9 Αυγ 2012

Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ Ανάμεσα στην ποίηση και την επανάσταση


Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ
Ανάμεσα στην ποίηση και την επανάσταση
Μια μικρή αναφορά στα κυριότερα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα 
Ντανταϊστική παραποίηση της Τζοκόντας του Ντα Βίντσι με μουστάκι και γένι από τον Μαρσέλ Ντυσάν (1919)
«Για να πλουτίσει μια ομάδα Γερμανών ή Αγγλων εκατομμυριούχων ή δισεκατομμυριούχων, εξοντώθηκαν δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι και στις πιο ελεύθερες δημοκρατίες εγκαθιδρύθηκε η στρατιωτική δικτατορία της αστικής τάξης... Ακριβώς ο πόλεμος άνοιξε περισσότερο από καθετί τα μάτια των εργαζομένων, πέταξε τα ψεύτικα στολίδια της αστικής δημοκρατίας, έδειξε στο λαό τις τεράστιες διαστάσεις που πήρε η αισχροκέρδεια και ο πλουτισμός κατά τον πόλεμο και από τον πόλεμο».
Δύσκολα θα βρισκόταν πιο περιεκτική αποτίμηση του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου - ίσως και όλων των ιμπεριαλιστικών πολέμων - από αυτήν που έγραψε ο Λένιν το 1919. Ο πόλεμος ήταν το «σταυροδρόμι» όπου «συναντήθηκαν» οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες που «γεννήθηκαν» πριν, κατά τη διάρκειά του και μετά από αυτόν. Ηταν η τραγική επιβεβαίωση όλων των ιστορικών αιτιών που οδήγησαν στη χρεοκοπία της αστικής κουλτούρας, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει από το 19ο αιώνα, δηλαδή από την ανοιχτή αμφισβήτηση της αστικής εξουσίας από την Παρισινή Κομμούνα και την κυριαρχία του ρεαλισμού και του ιμπρεσιονισμού στην τέχνη. Τότε η Ευρώπη θα δει επιφανείς ζωγράφους και λογοτέχνες της με το όπλο στο χέρι να περιφρουρούν τα παρισινά οδοφράγματα πλάι στους εργάτες. Εικόνα που θα επαναληφθεί από εκπροσώπους των πρωτοποριακών κινημάτων στον 20ό αιώνα, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη της «κόκκινης κλωστής» που ενώνει την ανατρεπτικότητα της τέχνης με τις κοινωνικές πρωτοπορίες.
Σήμερα επιχειρούμε μια συνοπτική αναφορά στις κυριότερες καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ού αιώνα, με κριτήριο όχι μόνο την καλλιτεχνική προσφορά τους αλλά και τη γενικότερη. Υπενθυμίζοντας πως, αν και δεν υπάρχουν πια ως οργανωμένα κινήματα, η προσφορά τους παραμένει ανεκτίμητη τόσο στην εξέλιξη της τέχνης όσο και στο διαχρονικό αίτημα για τον ενεργό ρόλο που καλείται να παίξει η διανόηση στον αγώνα ενάντια στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Εξπρεσιονισμός
«Το προαίσθημα του Εμφυλίου» (1936). Εργο του Ισπανού σουρρεαλιστή ζωγράφου Σαλβαντόρ Νταλί
Ο εξπρεσιονισμός, ο φουτουρισμός, το νταντά, ο σουρεαλισμός, το μπάου χάουζ, οι αναρίθμητοι καλλιτεχνικοί «-ισμοί», που αναπτύχθηκαν παράλληλα με αυτά - ή και μέσα σε αυτά - καθώς και το ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο του αντικατοπτρισμού τους στην επαναστατημένη Ρωσία, που μετεξελίχθηκε σε ένα αυτόνομο ρεύμα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, έχουν συγχρόνως μικρότερες ή αγεφύρωτες διαφορές, «υπόγειες» ή εξόφθαλμες συγγένειες αλλά ένα χαρακτηριστικό κοινό: Οτι σε διαφορετικό βαθμό το καθένα αμφισβήτησε το κυρίαρχο πολιτιστικό «τοπίο» της εποχής.
Μερικά από αυτά τα κινήματα αναπτύχθηκαν συγχρόνως, άλλα γεννήθηκαν από τα προηγούμενα, άλλοτε σαν εξέλιξή τους, άλλοτε σαν αμφισβήτησή τους. Μερικά ήταν καθαρά «θεωρητικά» και άλλα αμιγώς «πρακτικά». Κάποτε αυτοϋπονομεύονταν ακόμη και ως προς την καλλιτεχνική τους διάσταση, όπως το νταντά.
Ο εξπρεσιονισμός, που εδραιώθηκε κυρίως στη Γερμανία, με τις πολλές τάσεις και εκφάνσεις του και την απόπειρά του να ισορροπήσει ανάμεσα στην κοινωνική κριτική των πρώτων χρόνων - με την ομάδα της «Γέφυρας» - και έναν κάποτε «στρυφνό» ιδεαλισμό - όπως στην περίπτωση της ομάδας του «Γαλάζιου Καβαλάρη» και ενός εκ των κυρίων εκπροσώπων του κινήματος, του Ρώσου Βασίλι Καντίνσκι- καταγράφεται ως η πρώτη σοβαρή καλλιτεχνική απόπειρα του αιώνα να αντισταθεί στην αστική επέλαση με το σύνθημα «κέρδος και μόνο κέρδος με κάθε μέσο». «Εξωστρεφής» ως κίνημα - ο όρος παραπέμπει στη λέξη «έκφραση» - θα επηρεάσει πολλούς σημαντικούς καλλιτέχνες και θα σβήσει ως κίνημα το 1920.
Φουτουρισμός
Ο φουτουρισμός θα εμφανιστεί «επισήμως» το 1909 στο Παρίσι, με ιδρυτή τον Ιταλό ποιητή και συγγραφέαΦίλιπο Τομάζο Μαρινέτι. Ως κίνημα διαπνέεται από αισιοδοξία για το μέλλον - λέξη που γέννησε και τον τίτλο του - η οποία στηρίζεται στην εμπιστοσύνη προς τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου, έτσι όπως αυτές εκφράζονται στην επιστήμη και την τεχνολογία. Αν και ο ίδιος ο Μαρινέτι κατρακύλησε στο τέλος προς το φασισμό, το πνευματικό «παιδί» του έμελλε να εμπνεύσει την προεπαναστατική καλλιτεχνική πρωτοπορία της Ρωσίας - με εξέχοντα εκπρόσωπό της τον μεγάλο Μαγιακόφσκι - κατατάσσοντας το ρώσικο φουτουρισμό ως τον πιο ρηξικέλευθο αμφισβητία του αστικού θετικισμού.
Νταντά
Το νταντά είναι το πιο «σκανδαλιάρικο» μέλος της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Για τον όρο υπάρχουν πολλές απόψεις, με επικρατέστερη αυτή που τον «θέλει» να έχει υιοθετηθεί από την αντίστοιχη μωρουδίστικη λέξη. Από το 1916 μέχρι το 1920 και με ηγετική φυσιογνωμία του τον ρουμανικής καταγωγής ποιητή Τριστάν Τζαρά, κατάφερε ισχυρότατα πλήγματα στην αστική ηθική και κουλτούρα, οι εκδηλώσεις του είναι καταγραμμένες περισσότερο στα αστυνομικά δελτία και λιγότερο σε θεωρητικά κείμενα, ενώ ο μηδενισμός και η αθυροστομία του - χαρακτηριστικές στάσεις των πρωτοπόρων Ευρωπαίων καλλιτεχνών που γνώρισαν το σφαγείο των χαρακωμάτων - αποτελούν τα σημεία αναγνώρισής του. Ο ντανταϊσμός θα συσπειρώσει τον πιο πολιτικοποιημένο καλλιτεχνικό πυρήνα της εποχής και οι ντανταϊστές θα είναι οι πρώτοι που θα κάνουν πράξη στη Δύση το αίτημα για συστράτευση των καλλιτεχνών στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Πολλοί από αυτούς θα στρατευθούν στο κομμουνιστικό κίνημα και θα πάρουν ενεργό μέρος στη γερμανική επανάσταση του '19.
Σουρεαλισμός
Ο σουρεαλισμός είναι κατά κάποιο τρόπο η συνέχεια του νταντά. Ουσιαστικά, οι πρώην ντανταϊστές θα μετεξελιχθούν σε σουρεαλιστές κάτω από την καθοδήγηση του Γάλλου ποιητή Αντρέ Μπρετόν. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο ο σουρεαλισμός θα επιχειρήσει να απελευθερώσει το καλλιτεχνικό ένστικτο από την «καταδυνάστευση» της λογικής, με στόχο την αποτύπωση της εσωτερικής πραγματικότητας του ανθρώπου, που δεν είναι λιγότερο ρεαλιστική από τη ζωή, αντίθετα έχει άμεση σχέση μαζί της. Πρόκειται δηλαδή για έναν υπερ-ρεαλισμό. Θεωρητικά οι σουρεαλιστές θα εμπνευστούν από τον Φρόιντ και τον Μαρξ, αφού για τους ίδιους είναι οι άνθρωποι που θεωρητικοποίησαν την πνευματική και κοινωνική απελευθέρωση του ανθρώπου. Οι σχέσεις του σουρεαλισμού και του κομμουνιστικού κινήματος είναι άμεσες. Σύσσωμη η ηγετική τους ομάδα θα ενταχθεί στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα και θα χαιρετίσει τα Σοβιέτ. Ο σουρεαλισμός αποτελεί μέχρι σήμερα αξεπέραστο φαινόμενο όσον αφορά στην εξάπλωση ενός καλλιτεχνικού κινήματος. Θα φτάσει σε όλες τις ηπείρους και θα επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα πλήθος καλλιτεχνών μέχρι και τις μέρες μας.
Μπάου χάουζ
Το μπάου χάουζ ήταν μια γερμανική σχολή βιομηχανικού σχεδίου και αρχιτεκτονικής που ιδρύθηκε από τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους. Λειτούργησε από το 1919 μέχρι το 1933 όταν και κλείστηκε από τους ναζί. Για τους εκπροσώπους της σχολής «η τέχνη δεν είναι επιστήμη» αλλά «ο καλλιτέχνης είναι ένας ευνοημένος τεχνίτης». Αν και ρομαντικοί οι θεωρητικοί προσανατολισμοί του, το μπάου χάουζ αποτέλεσε ένα ανοιχτό σχολειό γνώσης που δεχόταν σπουδαστές χωρίς ταξικές διακρίσεις. Οι δημιουργίες του χαρακτηρίζονται από τη φετιχοποίηση της χρηστικότητας. Η φιλελεύθερη πνοή του αποτέλεσε το «κόκκινο πανί» για τους ναζί, οι οποίοι το χαρακτήρισαν, μαζί με τον εξπρεσιονισμό, «εκφυλισμένη τέχνη».
«ΛΕΦ»
Το «ΛΕΦ» ήταν η καλλιτεχνική απάντηση του νεογέννητου σοσιαλισμού της ΕΣΣΔ στην αστική κουλτούρα. Τα αρχικά του στα ρωσικά σημαίνουν «Καλλιτεχνικό Μέτωπο της Αριστεράς». Στην ουσία ήταν μια κανονική οργάνωση, που συσπείρωνε ποιητές, συγγραφείς, εικαστικούς, σκηνοθέτες, από φουτουριστές μέχρι κονστρουκτιβιστές και κάθε διανοούμενο στρατευμένο στην υπόθεση της επανάστασης. Το μανιφέστο του με τίτλο «Για τι αγωνίζεται το ΛΕΦ» συντάχθηκε από τον Μαγιακόφσκι το 1923 και αποτελεί μέχρι σήμερα ένα άκρως διδακτικό κείμενο για τις σχέσεις της τέχνης με την επανάσταση.
Κύρια βιβλιογραφία: «Οι πρωτοπορίες της τέχνης του 20ού αιώνα» Μάριο Ντε Μικέλι («Οδυσσέας»), «Η ιστορία του σουρεαλισμού» Μωρίς Ναντώ («Πλέθρον»), «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» Εκδοτική Αθηνών

Γρηγόρης ΤΡΑΓΓΑΝΙΔΑΣ

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

TOP READ