Ο «Ριζοσπάστης» στην παρανομία

18 ΟΚΤΩΒΡΗ 1947

Ο «Ριζοσπάστης» στην παρανομία

Ο Βαν Φλιτ με Αμερικανούς και ντόπιους υποτελείς του φουντώνουν τη φωτιά του Εμφυλίου, ποζάροντας μπροστά σε σκοτωμένους αντάρτες στο Γράμμο

Ηταν 17 Οκτώβρη του 1947, όταν η κυβέρνηση του κεντρώου Θεμιστοκλή Σοφούλη έδινε στη δημοσιότητα το ΛΑ` ψήφισμα, με το οποίο πρόσθετε στο περιβόητο Γ` ψήφισμα του 1946 μια σειρά άρθρα, τα οποία αφορούσαν «ως προς τα διά του Τύπου πραττόμενα αδικήματα».

«Εις το ψήφισμα Γ` της 18/25 Ιουνίου 1946 περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων τη δημοσίαν τάξιν και ασφάλειαν - έλεγε το νέο εμφυλιοπολεμικό νομοθέτημα της κεντροδεξιάς κυβέρνησης υπό τον Σοφούλη - προστίθενται άρθρα 22 μέχρι 27 έχοντα ούτω:

Αρθρον 22. - Διαρκούσης της ανταρσίας και εις α τμήματα της Επικρατείας ευρίσκεται εν ισχύι το παρόν ψήφισμα, δύναται διά Βουλεύματος του Συμβουλίου των Εφετών, να διατάσσεται η οριστική παύσις των εφημερίδων ή περιοδικών άτινα διά των δημοσιευμάτων αυτών αποδεικνύουν ότι υπηρετούντα εν γνώσει και εκ προθέσεως τους εγείροντας τα όπλα κατά της Πατρίδος και επιβουλευομένους την ακεραιότητα και ησυχίαν της χώρας, αρνούνται συστηματικώς να τηρούν τους νόμους του Κράτους ή υπηρετούν καθ' οιονδήποτε τρόπον την ανταρσίαν...». Το ΛΑ` ψήφισμα προέβλεπε - μεταξύ άλλων - και τη δήμευση της περιουσίας των εφημερίδων ή περιοδικών, των οποίων διετάσσετο η οριστική παύση της κυκλοφορίας¹. Ηταν φανερό πως το μέτρο στόχευε ευθέως τον ΕΑΜικό και κομμουνιστικό Τύπο της χώρας, πράγμα που κατάλαβαν αμέσως τα αστυνομικά όργανα, τα οποία με πρωτοφανή ζήλο προχώρησαν στην κατάσχεση του φύλλου του «Ριζοσπάστη», αυτής της μέρας, προτάσσοντας ως δικαιολογία ότι στις σελίδες του δημοσιεύονταν ειδήσεις για το Δημοκρατικό Στρατό και μια δήλωση του αρχηγού του, Μ. Βαφειάδη.

Εκείνο το πρωί, χαράματα, έξω από τις φυλακές του Γεντί Κουλέ, εκτελέστηκαν 10 δημοκρατικοί πολίτες, από τους 52, που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο το Σεπτέμβρη του ιδίου έτους, από το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης. Επίσης άλλος ένας αγωνιστής στο Κιλκίς υποχρεώθηκε να συναντήσει το θάνατο κάτω από τα πυρά του εκτελεστικού αποσπάσματος. Συνολικός ημερήσιος απολογισμός, 11 εκτελεσμένοι. Χωρίς αμφιβολία, το καθεστώς σκλήρυνε αποφασιστικά τη στάση του απέναντι στον αγωνιζόμενο λαό.

Το τελευταίο φύλλο του «Ριζοσπάστη»

Το πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» της 18ης Οκτώβρη 1947

Στις 18 Οκτώβρη του 1947, ημέρα Σάββατο, ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφόρησε με έναν κεντρικό πρωτοσέλιδο τίτλο, που φανέρωνε ότι η εφημερίδα είχε πλήρη συναίσθηση της κατάστασης κι όσων έμελλε να συμβούν.

«ΟΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ ΔΙΕΤΑΞΑΝ ΧΘΕΣ ΟΜΑΔΙΚΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΥΣΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ», έγραφε ο τίτλος. Οι πλάγιοι τίτλοι συμπλήρωναν: «Ο ''ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ'' ΑΡΧΙΣΕ ΜΕ 11 ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - Ο ΣΟΦΟΥΛΙΚΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΑΠΕΒΑΛΕ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ - Ο ''ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ'' ΑΚΛΟΝΗΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΑΛΞΗ». Εξίσου αποκαλυπτικό ήταν και το σχετικό ρεπορτάζ, στο οποίο, ανάμεσα σε άλλα, διαβάζουμε:

«Με κινηματογραφική ταχύτητα η κυβέρνηση κατά τη χθεσινή μέρα αποφάσισε να ολοκληρώσει τα μέτρα εναντίον του Τύπου της Αριστεράς. Κατήρτισε ψήφισμα, το ''πέρασε'' από το υπουργικό συμβούλιο και την επιτροπή εξουσιοδοτήσεως, πήρε ''τηλεφωνικώς'' την υπογραφή του Παύλου και το δημοσίευσε αυθημερόν στην ''Εφημερίδα της Κυβερνήσεως''... Η σχετική απόφαση ελήφθη κατά τη σύσκεψη του κ. Σοφούλη με τους κ.κ. Κήλυ, επιτετραμμένο της Αμερικής, Νόρτον πρεσβευτή της Αγγλίας και Γκρίσγουολντ, που έγινε προχθές στο γραφείο του πρωθυπουργού. Στην ίδια σύσκεψη αποφασίσθηκε και η εκτέλεση όλων των καταδικασμένων σε θάνατο Ελλήνων πατριωτών. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι οι Αμερικανοί υπέδειξαν την ''εντυπωσιακή'' εκτέλεση ομαδικά όλων των αποφάσεων που είχαν ανασταλεί κατά το διάστημα του ''κατευνασμού''. Αλλά ο κ. Νόρτον επισήμανε το δυσάρεστο αντίκτυπο που θα είχε το αποτρόπαιο αυτό έγκλημα στη διεθνή κοινή γνώμη και τελικά κατέληξαν στην απόφαση οι εκτελέσεις να γίνουν τμηματικά.

Οσον αφορά τον Τύπο, οι κ.κ. Κήλυ και Γκρίσγουολντ ετόνισαν ότι είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί η ...ανασυγκρότηση της χώρας και η συντριβή των ανταρτών, εφόσον συνεχίζεται η έκδοση και κυκλοφορία των αριστερών εφημερίδων. Συνέστησαν δε, όπως σε πρώτη ευκαιρία, ψηφισθούν μέτρα που να καθιστούν αδύνατη ουσιαστικά τη νόμιμη έκδοση αυτών. Η κυβέρνηση αποδέχθηκε τις υποδείξεις...».

Στο ίδιο φύλλο, στο πρωτοσέλιδο κεντρικό σχόλιο της εφημερίδας, αναφερόταν:

«Από χθες η κυβέρνηση Σοφούλη απέρριψε εντελώς το προσωπείο της κατευναστικής υποκρισίας και απεκάλυψε γυμνά τα πραγματικά της σχέδια. Σχέδια υπαγορευμένα ως την τελευταία λεπτομέρεια από τους Αμερικανούς. Σχέδια που συγκλίνουν στην αποκορύφωση της πολιτικής του εγκλήματος, του αίματος, του ωμού φασισμού. Εντελώς ξαφνικά ανακοινώθηκαν χθες δύο κυβερνητικές αποφάσεις που αποτελούν έναρξη της έμπρακτης εφαρμογής του ''εθνικού συναγερμού''. Η πρώτη αφορά τη ''νόμιμη'' δολοφονία στη Θεσσαλονίκη και στο Κιλκίς ένδεκα λαϊκών αγωνιστών καταδικασμένων σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία, που αποτελεί απαρχή νέας αιματηρής δραστηριότητας των εκτελεστικών αποσπασμάτων. Η δεύτερη στρέφεται εναντίον του Τύπου της Αριστεράς με τη μορφή ψηφίσματος περί Τύπου, που σημαίνει ουσιαστικά κλείσιμο των μη υποταγμένων στην αμερικανοκρατία εφημερίδων του λαού και ειδικότερα του "Ριζοσπάστη", του "Ρίζου της Δευτέρας", της "Ελεύθερης Ελλάδας", της "Κομμουνιστικής Επιθεώρησης". Τα δύο αυτά μέτρα, μαζί με την επέκταση της λειτουργίας των εκτάκτων στρατοδικείων στην πρωτεύουσα, συνθέτουν το τρίπτυχο με το οποίο εγκαινιάζει τον αντεθνικό και ανθελληνικό "εθνικό συναγερμό" της η ξενοκίνητη κυβέρνηση των προδοτών και των απατεώνων. Ελπίζει μήπως με το σπάσιμο της αθηναϊκής βιτρίνας να αλλάξει την αμείλικτη πορεία των γεγονότων; Να επιβραδύνει το μοιραίο τέλος της; `Η είναι η τελευταία πράξη απελπισίας; Οπωσδήποτε οι σπασμωδικές εκδηλώσεις των δούλων, οσεσδήποτε θυσίες κι αν συνεπάγονται, δεν πτοούν τον ελληνικό λαό. Οι φύλακες γρηγορούν και ο "Ριζοσπάστης", που στάθηκε ακλόνητος στις επάλξεις του όταν αντιμετώπιζε τη φωτιά και το σίδερο της χιτλερικής και της αγγλικής κατοχής, δε θα υποστείλει ποτέ την τιμημένη σημαία του. Γιατί η σημαία του "Ριζοσπάστη" είναι σημαία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Σημαία της Δημοκρατίας, της ελευθερίας, της Εθνικής ανεξαρτησίας. Δηλαδή, σημαία της Ελλάδας»².

Οι μεταπελευθερωτικές διώξεις του «Ρ»

Το φύλλο της 18/10/1947 του «Ριζοσπάστη» έμελλε να είναι και το τελευταίο που κυκλοφόρησε νόμιμα - αν μπορεί να θεωρηθούν συνθήκες νομιμότητας οι συνθήκες που επικρατούσαν εκείνες τις ημέρες. Ηταν το φύλλο 10.199 του τριακοστού πρώτου χρόνου κυκλοφορίας. Αλλά ας δούμε μέσα σε ποιες συνθήκες εκδιδόταν ο «Ριζοσπάστης», τουλάχιστον από την απελευθέρωση και μετά. Για το θέμα αυτό, ο τότε διευθυντής του, Κ. Καραγιώργης, στο τελευταίο νόμιμο τεύχος της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης», γράφει³:

«Ποτέ έπειτα από την "απελευθέρωση" ο "Ριζοσπάστης" δεν μπόρεσε να κυκλοφορήσει στα χωριά και σχεδόν σε όλες τις κωμοπόλεις. Κατόπιν τον απέκλεισαν λίγο - λίγο από πολλές πόλεις και αργότερα από ολόκληρες περιοχές, πρώτα στη Θεσσαλία κι έπειτα στη Μακεδονία - Θράκη, την Πελοπόννησο. Δεν έμεινε παρά η "βιτρίνα" της πρωτεύουσας, όπου ωστόσο σκοτώθηκε άνθρωπος από Χίτικη περίπολο μόνο γιατί βρέθηκε ο "Ριζοσπάστης" στην τσέπη του. Και στο τέλος, το γνωστό ψήφισμα του Σοφούλη τον έκλεισε μαζί με την "Ελεύθερη Ελλάδα", για τέταρτη φορά στην ιστορία του.

Αλλά και οι άλλες διώξεις που είχε υποστεί πριν τον κλείσουν δεν ήταν μικρές. Τουλάχιστον τριακόσιες δίκες αντιμετώπισαν οι υπεύθυνοί του... Το κύμα της "συνωμοσίας" του Ζέρβα στοίχισε στο "Ριζοσπάστη" τον πρώτο και κατόπιν τον δεύτερο αρχισυντάκτη του, τον αρχισυντάκτη του "Ρίζου της Δευτέρας" και περίπου 20 από τους πιο πεπειραμένους συντάκτες και μέλη του προσωπικού του. Την περασμένη χρονιά στον κάμπο της Θεσσαλίας, είχε χαθεί με μαρτυρικό θάνατο από το μαχαίρι του Αγγλου Τζορτζ Μίλερ, της συμμορίας του Σούρλα, ο πολιτικός του συντάκτης Κώστας Βιδάλης, συνεχίζοντας μέσα στις συνθήκες της αγγλοσαξονικής κατοχής τον κατάλογο των ηρώων του "Ριζοσπάστη", του Βαρουκάκη, του Κορνάρου, του Χατζήμαλη, του Σουργιαδάκη.

Αλλά και πολλές άλλες δυσκολίες έβαλε στο "Ριζοσπάστη" η αγγλοσαξονική ελευθεροτυπία. Τον εμπόδισαν στις διαφημίσεις του. Αρνήθηκαν διαβατήριο για το εξωτερικό σε πολλούς συντάκτες του. Του απαγόρευσαν τις μετακινήσεις των απεσταλμένων του στην επαρχία. Του είχαν σπάσει τα γραφεία του στα 1945. Επί Ζέρβα, του έσπασαν βανδαλικά τη φωτεινή του ταμπέλα και επί Σοφούλη, κλείνοντάς τον, του κατέσχεσαν τα έπιπλα, τα λεπτά από το ταμείο του και έσπασαν βανδαλικά με τσεκούρια την ταμπέλα του, κάτω από χειροκροτήματα και ουρλιαχτά μιας χούφτας συγκεντρωμένων φασιστών, ενώ το πλήθος του κόσμου που είχε μαζευτεί παρακολουθούσε με σιωπηλή αγανάκτηση το φασιστικό όργιο.

Οσο υπήρχε η μεγάλη δυσκολία του χαρτιού, οι κρατικές αρχές έκαναν ό,τι μπορούσαν για να πνίξουν τα δικαιώματα του "Ριζοσπάστη", ενώ έδιναν άφθονο χαρτί για εξασέλιδα και οκτασέλιδα στα δικά τους όργανα, ακόμη και σε λαθρόβια.

Οι εξαιρετικές αυτές δυσκολίες διπλασίασαν την αυτοθυσία, την ενεργητικότητα και την αφοσίωση στη δουλιά των συντρόφων του "Ριζοσπάστη". Ηρθαν περιστάσεις (με τις συλλήψεις του Ζέρβα) που χρειάστηκε να δεκαπλασιάσουν την προσπάθειά τους για να αναπληρώσουν τους συντρόφους που πιάστηκαν και να κρατήσουν το φύλλο στο ίδιο, αν όχι ανώτερο, μαχητικό και ποιοτικό επίπεδο...».

Το βούλευμα για την παύση του «Ρ», ο «Αγώνας» και το ΛΒ` Ψήφισμα

Ο «Ριζοσπάστης» τέθηκε εκτός νόμου στις 18 Οκτώβρη του 1947 με το υπ' αριθμόν 3219 βούλευμα «του Συμβουλίου των εν Αθήναις Εφετών». Πρόεδρος του Συμβουλίου ήταν ο δικαστής Π. Τζαννετάκης και μέλη οι εφέτες Μαρίνος Παντελής και Κ. Γκολφινόπουλος. Το συμβούλιο συνεδρίασε στην προαναφερόμενη ημερομηνία, παρουσία του εισαγγελέα Εμμ. Κομνηνού και του δικαστικού γραμματέα Αθ. Χρυσάφη, όπου, ο εν λόγω εισαγγελέας υπέβαλε την υπ' αριθμόν 3247/1947 έγγραφη πρότασή του, με την οποία εισηγήθηκε να τεθεί εκτός νόμου ο «Ριζοσπάστης». Το Συμβούλιο των Εφετών, αφού άκουσε την πρόταση του εισαγγελέα - κι εφόσον αυτός ολοκλήρωσε την αγόρευσή του και αποχώρησε - κατέληξε στην απόφαση να διατάξει «την παύσιν της ενταύθα εκδιδομένης εφημερίδος ''Ριζοσπάστης'' ως και την κατάσχεσιν και δήμευσιν των επίπλων, των γραφείων αυτής, του χάρτου και παντός άλλου αντικειμένου χρησιμοποιουμένου διά την έκδοσίν της οιοσδήποτε και αν είναι ο κύριος ή ο έχων δικαιώματα» ⁴.

Να σημειωθεί ότι με το υπ' αριθμόν 3220 βούλευμα του Συμβουλίου των Εφετών, την ίδια μέρα που διατάχθηκε η παύση του «Ριζοσπάστη», διατάχθηκε και η παύση της εφημερίδας του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα».

Την εκτέλεση της δικαστικής απόφασης για το κλείσιμο του «Ριζοσπάστη» ανέλαβε αυθημερόν η Αστυνομία του καθεστώτος, η οποία επέδειξε εξαίρετο ζήλο. Διαβάζουμε στην «Κομμουνιστική Επιθεώρηση»⁵: «Η Ασφάλεια με ισχυρές δυνάμεις κατέλαβε τα γραφεία των εφημερίδων ''Ριζοσπάστης'' και ''Ελεύθερη Ελλάδα'' και αφού κοινοποίησε απόφαση του Συμβουλίου Εφετών περί οριστικής παύσης, έκαμε καταγραφή και κατάσχεση της περιουσίας των δύο εφημερίδων και των γραφείων τους». Πιο αποκαλυπτικός όμως είναι ο «Ρίζος της Δευτέρας», όπου, μεταξύ άλλων, γράφει στην πρώτη του σελίδα⁶: «Τα όργανα της Ασφάλειας συνέλαβαν επίσης από τους συντάκτες που βρίσκονταν εκείνη την ώρα στα γραφεία του ''Ριζοσπάστη'' τους δημοσιογράφους Θανάση Τσουπαρόπουλο και Χρήστο Ανταχόπουλο. Ο εισαγγελέας κατέγραψε όλα τα έπιπλα και εσφράγισε τα γραφεία. Ομάδα αστυνομικών εξ άλλου έσπασε με κασμάδες τις ταμπέλες του ''Ριζοσπάστη'', ενώ πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί από κάτω και παρακολουθούσε. Εγινε ταυτόχρονα έρευνα και έλεγχος ταυτοτήτων στους συντάκτες και στους πολίτες που βρίσκονταν εκείνη την ώρα στα γραφεία. Η ενέργεια αυτή της κυβέρνησης κορυφώνει τα μέτρα κατά του λαού των Αθηνών. Ο,τι δεν ετόλμησε να κάμει ο Τσαλδάρης και ο Ζέρβας επί τόσον καιρό, το πραγματοποιεί σήμερα ο κ. Σοφούλης, εφαρμόζοντας την πολιτική του ''κατευνασμού''. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για πρωτοβουλία και εντολές των Αμερικανών. Ο ''Ριζοσπάστης'' και η ''Ελεύθερη Ελλάδα'' ήταν οι εφημερίδες που απεκάλυψαν την πολιτική των Αμερικανών στην Ελλάδα, την καταστροφική τους επέμβαση για το φούντωμα του εμφυλίου πολέμου, τα οικονομικά τους μέτρα που υποδουλώνουν τη χώρα και εξαθλιώνουν τον ελληνικό λαό,τις ανοικτές επεμβάσεις στην αλλαγή κυβερνήσεων που μεταβάλλουν την Ελλάδα σε προτεκτοράτο δικό τους».

Μια μέρα μετά το κλείσιμο του «Ριζοσπάστη» και συγκεκριμένα στις 19/10/1947, το ΚΚΕ επιχείρησε να εκδώσει νέο δημοσιογραφικό όργανο με τον τίτλο «Αγώνας». Ομως, η Ασφάλεια προχώρησε αμέσως σε κατάσχεση και απαγόρευση κυκλοφορίας της εν λόγω εφημερίδας, εμποδίζοντας τη να φτάσει στα χέρια του αναγνώστη⁷. Επρόκειτο για μια ενέργεια που δεν καλυπτόταν νομικά. Γι' αυτό και η κυβέρνηση Σοφούλη φρόντισε να καλύψει τα νομικά κενά, εκδίδοντας το ΛΒ` ψήφισμα που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης στις 22/10/1947. Το ψήφισμα αυτό έθετε ως προϋπόθεση για την έκδοση νέας εφημερίδας ή περιοδικού - ακόμη και με τίτλο που ήταν νόμιμος και είχε εγκριθεί - τη χορήγηση ειδικής άδειας. Την άδεια θα εξέδιδε το υφυπουργείο Τύπου και Πληροφοριών ύστερα από τη σύμφωνη γνώμη επιτροπής, την οποία θα αποτελούσαν ο γενικός διευθυντής του υφυπουργείου, ο εισαγγελέας Εφετών, ένας ανώτερος αξιωματικός του ΓΕΣ ορισμένος από τον αρχηγό του ΓΕΣ, ένας από τους διευθυντές του υπουργείου Δημόσιας Τάξης ορισμένος από το υπουργό και ο πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ⁸.

Τα σχόλια ασφαλώς περιττεύουν. Αξίζει, όμως, να προσεχτεί τούτο: Στο τελευταίο νόμιμο φύλλο του, της 18/10/1947, ο «Ριζοσπάστης» έδωσε την υπόσχεση ότι «δε θα υποστείλει ποτέ την τιμημένη σημαία του». Την υπόσχεση εκείνη την κράτησε είτε κυκλοφορώντας παράνομα είτε επανερχόμενος στη νομιμότητα, όπως έγινε από το '74 και μετά. Για να υπάρχει «Ριζοσπάστης» έτσι έπρεπε να γίνει. Διότι σημαία του «Ριζοσπάστη» είναι η σημαία των συμφερόντων του εργαζόμενου λαού.

1 ΦΕΚ 221/17-10-1947, τεύχος Α`

2 «Ριζοσπάστης» 18/10/1947

3 Κ. Καραγιώργη: «Τα δημοσιογραφικά μας στελέχη», ΚΟΜΕΠ 11/1947, σελ. 514

4 Κ. Μάγερ: «Ιστορία του Ελληνικού Τύπου 1901- 1959», Αθήναι 1959, τόμος Β`, σελ. 148-151

5 «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 11/1947, σελ. 528

6 «Ο Ρίζος της Δευτέρας» 20/10/1947

7 «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 11/1947, σελ. 528 και Κ. Μάγερ, στο ίδιο σελ. 152

8 Κ. Μάγερ, στο ίδιο, σελ. 147-148

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ