αυτής της βάσης, μεταφέροντας στη κοινωνία μέσα από την παράδοση, τον τρόπο ζωής, ό,τι είχε «παραχθεί» και στις προηγούμενες εποχές.
Οι Μαρξ και Ενγκελς υπέδειξαν ταυτόχρονα, με βάση αυτό το επιστημονικό συμπέρασμα, και το δρόμο της απελευθέρωσής της γυναίκας, με την κατάργηση του ταξικού εκμεταλλευτικού κοινωνικού συστήματος, την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την κοινωνικοποίησής τους, με τη μαζική συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγή, τη κοινωνικοποίηση [βιομηχανοποίηση] των εργασιών του νοικοκυριού.
Ανέδειξαν όμως και κάτι άλλο σε αντίθεση με τις αρχόμενες φεμινιστικές αντιλήψεις: ότι αν και το γυναικείο φύλο είναι διαταξικό [δηλαδή εμπεριέχει αστές, εργάτριες, αγρότισσες], η εξάλειψη της ανισοτιμίας των πολλών γυναικών ταυτίζεται με τα ταξικά συμφέροντα της εργατικής τάξης και των άλλων καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων, γιατί η ταξική εκμετάλλευση και η φυλετική ανισότητα έχουν την ίδια πηγή, το κεφάλαιο.
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΙΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ
Ο Ενγκελς αναζητά τις αιτίες που έθεσαν τη βάση της διπλής καταπίεσης των γυναικών στην ιστορική εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, στις συνθήκες εμφάνισης της ατομικής ιδιοκτησίας, της ταξικής εκμετάλλευσης και της δημιουργίας του κράτους ως αναγκαστικό προϊόν «συμφιλίωσης» των ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων προς όφελος της κυρίαρχης εκμεταλλεύτριας τάξης.
Η εμφάνιση του ανθρώπου, που ξεχώρισε από τον κόσμο των ζώων, υπήρξε το σημαντικότερο σημείο στροφής στην ανάπτυξη της ζωής στη γη και αποτέλεσε ποιοτικό άλμα. Ομως η βιολογική εξέλιξη δεν έφτανε από μόνη της για ένα τέτοιο άλμα. Αυτό που έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία του ανθρώπου, στη διαμόρφωση της ανθρώπινης κοινωνίας, ήταν η εργασία. Και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ενγκελς «η εργασία εξανθρώπισε τον πίθηκο και δημιούργησε τον ίδιον τον άνθρωπο»[2].
Για να βγει ο άνθρωπος από τη ζωώδη κατάσταση, χρειαζόταν ν΄ αντικαταστήσει την αδύναμη αμυντική του ικανότητα απέναντι στην υπεροχή των άλλων ζώων με την ενωμένη δύναμη και συνεργασία των πολλών, της αγέλης.
Από άποψη χρονολογίας βρισκόμαστε περίπου 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Είμαστε στη φάση εξανθρωπισμού του πιθήκου.
Στον τομέα των διαπροσωπικών σχέσεων επικρατεί ο ομαδικός γάμος, ο οποίος είναι η αρχική μορφή οικογένειας. Δηλαδή ολόκληρες ομάδες αντρών και ολόκληρες ομάδες γυναικών κατέχουν αμοιβαία η μια την άλλη. Είναι η περίοδος των «σχέσεων χωρίς κανόνα», που αντιστοιχεί στο πέρασμα από την κατάσταση του ζώου στην κατάσταση του ανθρώπου. Ολοι οι παππούδες και οι γιαγιάδες μέσα στα όρια της οικογένειας, είναι μεταξύ τους άνδρας και γυναίκα και το ίδιο και τα παιδιά τους, είναι όλοι μεταξύ τους αδελφοί και άντρας και γυναίκα ταυτόχρονα. Είναι η αιματοσυγγενική οικογένεια.
Αυτή είναι η ιστορικά αναγκαία μορφή που ανταποκρίνεται στην κατάσταση των περιπλανώμενων αγρίων, οι οποίοι ζούσαν σε μικρές ομάδες απομονωμένες η μια από την άλλη.
Η κυρίαρχη αστική αντίληψη αρνείται αυτή την αρχική βαθμίδα της σεξουαλικής ζωής των ανθρώπων «τις σχέσεις χωρίς κανόνα»[3], δηλαδή την αρχική φάση της πολυγαμίας- του πολυγαμικού γάμου, ως αναγκαία ιστορική βαθμίδα εξέλιξης και διαμόρφωσης της κοινωνίας, θεωρώντας ότι αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν «εξαιρέσεις». Οτι ο άνθρωπος από την αρχή της ύπαρξής του ήταν μονογαμικός, έτσι όπως έχει καταγραφεί και μέσα από τα θρησκευτικά κείμενα [Παλαιά Διαθήκη].
Κάτι τέτοιο όμως δεν ίσχυε γιατί αν οι σχέσεις στηρίζονταν από τότε στη μονογαμία, πολύ απλά δεν θα είχε δημιουργηθεί η δυνατότητα να δημιουργηθεί η βάση πιο μαζικής αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους, δε θα είχε αναπτυχθεί η ανθρώπινη κοινωνία. Φυσικά δεν ήταν ο μοναδικός παράγοντας εξέλιξής της κοινωνίας. Τον καθοριστικό ρόλο έπαιξε η εργασία [όμως η συλλογική που ξεκίνησε από την αγέλη] δίνοντας τον έναρθρο λόγο, τη συνείδηση, ξεχωρίζοντας μια για πάντα τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Οι Ροβινσώνες επιβιώνουν μόνο στη λογοτεχνία.
Στην ιδεολογική διαπάλη που γίνεται, ο Ενγκελς συμφωνεί με τη διαπίστωση του Εσπινάς ότι «εκεί όπου η οικογένεια είναι σφιχτοδεμένη, μόνο σε σπάνιες εξαιρέσεις σχηματίζονται αγέλες. Αντίθετα εκεί όπου κυριαρχούν ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις, η πολυγαμία, αναπτύσσεται σχεδόν αυτόματα η αγέλη… Γι’ αυτό τόσο σπάνια βρίσκουμε οργανωμένα σμήνη στα πουλιά»[4].
Σε μια πορεία ανάπτυξης της αγέλης, αρχίζει να διαφαίνεται ότι τα παιδιά που γεννιούνται από φυλές οι οποίες άρχιζαν να περιορίζουν την αιμομιξία εξελίσσονταν καλύτερα από τις άλλες. Σαν ανάγκη λοιπόν της καλύτερης επιβίωσης και ανάπτυξης της ομάδας [εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων], αρχίζει ο σταδιακός περιορισμός των αιμομικτικών σεξουαλικών σχέσεων, πρώτα ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και κατόπιν ανάμεσα στ΄ αδέλφια. Με αυτούς τους συνεχείς σεξουαλικούς περιορισμούς ανάμεσα στους συγγενείς από μητρική πλευρά μετατρέπεται η ομάδα σε γένος, συγκροτείται δηλαδή σε κύκλο από συγγενείς της γυναικείας γενεαλογικής γραμμής που δεν επιτρέπεται να παντρεύονται μεταξύ τους. Το γένος εμφανίζεται στη μέση βαθμίδα της άγριας κατάστασης, φτάνοντας περίπου ως τη κατώτερη βαθμίδα της βαρβαρότητας.
Οι γάμοι ανάμεσα σε μη αιματοσυγγενικά γένη δημιούργησαν μια φυσικά και πνευματικά δυνατότερη ράτσα. «Ετσι ήταν επόμενο οι φυλές που εφάρμοζαν το σύστημα των γενών ν΄ αποχτήσουν υπεροχή έναντι των άλλων πιο καθυστερημένων ή να τις παρασύρουν με το παράδειγμά τους»[5].
Χρονολογικά βρισκόμαστε περίπου 30-40.000 χρόνια πριν. Το γένος αποτελεί τη βάση της κοινωνικής διάρθρωσης των περισσοτέρων βάρβαρων λαών. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές έφτασε να υπάρχουν φυλές στη βάση του γένους μέχρι και την εποχή της συγγραφής του έργου, όπως π.χ. ήταν οι Κέλτες το 19ο αιώνα, το Ιρλανδικό γένος το 17ο αιώνα [αλλά μέχρι και σήμερα στον 21ο αιώνα έχουν βρεθεί τέτοιες φυλές- ιδιαίτερα στον Αμαζόνιο, Αυστραλία].
Με την αύξηση του πληθυσμού τα γένη χωρίζονται το καθένα σε περισσότερα, συγκροτείται η φυλή, όπου και αυτή χωρίζεται σε πολλές περιπτώσεις σε περισσότερες φυλές.
Τις διαφορές με τον έξω κόσμο τις λύνει ο πόλεμος που τελειώνει με την εξόντωση της φυλής και ποτέ με την υποδούλωσή της.
Στο εσωτερικό της λειτουργίας του γένους δε γίνεται ακόμα η διάκριση ανάμεσα στα δικαιώματα και στα καθήκοντα. Υπάρχει η συμμετοχή όλων των μελών στις δημόσιες υποθέσεις λειτουργίας της φυλής και από κοινού αποφασίζουν - υλοποιούν. Αυτή η διαδικασία δε νοείται ως δικαίωμα ή καθήκον αλλά ως κάτι απόλυτα φυσικό, γιατί θα «του φαινόταν το ίδιο παράλογο αν είναι δικαίωμα ή καθήκον το φαγητό, ο ύπνος, το κυνήγι»[6].
Ο καταμερισμός της εργασίας είναι φυσικός. Υπάρχει ανάμεσα στα δυο φύλα.
Η γυναίκα έχοντας το προτέρημα της τεκνοποίησης- πολύτιμο στοιχείο για την ύπαρξη και τη συνέχιση της φυλής, που η θνησιμότητά της είναι πολύ μεγάλη, ασχολείται με τη συλλογική φροντίδα των παιδιών όλης της φυλής, της τροφής. Ο άντρας αφού δεν μπορεί να τεκνοποιήσει, διασφαλίζει την ύπαρξη της φυλής μέσω της εξασφάλισης της τροφής. Γι΄ αυτό πολεμάει, προμηθεύει την τροφή - μέσω του κυνηγιού και τα απαραίτητα γι΄ αυτό εργαλεία.
Τα μέλη του γένους παράγουν αγαθά μόνο για τις άμεσες ανάγκες τους. Το νοικοκυριό εκείνης της εποχής είχε κοινωνικό - δημόσιο χαρακτήρα, δεν ήταν ατομική υπόθεση, είναι στις περισσότερες περιπτώσεις κομμουνιστικό. Στην κοινή εργασία για την παραγωγή αγαθών, αντιστοιχούσε και η κοινή ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής στη γη, στα δάση για το μάζεμα της τροφής και για το κυνήγι, στα εργαλεία που φτιάχνονται από κοινού [το σπίτι, ο κήπος, η βάρκα].
Ο καθένας είναι νοικοκύρης στο τομέα του, ο καθένας είναι ιδιοκτήτης των εργαλείων που κατασκευάζει και χρησιμοποιεί. Ομως «εδώ και μόνο εδώ, υπάρχει η «αποχτημένη με την εργασία ιδιοκτησία»[7].
Και επειδή δεν είναι βέβαιο ποιος είναι ο πατέρας ενός παιδιού [όχι για λόγους κληρονομιάς της ατομικής ιδιοκτησίας η οποία δεν υπήρχε τότε, αλλά για λόγους καλύτερης βιολογικής εξέλιξης] η καταγωγή μπορεί ν΄ αποδειχθεί μονάχα από τη μητρική πλευρά. Η συγγένεια των μελών της κοινότητας υπολογιζόταν με βάση τη μητρική γραμμή, έτσι έχουμε την ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ.
Σε όλες τις μορφές της ομαδικής οικογένειας, φτάνοντας ως την ανώτερη μορφή της, τη ζευγαρωτή οικογένεια όπου πια είχαν αποκλειστεί όλες οι μορφές αιματοσυγγένειας, ο δεσμός εξακολουθεί να είναι ευκολοδιάλυτος και διαρκεί τόσο όσο είναι επιθυμητό από τα δυο μέρη.
Μέχρι και σήμερα η αστική αντίληψη και οι διάφορες μικροαστικές παραλλαγές της μέσω του νεοφεμινισμού αρνούνται την κοινωνική και φυλετική ισότητα που βίωνε τότε η γυναίκα, ισχυριζόμενοι ότι και τότε αυτή ήταν στο σπίτι και ο άντρας στην κοινωνία, το ισχυρό φύλο, ότι από τότε υπήρχε πατριαρχία και η γυναίκα ήταν υποδεέστερη κοινωνικά. Ο ισχυρισμός αυτός είναι λανθασμένος. Παραγνωρίζει ότι οι βιολογικές διαφορές δεν μπορούσαν να αποτελούν πεδίο ανισότητας, σε μια κοινωνία που χωρίς τη συλλογικότητα, την κοινοκτημοσύνη ήταν αδύνατο να επιβιώσει και να εξελιχθεί στις άνισες και σκληρές φυσικές συνθήκες. Γι΄ αυτό ο αναπαραγωγικός ρόλος της γυναίκας που εξασφάλιζε τη συνεχή ροή και συνέχεια του γένους, την καθιστούσε σε προνομιακή θέση - χωρίς όμως αυτό να συνιστά εκμετάλλευση ή καταπίεση του άνδρα. Η διεύθυνση του νοικοκυριού που είχε ανατεθεί στις γυναίκες ήταν εξίσου δημόσιο κοινωνικά αναγκαίο λειτούργημα όπως και η εξεύρεση μέσων διατροφής από τον άντρα.
Ο σεβαστός και ισότιμος κοινωνικός ρόλος της γυναίκας είχε την αφετηρία του λοιπόν στην υλική βάση της ζωής, όπου οι παραγωγοί των συλλογικών αγαθών ήταν ταυτόχρονα και οι ιδιοκτήτες τους, υπήρχε δηλαδή κοινοκτημοσύνη στα μέσα παραγωγής και στα αποτελέσματά της. Δεν υπήρχε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Κατά συνέπεια αυτό επιδρούσε και σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Είναι το πρωτόγονο κομμουνιστικό νοικοκυριό για το οποίο η αστική τάξη ούτε να ακούει δεν θέλει.
Οι γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες σε συνδυασμό με την εξέλιξη των εργαλείων δουλειάς, στα όπλα, βοήθησαν μια σειρά από τις πιο προοδευμένες φυλές στην Ασία να κάνουν κύριο κλάδο εργασίας τους, πρώτα την εξημέρωση των ζώων και αργότερα την αναπαραγωγή και περιποίησή τους.
Η εξημέρωση των ζώων οδήγησε στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, ο οποίος ξεχωρίζει σαν αυτοτελής κλάδος εργασίας. Αυτός είναι ο πρώτος μεγάλος καταμερισμός εργασίας. Ομως οι ποιμενικές φυλές παρήγαγαν περισσότερα και διαφορετικά μέσα συντήρησης, είδη διατροφής, ένδυσης από το μαλλί, κλωστικές ίνες, κλπ που απέρρεαν από τη κτηνοτροφία, «που αύξαιναν όσο αύξαινε η ποσότητα των πρώτων υλών»[8]. Αρχίζει να δημιουργείται μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντων από ό,τι χρειάζονταν για την άμεση συντήρησή τους, δημιουργήθηκε ένα περίσσευμα αγαθών, δημιουργήθηκε το υπερπροϊόν.
Ετσι για πρώτη φορά γίνεται δυνατή η κανονική ανταλλαγή προϊόντων με άλλες φυλές μέσω των αρχηγών των γενών, όπου σε μια πορεία «στερεώνεται η ανταλλαγή σαν κανονικός θεσμός»[9].
Αυτό το περίσσευμα όμως δεν παραγόταν εξίσου από όλες τις δυνάμεις της κοινότητας, μα από ξεχωριστά άτομα ή με τις δυνάμεις μιας ξεχωριστής οικογένειας. Το περίσσευμα που παράγουν αυτά τα μέλη δεν προορίζεται για κοινή κατανομή, βαθμιαία περνάει στην ατομική ιδιοκτησία των ατομικών νοικοκυριών.
Οταν όμως τα κοπάδια άρχισαν να περνάνε στην ατομική ιδιοκτησία άρχισε να επικρατεί η ανταλλαγή ανάμεσα στα άτομα.
Το κύριο είδος για αντάλλαγμα με κάτι άλλο ήταν τα ζώα. «Ετσι τα ζώα έγιναν το εμπόρευμα που με βάση αυτό εκτιμούνταν όλα τα άλλα εμπορεύματα… - κοντολογίς τα ζώα απέκτησαν τη λειτουργία του χρήματος… Από τις πρώτες αρχές κιόλας της εμπορευματικής ανταλλαγής εξελίχθηκε η ανάγκη για ένα ειδικό εμπόρευμα - χρήμα»… ένα νέο μέσο για τη κυριαρχία του μη παραγωγού πάνω στον παραγωγό και στην παραγωγή του. Είχε ανακαλυφθεί «το εμπόρευμα των εμπορευμάτων που κρύβει μέσα του όλα τα εμπορεύματα, το μαγικό μέσο που μπορεί να μεταμορφώνεται σε κάθε επιθυμητό πράγμα»[10]. Ετσι μετά την αγοραπωλησία εμπορευμάτων με χρήμα ήρθε και ο δανεισμός με χρήμα, μαζί του ο τόκος, η τοκογλυφία.
Η ανακάλυψη και χρήση του σίδερου στην παραγωγική διαδικασία παίζει επαναστατικό ρόλο στην εξέλιξη της παραγωγής. Η κηπουρική αναπτύσσεται σε μεγαλύτερες εκτάσεις, αποδίδει περισσότερα προϊόντα. Το σίδερο δημιουργεί τη γεωργία. Δίνει τη δυνατότητα στο χειροτέχνη να διευρύνει τα προϊόντα που παράγει. Η υφαντουργία, η επεξεργασία μετάλλων και τα άλλα επαγγέλματα που ξεχώριζαν, ανέπτυσσαν μια αυξανόμενη ποικιλία αγαθών. Τόσο μεγάλη και ποικίλη δράση που δεν μπορούσε πια να την εξασκεί το ίδιο άτομο.
Ετσι δημιουργείται ο δεύτερος καταμερισμός εργασίας. Η χειροτεχνία χωρίστηκε από τη γεωργία. Αυξάνοντας ταυτόχρονα και την παραγωγή προϊόντων που προορίζονται για ανταλλαγή, ανάμεσα σε ατομικούς παραγωγούς.
Η αύξηση της παραγωγής σε όλους τους κλάδους [κτηνοτροφία, γεωργία, οικιακή χειροτεχνία] αύξησε την αναγκαία ποσότητα εργασίας που αναλογούσε στο κάθε μέλος του γένους, της οικιακής συντροφιάς ή της ατομικής οικογένειας. Χρειάσθηκαν περισσότερα εργατικά χέρια στην παραγωγή και ο πόλεμος πρόσφερε αυτές τις δυνάμεις. Ετσι οι αιχμάλωτοι πολέμου μετατράπηκαν σε δούλους. Και ο «πόλεμος που πρώτα γινόταν μονάχα για να πάρουν εκδίκηση για τις προσβολές ή για να επεκτείνουν το έδαφος που δεν έφτανε, τώρα γίνεται για να ληστεύουν… γίνεται μόνιμος κλάδος βιοπορισμού»[11].
«Με το πρώτο μεγάλο κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, την αύξηση της παραγωγικότητας δηλ. του πλούτου και με τη διεύρυνση του παραγωγικού πεδίου, ξεπηδά η πρώτη μεγάλη διάσπαση της κοινωνίας σε δυο τάξεις: τους κύριους και τους δούλους, τους εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους»[12].
Αυτή η συνεχής αύξηση της παραγωγής αγαθών όχι για ίδια χρήση αλλά για την ανταλλαγή, είναι η βάση της δημιουργίας της εμπορευματικής παραγωγής που οδηγεί σε μια πορεία στον τρίτο καταμερισμό εργασίας, «δημιουργεί μια τάξη που δεν ασχολείται πια με την παραγωγή, μα μόνο με την ανταλλαγή των προϊόντων – τους εμπόρους… μια τάξη που χωρίς να συμμετέχει με έναν οποιοδήποτε τρόπο στην παραγωγή, παίρνει στα χέρια της τη γενική διεύθυνση της παραγωγής και υποτάσσει οικονομικά τους παραγωγούς… μια τάξη από παράσιτα, από γνήσιους κοινωνικούς χαραμοφάηδες, που σαν αμοιβή για πολύ ελάχιστες πραγματικές υπηρεσίες, ξαφρίζει τη κρέμα … της παραγωγής» [13].
Και όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ενγκελς, «δεν χρειάστηκε πια πολύς καιρός ώσπου ν΄ ανακαλυφθεί η μεγάλη «αλήθεια» ότι και ο άνθρωπος μπορεί να γίνει εμπόρευμα»[14].
Σε μια πορεία η καλλιεργημένη γη μεταβιβάζεται για χρήση στις οικιακές συντροφιές, και τέλος γίνεται ιδιοκτησία ατόμων.
Οντας η γη ατομική ιδιοκτησία, μπορούσε τώρα να γίνει και αυτή «εμπόρευμα που το πουλάς και το υποθηκεύεις…» όπου σύμφωνα με τον Ενγκελς : «Θέλατε νάχετε την πλέρια, ελεύθερη εκποιήσιμη γαιοχτησία, ε, λοιπόν, την έχετε. Ηθελές τα και επαθές τα!»[15]. Ετσι δίπλα στον πλούτο σε εμπορεύματα, δούλους και χρήματα, προστέθηκε και ο πλούτος σε γαιοκτησία.
Η ΚΟΣΜΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΗΤΤΑ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΦΥΛΟΥ
Με τις εξελίξεις των παραγωγικών δυνάμεων που συντελούνταν στο τομέα που ασχολιόταν ο άντρας από τον πρώτο καταμερισμό, το φυσικό, η σπιτική δουλειά της γυναίκας έχασε τη σημασία της σε σύγκριση με το τομέα του άντρα.
Οι δουλειές στο κοινοβιακό νοικοκυριό δεν έχουν ίση αξία με την κτηνοτροφία, τη γεωργία, μετατρέπονται σε συμπλήρωμα. Με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, ο άντρας αποκτά προνομιακή θέση - όχι όμως και όλοι οι άντρες εξίσου, αφού υπήρχαν και δούλοι αλλά και εκείνοι που δεν μπορούσαν να παράξουν περίσσευμα το οποίο και να ιδιοποιηθούν. Υπήρχε όμως ένα εμπόδιο στο να χρησιμοποιήσει την προνομιακή θέση του. Η μητριαρχία.
Τα πλούτη του δεν μπορούσαν βάση αυτής να περάσουν στους γνήσιους απογόνους του, που αυτό σήμαινε μια γυναίκα για παραγωγή των κληρονόμων του.
Επρεπε λοιπόν το μητρικό δίκαιο ν΄ ανατραπεί… και ανατράπηκε !
Και όπως γράφει ο Ενγκελς: «η ανατροπή της μητριαρχίας ήταν η κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου»[16].
Ετσι: Με την καθιέρωση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής συντελείται παράλληλα και το πέρασμα του πολυγαμικού-ζευγαρωτού γάμου, στη μονογαμία.
Με την ουσιαστική κυριαρχία του άντρα στο σπίτι έπεσε και ο τελευταίος φραγμός για την κυριαρχία του στην κοινωνία. Η γυναίκα παραμερισμένη από τη κοινωνική παραγωγή, έγινε η πρώτη υπηρέτρια.
Με την πατριαρχία ιστορικά μπαίνουμε στην περίοδο του Πολιτισμού - στην περίοδο του γραπτού λόγου, δηλαδή στο πρώτο εκμεταλλευτικό σύστημα, το δουλοκτητικό και αυτό που την χαρακτηρίζει είναι η οριστική επικράτηση της μονογαμικής οικογένειας, η κυριαρχία του άντρα πάνω στη γυναίκα, και η ατομική οικογένεια σαν οικονομική μονάδα της κοινωνίας. Καθιερώνεται η διαθήκη που μ΄ αυτήν ο ιδιοκτήτης μπορεί να διαθέτει την ιδιοκτησία του ακόμα και μετά το θάνατό του.
Με τη μονογαμική οικογένεια, το νοικοκυριό έχασε το δημόσιο χαρακτήρα του. Επαψε να ενδιαφέρει την κοινωνία, να είναι συλλογική ευθύνη. Εγινε ατομική, έγινε ιδιωτική υπηρεσία.
Η γυναίκα λοιπόν έγινε δούλα, το δεύτερο φύλο, όχι λόγω της βιολογικής ανωτερότητας του άνδρα, αλλά γιατί η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής στηρίζεται σε παραγωγικές σχέσεις εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, διαμορφώνει και αντλεί τη δύναμή της από τις σχέσεις ταξικής εκμετάλλευσης και κοινωνικής ανισοτιμίας. Και αυτή είναι η ταξική ουσία της καταπίεσής της.
Γι’ αυτό δεν υποδουλώθηκαν μόνο οι γυναίκες, αλλά λόγω της ταξικής συγκρότησης της κοινωνίας, υποδουλώνονται και οι υπόλοιποι άντρες που δεν είναι κάτοχοι μέσων παραγωγής. Μόνο που η γυναίκα έναντι του άντρα δούλου, δουλοπάροικου, προλετάριου, έχει και μια επιπλέον καταπίεση πέρα από την εκμετάλλευση σαν τάξη, την καταπίεση λόγω φύλου σαν επίδραση της πρώτης στις κοινωνικές σχέσεις, στο ιδεολογικό εποικοδόμημα των εκμεταλλευτικών κοινωνιών.
Η νέα κοινωνία που δημιουργήθηκε οικοδόμησε και τις νέες κοινωνικές, ιδεολογικές, πολιτιστικές αντιλήψεις σφραγισμένες από την ατομική ιδιοκτησία, τη μονογαμία. Οι παραγωγικές σχέσεις εκμεταλλευτή - εκμεταλλευόμενου μεταφέρονται και στο σπίτι. Η μονογαμία δεν μπήκε σαν συμφιλίωση των δυο φύλων - σαν έκφραση αγάπης - όπως ισχυρίζονται οι αστοί. Αντίθετα. Μπήκε σαν αναγκαία βάση υποδούλωσης των γυναικών στους άνδρες, «σαν κήρυξη πολέμου ανάμεσα στα δυο φύλα».
Ο Ενγκελς αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «Η πρώτη ταξική αντίθεση που εμφανίζεται στην ιστορία συμπίπτει με την ανάπτυξη του ανταγωνισμού του άντρα και της γυναίκας στη μονογαμία, και η πρώτη ταξική καταπίεση με την καταπίεση του γυναικείου φύλου από το αντρικό»[17].
Μόνο που η μονογαμία καθιερώθηκε για τις γυναίκες και όχι για τους άντρες…
Ο εταιρισμός, οι εξώγαμες σχέσεις που οδήγησαν στην ανοιχτή πορνεία, κατάγονται άμεσα από τον ομαδικό γάμο - την ελευθερία σχέσεων - αλλά αποκτούν αυτά τα χαρακτηριστικά μόνο στη μονογαμία, στην πατριαρχία. Την έκδοση των γυναικών που αρχικά στον ομαδικό γάμο ήταν υποχρέωση κάθε γυναίκας - όπως και άντρα, την εξασκούσαν αργότερα μονάχα οι ιέρειες σαν εκπρόσωποι όλων των άλλων γυναικών. Με την εμφάνιση της εργασίας των δούλων, της εμπορευματικής ανταλλαγής, του χρήματος, της μισθωτής εργασίας, εμφανίζεται και η επαγγελματική πορνεία των ελεύθερων γυναικών, πλάι στην αναγκαστική έκδοση της δούλης.
Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
Ο Ενγκελς πολύ εύστοχα τονίζει πού πρέπει να στρέψει την προσοχή και κατά συνέπεια τα καθήκοντα που έχει να λύσει το επαναστατικό προλεταριάτο: στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, στο κράτος και τη δημόσια εξουσία του.
Γι’ αυτό συνδέει και την απελευθέρωση της γυναίκας με τη συμμετοχή της στην κοινωνική εργασία, την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και των εργασιών του νοικοκυριού. Ενώ πιο διεξοδικά μαζί με τον Μαρξ σε άλλα έργα τους θέτει το καθήκον του τσακίσματος του αστικού κράτους και την εγκαθίδρυση της εξουσίας του προλεταριάτου, της δικτατορίας του, ως αναγκαίο βήμα για την απελευθέρωση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
«Η απελευθέρωση της γυναίκας έχει για πρώτη φορά προϋπόθεση το ξαναμπάσιμο ολόκληρου του γυναικείου φύλου στην κοινωνική εργασία και ότι αυτό απαιτεί να πάψει η ξεχωριστή οικογένεια να είναι οικονομική μονάδα της κοινωνίας… Με το πέρασμα των μέσων παραγωγής σε κοινή ιδιοκτησία παύει η ατομική οικογένεια να είναι η οικονομική μονάδα της κοινωνίας. Το ατομικό νοικοκυριό μετατρέπεται σε κοινωνικό λειτούργημα.. η κοινωνία φροντίζει ίσα για όλα τα παιδιά…»[18].
Η πάλη για το σοσιαλισμό είναι ο δρόμος για την απελευθέρωση και χειραφέτηση της γυναίκας, …ώστε όπως αναφέρει και ο Ενγκελς :
«Πλησιάζουμε τώρα με βήματα γοργά σε μια τέτοια βαθμίδα ανάπτυξης της παραγωγής, όπου η ύπαρξη αυτών των τάξεων όχι μόνο έπαψε να αποτελεί αναγκαιότητα, μα και γίνεται πραγματικά εμπόδιο της παραγωγής. Οι τάξεις θα εξαφανιστούν τόσο αναπόφευκτα όσο αναπόφευκτα είχαν γεννηθεί στο παρελθόν. Με την εξαφάνιση των τάξεων θα εξαφανιστεί αναπόφευκτα και το κράτος. Η κοινωνία, που θα οργανώσει με τέτοιο τρόπο την παραγωγή πάνω στη βάση της ελεύθερης και ισότιμης ένωσης των παραγωγών, θα στείλει ολόκληρη την κρατική μηχανή εκεί, όπου θα είναι τότε η θέση της : στο μουσείο αρχαιοτήτων, δίπλα στο ροδάνι και στο μπρούτζινο τσεκούρι»[19].
Και τότε: «όταν θα αντρωθεί μια νέα γενιά από άντρες που ποτέ στη ζωή τους δεν θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να αγοράσουν με λεφτά ή με άλλα κοινωνικά μέσα το δόσιμο μιας γυναίκας, και μια γενιά από γυναίκες που ποτέ δεν θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να δοθούν σε έναν άντρα για κανένα άλλο λόγο εκτός από την αληθινή αγάπη… όταν θα υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι, θα γράψουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτά που πιστεύουμε σήμερα ότι πρέπει να κάνουν. Θα φτιάξουν τη δική τους ζωή και τη δική τους αντίστοιχη κοινή γνώμη για τις πράξεις του καθενός και τελεία και παύλα»[20].
Η Αλέκα Γιαννούση είναι μέλος της Διατμηματικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ για την Ισοτιμία των Γυναικών.
Παρουσίαση της ταξικότητας του γυναικείου ζητήματος μέσα από το έργο του Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους».
[1] Β. Ι. Λένιν: «Οι τρεις πηγές και τα τρία συστατικά μέρη του μαρξισμού». Απαντα, τ. 23, σελ. 45.
[2] Φρ. Ενγκελς: «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου». «Διαλεκτά Εργα», τόμος Β΄, σελ. 80.
[3] Φρ, Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 31-32.
[4] Στο ίδιο σελ. 33.
[5] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 48.
[6] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ.168.
[7] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ.169.
[8] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 169.
[9] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 170.
[10] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 177.
[11] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 174.
[12] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 171.
[13] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 176.
[14] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 187.
[15] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 178.
[16] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ.59.
[17] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 68.
[18] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 77-79.
[19] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 185
[20] Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», σελ. 87.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου