- της Αλέκας Παπαρήγα
Νιώθω
την ανάγκη να πω κάτι που είναι αυτονόητο για ένα Κομμουνιστικό Κόμμα
και για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας βεβαίως: Η υπόθεση του
σοσιαλισμού είναι και επίκαιρη και αναγκαία, από την πρώτη στιγμή της
ίδρυσής του. Αλλωστε, δε θα υπήρχε άλλο νόημα ύπαρξης του Κομμουνιστικού
Κόμματος Ελλάδας. Ιδρύθηκε, ακριβώς γιατί είχε συνειδητοποιηθεί η
αναγκαιότητα της πάλης για το σοσιαλισμό, η αναγκαιότητα της πάλης για
την ανατροπή του καπιταλισμού. Αυτό σημαίνει κατ’ αρχήν Κομμουνιστικό
Κόμμα. Ανεξαρτήτως βεβαίως από τη δυνατότητα πρόβλεψης και τη δυνατότητα
υπολογισμού, του πότε μπορεί να κατακτηθεί ο σοσιαλισμός, πότε μπορεί
να γίνει η σοσιαλιστική επανάσταση.
Αυτό
δε σημαίνει, ωστόσο, ότι επειδή το Κομμουνιστικό Κόμμα ιδρύεται με
σκοπό το σοσιαλισμό, είναι ξεκομμένο και αποσπασμένο από τα καθημερινά
προβλήματα του λαού, είτε το 1918 είτε σήμερα, ότι είναι αποκομμένο από
τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων, όχι μόνο της χώρας που δρα, αλλά
γενικότερα.
Ολη
η ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας έχει αποδείξει ότι
ακριβώς επειδή δημιουργήθηκε λόγω της αναγκαιότητας του σοσιαλισμού,
ακριβώς γι’ αυτό είχε μια σταθερότητα, συνέπεια, αποφασιστικότητα και
ευαισθησία, σε αυτά που λέμε καθημερινά και σύγχρονα προβλήματα, όπως
αυτά ήταν πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή μετά, ή στις ημέρες μας.
Αλλωστε, η εμπειρία που έχει ο ελληνικός λαός είναι ότι το Κομμουνιστικό
Κόμμα Ελλάδας καθημερινά ασχολείται με τα προβλήματα των εργαζομένων.
Η
επικαιρότητα του σοσιαλισμού δεν είναι νέο ζήτημα. Και βεβαίως
παραμένει και σήμερα, παρά το γεγονός ότι συνέβησαν οι δραματικές και
απρόβλεπτες για όλους μας εξελίξεις στις αρχές της δεκαετίας του ’90,
δηλαδή η ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων της Κεντρικής και
Ανατολικής Ευρώπης. Ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος, όπως στο 18ο και 19ο αιώνα ήταν επίκαιρη η αστική επανάσταση, η γαλλική επανάσταση και οι άλλες αστικές επαναστάσεις που έγιναν.
Σε
τι συνίσταται η επικαιρότητα; Οχι στην επιθυμία των κομμουνιστών ούτε
επειδή υπάρχουν οξυμένα προβλήματα. Γιατί οξυμένα προβλήματα είχε η
ανθρωπότητα και το 15ο αιώνα και το 16ο και το 17ο και το 18ο και το
19ο. Τότε όμως, παρά το γεγονός ότι υπήρχαν οξύτατα προβλήματα και πείνα
και φτώχεια, δεν μπορούσε κανείς το 17ο αιώνα να μιλήσει για την επικαιρότητα του σοσιαλισμού. Επίκαιρος ο σοσιαλισμός έγινε στα τέλη του 19ου και οπωσδήποτε τον 20ό αιώνα.
Πού
βασίζεται η επικαιρότητα του σοσιαλισμού: Στο γεγονός ότι ο
καπιταλισμός έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ -κι αυτό βεβαίως έγινε από τις
αρχές του 20ού αιώνα ιδιαίτερα- έχει φτάσει σ’ ένα ανώτατο στάδιο, όπου η
ουσιαστική και πραγματική επίλυση των προβλημάτων δεν μπορεί να γίνει
δίχως ν’ αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της εξουσίας, δηλαδή το πρόβλημα της
ανατροπής του καπιταλισμού.
Ο
καπιταλισμός ξεκίνησε προοδευτικά σε σχέση με το προηγούμενο κοινωνικό
σύστημα, το φεουδαρχικό. Αυτή η προοδευτικότητα κράτησε λίγο. Οταν
νίκησε και κυριάρχησαν οι καπιταλιστικές σχέσεις, άρχισε η συντηρητική
στροφή, για να φτάσουμε τώρα -και όταν λέω τώρα δεν εννοώ μόνο στις
μέρες μας, τώρα στις μέρες μας φαίνεται πιο καθαρά- στην πλήρη
αντίδραση.
Επομένως
είναι αντικειμενικό το πρόβλημα και όχι δημιούργημα της επιθυμίας των
κομμουνιστών. Αυτό που εμείς λέμε, είναι ότι ο καπιταλισμός έφτασε στο
ανώτατό του στάδιο, στον ιμπεριαλισμό. Εφτασε σ’ αυτό όταν διαμορφώθηκε
το μονοπώλιο και ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός. Τότε ωρίμασε και η
αναγκαιότητα ανατροπής του.
Είναι
γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια αυτή η επικαιρότητα φάνηκε να μειώνεται
εξ αιτίας των ανατροπών. Αυτό, αν το δούμε στην ιστορία της
ανθρωπότητας -και ο καπιταλισμός είχε επίσης ανεπιτυχείς προσπάθειες-
δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μία προσωρινή ήττα και ανατροπή ενός
συστήματος που έκανε τα πρώτα του και πρωτόγνωρα βήματα.
Βεβαίως
στα όρια μιας γενιάς, της δικής μου και της δικής σας, αυτή η ήττα
παίρνει δραματικές διαστάσεις και δημιουργεί -για όσους δε γνωρίζουν την
ιστορία εξέλιξης της ανθρωπότητας και την προηγούμενη ιστορική πείρα-
την εντύπωση, ότι αυτό που έγινε είναι τελεσίδικο, ότι αυτό που έγινε
είναι κάτι που έδειξε ότι ο σοσιαλισμός δεν πατούσε στην πραγματικότητα.
Δεν είναι έτσι.
Η
γένεση ενός νέου κοινωνικού συστήματος δε γίνεται μια κι έξω. Και να
σας πω και κάτι άλλο: Εμείς οι κομμουνιστές παραβλέψαμε την επισήμανση
που έκαναν ο Μαρξ, ο Ενγκελς και ο Λένιν, ότι είναι άλλο πράγμα η
αναγκαιότητα περάσματος στο σοσιαλισμό και άλλο πράγμα το αν ο
σοσιαλισμός μπορεί να επιβιώσει σε μια ιστορική στιγμή, αν δε συντρέξουν
και πολλές άλλες προϋποθέσεις. Επομένως, είναι μια μάχη που χάθηκε,
όμως δε χάθηκε ο πόλεμος.
Γι’
αυτό θα ήθελα να σταθώ στο εξής ζήτημα, όχι αναλύοντάς το σε βάθος. Αν
πάμε να συγκρίνουμε τον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, πώς επικράτησε ο
καπιταλισμός, πώς αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός, πώς επικράτησε ο
σοσιαλισμός στο 1/3 της γης και πώς αναπτύχθηκε, αν πάμε να τα
μετρήσουμε με την ίδια μεζούρα, με τα ίδια μέτρα και κριτήρια, θα
πέσουμε έξω. Η μεθοδολογία πρέπει να είναι η ίδια, αλλά με διαφορετικό
μέτρο και κριτήριο πρέπει να κρίνουμε το καπιταλιστικό και το
σοσιαλιστικό σύστημα. Ξαναλέω ότι η μεθοδολογία πρέπει να είναι μία και
μοναδική, επιστημονική μεθοδολογία.
Ας
δούμε ένα παράδειγμα. Ο καπιταλισμός επικράτησε, επίσης επαναστατικά,
σχετικά εύκολα με λιγότερα πισωγυρίσματα, γιατί αναδείχτηκε, γεννήθηκε
μέσα από ένα κοινωνικό σύστημα εξίσου εκμεταλλευτικό: τη φεουδαρχία.
Μέσα στις συνθήκες της ωρίμαζαν οι καπιταλιστικές σχέσεις, δηλαδή
ωρίμαζε η βάση του επόμενου συστήματος.
Ο
σοσιαλισμός είναι ένα σύστημα το οποίο γεννιέται κι αυτό επαναστατικά,
αλλά οι σοσιαλιστικές σχέσεις στον τομέα της οικονομίας δεν υπάρχουν στο
προηγούμενο σύστημα. Θα γεννηθούν μετά τη νίκη. Ενώ ο καπιταλισμός
γεννήθηκε μέσα στο παλιό και επικράτησε βεβαίως μετά τη νίκη του.
Αυτό
είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό θέμα και μια σημαντική διαφορά. Γιατί ο
σοσιαλισμός κληρονομεί μια οικονομική βάση δημιουργημένη από τον
καπιταλισμό. Αυτή τη βάση πρέπει να την αλλάξει, πρέπει να δημιουργήσει
κάτι εντελώς καινούριο. Αρα οι δυσκολίες και η συνθετότητα των
καθηκόντων είναι πολύ πιο μεγάλη. Και επιπλέον, ο σοσιαλισμός δεν
οικοδομήθηκε και ούτε και στο μέλλον θα οικοδομηθεί σ’ ένα δρόμο
στρωμένο με ρόδα. Θα οικοδομείται για μεγάλο διάστημα συνυπάρχοντας με
τον καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό, μέσα σε συνθήκες οξυμένης
αντιπαράθεσης και άρα δυσκολιών. Και οι συνθήκες νίκης του και οι
συνθήκες οικοδόμησης δεν είναι οι ίδιες με του καπιταλισμού.
Εμείς
θεωρούμε ότι πρέπει να αποκατασταθεί στα μάτια των εργαζομένων η
αλήθεια για το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε, το σοσιαλισμό του 20ού αιώνα.
Αλήθεια απαλλαγμένη από την εξιδανίκευση, αντικειμενική, αλήθεια
απαλλαγμένη από την λάσπη που ρίχτηκε.
Ομολογούμε
ότι εμείς εξιδανικεύσαμε το σοσιαλιστικό σύστημα. Δεν είπαμε ψέματα. Το
εξιδανικεύσαμε ως Κόμμα. Αυτή η εξιδανίκευση είχε λόγους. Και σε
τελευταία ανάλυση, σε γενικές γραμμές -δε λέω για την εξιδανίκευση αυτή
καθαυτή- η υπεράσπιση του σοσιαλισμού ήταν σωστή και μας βοηθά και
σήμερα ως Κόμμα και ως κίνημα πρωτοποριακό, να στεκόμαστε σωστά. Αν
είχαμε παρασυρθεί από την επίθεση κατά του σοσιαλισμού, θα μας είχε
παρασύρει η λάσπη. Θα είχε χαθεί ο μπούσουλας. Ενώ σήμερα σε ποια φάση
είμαστε; Υπερασπιζόμαστε το σοσιαλισμό και προσπαθούμε να βγάλουμε
συμπεράσματα από τα λάθη που έγιναν, από τις παρεκκλίσεις που
σημειώθηκαν, γιατί υπήρχαν και τέτιες, χωρίς όμως να απαρνούμαστε την
ουσία, την αναγκαιότητά του. Μια τέτια στάση μας διαχωρίζει από την
πολιτική της υπεράσπισης του καπιταλισμού. Αλλά και υποχρεώνει να βγούμε
διδαγμένοι και να δούμε τα πράγματα αντικειμενικά, όσο μπορούμε.
Γνωρίζουμε,
επίσης, ότι εμείς ως Κόμμα δε γίνεται να βγάλουμε μόνοι μας
ολοκληρωμένα συμπεράσματα για το σοσιαλισμό του 20ού αιώνα. Αυτό πρέπει
να γίνει σε συνεργασία με άλλα κόμματα, με άλλες δυνάμεις, με
επιστήμονες. Δεν είναι δυνατόν ένα κόμμα, που έζησε μακριά από τις
σοσιαλιστικές χώρες, να δει τα πράγματα πλήρως αντικειμενικά και πλήρως
επιστημονικά.
Ομως
να δούμε και γιατί εξιδανικεύσαμε το σοσιαλισμό. Οχι βεβαίως γιατί
παίρναμε ρούβλια και μας πλήρωναν να κάνουμε προπαγάνδα. Οχι γιατί
φοβόμασταν το ΚΚΣΕ ή τα άλλα κόμματα. Εξάλλου η ηρωική ιστορία του
Κόμματος μας και σήμερα, που δεν υπάρχει το ΚΚΣΕ, έδειξε ότι δε
φοβόμαστε τέτια πράγματα.
Γιατί
υπήρχε εξιδανίκευση; Πρώτον γιατί η διαφορά ανάμεσα στον καπιταλισμό
και το σοσιαλισμό ήταν τεράστια και μάλιστα σε μια Ελλάδα όπου το
Κομμουνιστικό Κόμμα σε όλη του τη ζωή ήταν κυνηγημένο και πάρα πολλά
χρόνια παράνομο, σε μια Ελλάδα όπου κάθε προοδευτική ιδέα χτυπιόταν, σε
μια Ελλάδα της μεγάλης φτώχειας, είναι πολύ φυσικό, γνωρίζοντας τον
άλλον κόσμο, να βλέπεις το θετικό και να μη μπορείς να δεις σε βάθος το
αρνητικό.
Αυτή
η εξιδανίκευση προερχόταν και από το γεγονός ότι για να πιάσεις
δουλειά, για να ζήσεις, ενώ βρισκόσουν μπροστά στο εκτελεστικό
απόσπασμα, σου έλεγαν να αποκηρύξεις το σοσιαλισμό, τη Σοβιετική Ενωση.
Κι εμείς πολύ σωστά κάναμε, όποιες αδυναμίες και αν είχε το σοσιαλιστικό
σύστημα, που δε δεχόμαστε αυτή την αποκήρυξη. Δηλαδή, όλη αυτή η
κατάσταση οδηγούσε σε μια έξαρση των θετικών και σε μια μειωμένη
ανάδειξη, συζήτηση των αδυναμιών του σοσιαλισμού, μέσα στη ζούγκλα που
ζούσαμε εδώ στην Ελλάδα.
Επαιξε
ρόλο και το χαμηλό θεωρητικό επίπεδο του Κόμματος και το υπόβαθρο των
γνώσεων μας, κάτι που πρέπει κυρίως να μας απασχολήσει σήμερα, γιατί
όταν ένα Κόμμα για διάφορους λόγους, ακόμα και εξηγήσιμους, δεν έχει
υψηλό θεωρητικό επίπεδο, τότε είναι ευάλωτο σε λαθεμένες ή και
επιφανειακές αντιλήψεις.
Η
επικαιρότητα του σοσιαλισμού βασίζεται στο εξής πράγμα. Ο καπιταλισμός
δεν μπορεί να λύσει ούτε ένα από τα προβλήματα που απασχολούν τους
λαούς. Μπορεί να τα πολλαπλασιάσει και να τα οξύνει. Δε θα κάνω ανάλυση
των προβλημάτων, είναι γνωστά. Τι έκανε ο καπιταλισμός σε μια ορισμένη
φάση, ιδιαίτερα μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου έζησε μια μακρόχρονη
υψηλή συγκυρία; Κατάφερε να παραχωρήσει ορισμένες κατακτήσεις στους
εργαζόμενους που πάλευαν, οι οποίες κατακτήσεις -αλλού σχετικά, αλλού
απόλυτα- βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο των λαών. Πάντα όμως πίσω από τις
δυνατότητες που είχαν οι λαοί να ζήσουν καλύτερα. Εδώ να δούμε και το
εξής: Βεβαίως ανέβηκε το επίπεδο του λαού της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας
της Γερμανίας. Ανέβαινε όμως, γιατί εκεί υπήρχε και η διαπάλη, η
σύγκριση με τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Ανέβαινε το βιοτικό
επίπεδο στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ανέβαινε γιατί οι Ηνωμένες
Πολιτείες είχαν ένα υψηλό επίπεδο συσσώρευσης, καθώς εκμεταλλεύονταν όχι
μόνο την εργατική τάξη και τους εργαζόμενους μέσα στη χώρα, αλλά και
γιατί εκμεταλλεύονταν οξύτατα όλους τους άλλους λαούς ή ένα μεγάλο μέρος
των λαών και επομένως εισέπρατταν τέτια κέρδη από την εκμετάλλευση,
ώστε είχαν τη δυνατότητα να ελίσσονται απέναντι στα αιτήματα των
εργαζομένων. Αν πάμε δε από καπιταλιστική χώρα σε καπιταλιστική χώρα
μπορούμε να δούμε ότι στην αντιπαράθεση με το σοσιαλισμό, οι κατακτήσεις
του σοσιαλισμού λειτουργούσαν ως πίεση στο καπιταλιστικό σύστημα, ως
παράγοντες για ένα τέτιο επίπεδο παροχών. Πάντα όμως αυτό το επίπεδο
παροχών γινόταν με εξασφαλισμένη την πρόοδο της κερδοφορίας και με
εξασφαλισμένη την υπερεκμετάλλευση των λαών.
Τα
πράγματα έχουν αλλάξει και ο καπιταλισμός περνάει συνεχώς σε ακόμα
μεγαλύτερη πολιτική αντίδραση. Περνάμε σήμερα στο καθεστώς της
κατάργησης -εκεί θα πάμε- των γενικευμένων παροχών και πάμε αντί της
διακηρυγμένης τυπικής κοινωνικής ισότητας, στη λογική των ευκαιριών για
κάποιους και πάλι όχι για υψηλού επιπέδου παροχές.
Ορισμένοι
ισχυρίζονται ότι σήμερα δεν υπάρχει κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός,
γιατί το κράτος «αποκρατικοποιείται». Σήμερα υπάρχουν τάχα επιχειρήσεις
οι οποίες δρουν ελεύθερα στην αγορά, ανταγωνίζονται ελεύθερα μεταξύ
τους, άρα δεν είμαστε στο ιμπεριαλιστικό κρατικομονοπωλιακό στάδιο...
Είτε το κράτος έχει άμεση επιχειρηματική δραστηριότητα είτε όχι,
παραμένει κράτος των μονοπωλίων.
Δεν
υπάρχουν λύσεις στα πλαίσια του καπιταλισμού. Τι μπορούν να υπάρξουν;
Κατακτήσεις. Προσωρινές και πολύ λιγότερες, για λιγότερους και πολύ πιο
αναιμικές σε σύγκριση με το παρελθόν.
Φαινομενικά
έχουν ένα ατού στα χέρια τους. Την ανατροπή. Αλλά το σοσιαλισμό ποτέ δε
θα τον θεωρήσουν επίκαιρο. Ποτέ. Δεν υπάρχει περίπτωση. Και καλά κάνουν
οι αστοί. Πολύ καλά κάνουν. Γιατί υπερασπίζονται τα συμφέροντά τους.
Σήμερα, λένε, ο σοσιαλισμός δεν είναι επίκαιρος γιατί ηττήθηκε. Μήπως
τον θεωρούσαν επίκαιρο στις αρχές του 20ού αιώνα ή μετά το Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο που διαμορφώθηκε ολόκληρο σοσιαλιστικό σύστημα; Μήπως για τους
εχθρούς του ήταν επίκαιρος ο σοσιαλισμός τη δεκαετία του ’60; Ποτέ δεν
ήταν επίκαιρος.
Ο
καπιταλισμός είναι το τελευταίο εκμεταλλευτικό σύστημα. Δεν υπάρχει
κάποιο άλλο ενδιάμεσο. Μετά από αυτόν υπάρχει ο σοσιαλισμός και ακριβώς
σήμερα αυτό που έχει σημασία να συζητήσουμε είναι ορισμένα βασικά
ζητήματα για το σοσιαλισμό, ζητήματα που απαντούν στα της ανατροπής του.
Να
δούμε προηγουμένως και μια άλλη πλευρά. Εγώ καταλαβαίνω, ως πολύ εύλογο
το ερώτημα: Μα αφού ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος, γιατί δε γίνεται
τώρα;
Είπα,
ότι πάντα η επικαιρότητα και η αναγκαιότητα προηγούνται της
πραγματοποίησης, δε συμπίπτουν μεταξύ τους απόλυτα χρονικά. Γιατί η
επανάσταση, είτε είναι αστική είτε είναι σοσιαλιστική, δε γίνεται
μηχανικά και από μόνη της, αλλά με την επενέργεια, με τη δράση των
λαϊκών μαζών.
Οι
αντικειμενικοί νόμοι ενός συστήματος ισχύουν ανεξάρτητα από τη θέληση
των μαζών. Και όσο το σύστημα λειτουργεί, επιταχύνεται η σήψη του ή
επιταχύνεται η νίκη του νέου συστήματος με βάση τη δράση των μαζών.
Επομένως, ενώ είναι ώριμος ο σοσιαλισμός σήμερα, αυτό που υστερεί είναι η
ωριμότητα της πραγματοποίησης της σοσιαλιστικής επανάστασης. Θα μου
πείτε, πότε θα γίνει; Δεν υπάρχει πρόβλεψη. Εμείς πρέπει να συμβάλλουμε
στην ωρίμανση των υποκειμενικών προϋποθέσεων.
Η
επανάσταση δεν μπορεί να γίνει ταυτόχρονα παγκόσμια. Θα γίνει σε μια
χώρα, θα γίνει σε μια άλλη, σε ένα σύνολο χωρών, γειτονικών ίσως, θα
γίνεται διαδοχικά, αλλά παγκόσμια δε γίνεται διαμιάς.
Για
να γίνει η επανάσταση πρώτα - πρώτα πρέπει να έχουν οξυνθεί στο έπακρο
οι αντιθέσεις, ώστε η άρχουσα τάξη να μην μπορεί να κυβερνήσει όπως
πριν. Να έχει εξαντλήσει όλα τα περιθώρια άσκησης εξουσίας. Ομως εδώ
πρέπει να προσέξουμε. Μπορεί παραδείγματος χάρη, κάποια κόμματα να μην
μπορούν να σχηματίσουν αστική κυβέρνηση σε μια συγκυρία. Αυτό δε
σημαίνει ότι η άρχουσα τάξη δεν έχει εναλλακτικές λύσεις, π.χ. συμμαχία
με μικροαστικά κόμματα. Η λεγόμενη ακυβερνησία μπορεί να δείχνει και
ύπαρξη οξυμένης κατάστασης και βαθύτερης πολιτικής κρίσης γενικότερα,
μπορεί όμως να μην είναι έτσι. Η επανάσταση ωριμάζει όταν οι επάνω δεν
μπορούν πια, δεν έχουν λύση.
Δεύτερον
το κίνημα της εργατικής τάξης, το πολιτικό, εργατικό κίνημα, το λαϊκό
κίνημα, πρέπει να έχει φθάσει σ’ ένα σημείο απίστευτα υψηλής
δραστηριότητας και αν θέλετε, μέσα στο λαό να υπάρχει θέληση για βαθιά
αλλαγή και αγνόηση και των θυσιών που απαιτούνται για τις αλλαγές. Δεν
είναι απλώς να θέλουμε την αλλαγή, αλλά να έχει φτάσει ο λαός σε ένα
υψηλό επίπεδο συνείδησης.
Πρέπει
να υπάρχει συνολικά αυτό που λέμε επαναστατική κατάσταση. Και η
επαναστατική κατάσταση δεν αποφασίζεται από τους κομμουνιστές. Η
επαναστατική κατάσταση είναι μια αντικειμενική διαδικασία. Η
επαναστατική κατάσταση, για να οδηγήσει σε επαναστατική πάλη, και αν
θέλετε, για να οδηγήσει στη λαϊκή εξέγερση για την επανάσταση,
χρειάζεται το κόμμα, το εργατικό κίνημα, να είναι σε θέση, να έχει
δύναμη και ικανότητα, να βοηθήσει την ανάπτυξη και να πρωτοπορήσει στη
διεξαγωγή αυτής της πάλης, σε συμπαράταξη με τους συμμάχους του.
Αν
δεν υπάρχουν όλα αυτά, μπορεί και επαναστατική κατάσταση να έχεις και
να μη φτάσεις σε αποτέλεσμα. Για δείτε την Αλβανία πριν από μερικά
χρόνια. Οι επάνω δεν μπορούσαν. Οι από κάτω δεν τους ήθελαν. Αλλά εκεί
τι δεν υπήρχε; Δεν υπήρχε η δύναμη, η οποία θα άνοιγε το δρόμο προς τα
εμπρός. Δεν υπήρχε το υποκειμενικό, το οργανωμένο, μαχητικό,
πρωτοποριακό κίνημα.
Θα
ήθελα να συγκεντρώσετε την προσοχή σας, σε ορισμένα ζητήματα που έχουν
σχέση, με το γιατί είχαμε ανατροπή. Δύσκολο το θέμα και εμείς σαν κόμμα
-το επαναλαμβάνω- έχουμε δώσει μια πρώτη απάντηση, έχουμε αφήσει ανοιχτά
ζητήματα. Αγια και καλά κάναμε που επιχειρήσαμε τολμηρά το ’95 να το
συζητήσει το θέμα όλο το Κόμμα και να δημοσιοποιήσει τις απόψεις. Και
αυτό έχει αποκρυφτεί. Μας λένε: δε λέτε τίποτα, δε μιλάτε, κρύβεστε.
Μιλήσαμε ανοιχτά. Και αφήσαμε και ανοιχτά ζητήματα. Και τώρα, ειδικά
αυτή την περίοδο, έχουμε αρχίσει μια προσπάθεια, να ξανασκύψουμε και να
απαντήσουμε και στα καινούρια ερωτήματα που μπαίνουν ή στα ερωτήματα τα
αναπάντητα. Να ανοίξει μια συζήτηση, ένας καινούργιος διάλογος. Οταν λέω
καινούργιος, εννοώ επάνω σε μια ήδη μελετημένη βάση, νηφάλιος, ακριβώς
για να δώσουμε περισσότερες απαντήσεις. Αυτό θα βοηθήσει και το ΚΚΕ να
ωριμάσει περισσότερο, να δούμε λάθη μας. Εμείς δε φοβόμαστε να πούμε τα
λάθη μας. Αρκεί όμως να είναι βγαλμένα, όχι κάτω από την πίεση και την
προπαγάνδα του αντιπάλου, αλλά μέσα από την πραγματικότητα.
Τι
ήταν αυτό που έγινε στις αρχές της δεκαετίας του ’90; Ηταν
αντεπανάσταση, νίκη της αντεπανάστασης, ανεξάρτητα από τη μορφή που
πήρε. Γιατί αυτοί που νίκησαν είναι αυτοί που ήθελαν την παλινόρθωση του
καπιταλισμού. Και εδώ που τα λέμε, έγινε εύκολα και αναίμακτα. Οσα
λέγονται και γράφονται, ότι ξεσηκώθηκαν και βγήκαν στους δρόμους οι λαοί
και έδιωξαν τις κυβερνήσεις και τις ηγεσίες, είναι ψέματα. Βγήκαν
μερικές δεκάδες χιλιάδες και αυτό αν θέλετε είναι το τραγικό και αυτό
είναι που μας απασχολεί και αυτό είναι που συζητάμε: Ο περισσότερος
κόσμος δεν κατάλαβε τι έγινε. Εκείνη τη στιγμή δεν κατάλαβε ακριβώς τι
έγινε. Εμεινε απαθής. Οι λαοί δεν υπερασπίστηκαν το σοσιαλισμό. Ομως,
από ουσιαστική άποψη είναι νίκη της αντεπανάστασης. Και σήμερα εκεί
έχουμε παντού επικράτηση του καπιταλισμού.
Ποιο
ήταν το ζήτημα που μπέρδεψε και έδωσε την αίσθηση της κατάρρευσης;
Είναι ότι δεν υπήρξε αντίθεση, ότι δεν έγινε διαπάλη, εμφύλιος,
συγκρούσεις μέσα στην κοινωνία. Αυτό το οποίο έγινε ήταν ότι η
αντεπανάσταση οργανώθηκε από τα επάνω. Δεν είχαμε απευθείας και άμεση
εξωτερική επέμβαση, να μπουν, όπως μπαίνουν τώρα στο Αφγανιστάν, οι
Αμερικανοί και οι Βρετανοί. Φάνηκε σαν ένα φρούτο που έπεσε. Φάνηκε, δεν
ήταν έτσι. Οργανώθηκε η αντεπανάσταση από τα επάνω. Από ένα τμήμα της
κομματικής και κυβερνητικής και κρατικής ηγεσίας. Αυτή είναι η αλήθεια.
Με τα συνθήματα της «επανάστασης μέσα στην επανάσταση», «περισσότερος
σοσιαλισμός», «περισσότερη δημοκρατία», ένα μεγάλο μέρος του λαού, που
ήθελε μεταρρυθμίσεις στα πλαίσια του σοσιαλισμού, καλύτερο σοσιαλισμό,
παρασύρθηκε μέσα σ’ αυτή τη διαδικασία. Η ανατροπή έγινε σε συνθήκες
πραγματικής ιμπεριαλιστικής επέμβασης που δε διεξαγόταν ανοιχτά και με
τα όπλα. Και έγινε ό,τι έγινε. Και απ’ αυτή την άποψη, η περεστρόικα,
που έχει μείνει και στην ιστορία, έγινε το όχημα της αντεπανάστασης, που
οδήγησε στην επικράτησή της.
Ποιοι
στήριξαν αυτή τη διαδικασία; Κατ’ αρχήν, οργανώθηκε από ένα σημαντικό
μέρος της κομματικής και κρατικής ηγεσίας, που οπωσδήποτε δείχνει ότι
αυτά τα κόμματα σταδιακά -όχι εκείνη τη στιγμή, αλλά πιο πριν- είχαν
χάσει τον επαναστατικό, πρωτοποριακό τους ρόλο και είχαν υιοθετήσει
απόψεις, κάτω από διάφορους παράγοντες και την πίεση του ιμπεριαλισμού,
απόψεις αναθεωρητικές, οπορτουνιστικές, καιροσκοπικές, οι οποίες τα
οδήγησαν σε μια ορισμένη μετάλλαξη και σε μια υπόκλιση και παράδοση -
όχι με την έννοια της συνομωσίας και της προδοσίας, δεν το λέω με αυτή
την έννοια. Με συνωμοτικά σχέδια και με όρους προδοσίας δεν εξηγούνται
οι εξελίξεις αυτές. Ενα άλλο τμήμα βέβαια μπερδεύτηκε, ανέχτηκε, δε
διαμαρτυρήθηκε. Ενώ υπήρχε και μια ορισμένη κοινωνική βάση σ’ αυτή την
αντεπανάσταση. Υπήρχε τμήμα λαού δυσαρεστημένο, καθώς δεν έβλεπε να
ικανοποιούνται οι σύγχρονες, διευρυνόμενες, κοινωνικές ανάγκες,
ιδιαίτερα μέσα στη διανόηση, στη νεολαία, που είναι πιο μακριά από το
παρελθόν, πιο άπειρη και πιο απαιτητική ταυτόχρονα. Στις σοσιαλιστικές
χώρες της Ευρώπης υπήρχαν και τα παλιά τμήματα της αστικής τάξης, των
τσιφλικάδων, τα τμήματα των πρώην κυρίαρχων τάξεων. Ηταν παρόντα στις
περισσότερες χώρες. Και αυτά βεβαίως δεν είχαν συμφέρον από το
σοσιαλισμό.
Θα
μου πείτε, μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη νίκη της αντεπανάστασης μόνο με
το γεγονός ότι τα κομμουνιστικά κόμματα έχασαν τον πρωτοποριακό τους
ρόλο, έκαναν λάθη και παρεκκλίσεις ή υπήρχε ένα τμήμα του λαού που
ανέχτηκε αυτή την κατάσταση; Αυτό είναι ένα πρώτο επίπεδο εξήγησης, το
οποίο ισχύει. Είμαστε υποχρεωμένοι όμως να εμβαθύνουμε πιο πέρα. Ενα
ζήτημα είναι η συνύπαρξη, με όρους ανοιχτού ή συγκαλυμμένου πολέμου,
ιμπεριαλισμού-σοσιαλισμού. Και επομένως κάθε επαναστατικό κίνημα, κάθε
επαναστατική κυβέρνηση, να το πω έτσι, αυτό το πράγμα πρέπει να το
παίρνει υπ’ όψη. Δεν οικοδομεί το σοσιαλισμό μόνη της, ελεύθερα. Η
ιμπεριαλιστική κύκλωση, η ιμπεριαλιστική επενέργεια και ο πόλεμος θα
είναι παρόντες. Ενα λοιπόν ζήτημα είναι πόση επαγρύπνηση έχουμε γι’
αυτά. Ετσι θα είναι και στο μέλλον, επομένως η απαίτηση για σωστή
καθοδήγηση και οικοδόμηση είναι ακόμα μεγαλύτερη, γιατί τα λάθη τα
αξιοποιεί ο αντίπαλος. Και τα λάθη δυσαρεστούν το λαό. Υπάρχουν πολλά
αρνητικά που έγιναν, παρόλο που τα θετικά είναι πολύ περισσότερα.
Θέλω
να σταθώ σε ορισμένα ζητήματα, για τα οποία πρέπει να υπάρχει
προβληματισμός. Φαίνεται ότι ένα από τα βασικά, που εξηγεί τα προβλήματα
στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, είναι το θέμα της πλήρους αφομοίωσης, και
στο επίπεδο της εξουσίας και διαχείρισης και διακυβέρνησης, του τι είναι
η σοσιαλιστική κοινωνία. Εδώ έγιναν σοβαρά θεωρητικά λάθη και
παραλείψεις ή υποτιμήθηκε τι είναι η σοσιαλιστική κοινωνία.
Στην
ηλικία σας η γενιά μου ταύτιζε στη σκέψη της τις δυο βαθμίδες του
κομμουνιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, την κατώτερη και την
ανώτερη: το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Αυτό ήταν μια συναισθηματική
κατάσταση. Μήπως έφταιγε όμως και η παιδεία που παίρναμε σε αυτά τα
θέματα; Τα ιδεολογικά μαθήματα ή η κυρίαρχη άποψη;
Ο Μαρξ, ο Ενγκελς και ο Λένιν ξεκαθάριζαν ότι η σοσιαλιστική κοινωνία
είναι μια μεταβατική κοινωνία προς τον κομμουνισμό. Είναι μια κοινωνία η
οποία γεννιέται πάνω στο παλιό, με πάρα πολύ ισχυρά τα αποτυπώματά του.
Εχει αντιθέσεις, δεν είναι μια αταξική κοινωνία. Δεν είναι ταξική
εκμεταλλευτική, αλλά και οι τάξεις δεν καταργούνται με διατάγματα σε
5-10 ή 15 χρόνια. Μπορεί η εξάλειψη των τάξεων, της διαστρωμάτωσης και
ιδιαίτερα των συνεπειών να είναι πολύ μακρόχρονη. Ιδιαίτερα όταν οι
χώρες που οικοδομούν το σοσιαλισμό είναι περικυκλωμένες. Εάν π.χ. ο
σοσιαλισμός κυριαρχήσει σ’ ένα μεγάλο μέρος της γης, στις υπόλοιπες
χώρες που θα φτάσουν στο σοσιαλισμό αργότερα θα είναι πολύ πιο εύκολη η
οικοδόμηση του σοσιαλισμού και πιο δύσκολη στις πρώτες χώρες. Το ζήτημα
του χαρακτήρα της σοσιαλιστικής κοινωνίας, ως μεταβατικής προς τον
κομμουνισμό, είναι σημείο κλειδί.
Επομένως
έγιναν πάρα πολλές απλουστεύσεις, όχι από προδοσία και από συνωμοσία
κλπ., αλλά από απειρία, από έλλειψη υψηλού θεωρητικού επιπέδου και
συναίσθηση ότι η θεωρία πρέπει να γίνει το αντικείμενο γνώσης και
επεξεργασίας και μετά τη νίκη, στο σοσιαλισμό. Και όχι τότε να τη
βάλουμε στο χρονοντούλαπο. Δε λέω ότι την έβαλαν, αλλά απλώς εξηγώ το
θέμα.
Να
ένα πρόβλημα που έχει ν’ αντιμετωπίσει η σοσιαλιστική οικοδόμηση. Και
εδώ θέλει πολύ να σκύψουμε στο πώς λύθηκε και να βγάλουμε πείρα όλα τα
κομμουνιστικά κόμματα. Κανονικά στο σοσιαλισμό πρέπει η παραγωγή να
εξασφαλίζει μια αυτάρκεια της χώρας, να μην είναι εξάρτημα ιδιαίτερα των
καπιταλιστικών χωρών. Πρέπει αυτή η χώρα να εξασφαλίζει να παράγονται
μέσα παραγωγής -αυτό που έλεγαν παλιά βαριά βιομηχανία- να παράγει
μηχανήματα, και ταυτόχρονα να παράγει και προϊόντα λαϊκής κατανάλωσης
γιατί ο κόσμος δεν μπορεί να ... τρώει μηχανήματα. Και μάλιστα,
ιδιαίτερα μέσα στον 20ό αιώνα, μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν
αυξημένες οι ανάγκες στα είδη λαϊκής κατανάλωσης. Αλλες ανάγκες είχαμε
το 19ο, άλλες στον 20ό αιώνα και άλλες στον 21ο αιώνα. Τώρα ο
ελληνικός λαός έχει μάθει με διάφορα είδη κατανάλωσης, δέκα είδη
αποσμητικά, σαράντα είδη κολόνιες και τα γνωστά. Και πάρα πολλά περιττά.
Υπάρχει και η διαπαιδαγώγηση και η στρεβλή κατανάλωση. Ο σοσιαλισμός,
θα μπορέσει να ανταποκριθεί και σε μέσα παραγωγής και σε μέσα
κατανάλωσης με την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας.
Ταυτόχρονα
όμως ο σοσιαλισμός πρέπει να κάνει και εισαγωγές ειδών, που δεν τα έχει
ο ίδιος, από καπιταλιστικές χώρες. Με αυτή την έννοια υπεισέρχονται και
καπιταλιστικές σχέσεις. Πώς πρέπει να λειτουργεί μια οικονομία που έχει
και εμπορευματικές σχέσεις, που δεν είναι ίδιες με τον καπιταλισμό,
αλλά πολλές από αυτές έχουν σχέση με τον καπιταλισμό και ταυτόχρονα να
υπάρχουν σχέσεις τέτιες, που να μην κυριαρχεί το κίνητρο κέρδος.
Αυτά
τα πράγματα που φαίνονται αντιφατικά, μέσα σε μια σοσιαλιστική κοινωνία
θέλουν υψηλό επίπεδο οργάνωσης της παραγωγής, όλων των μορφών
ιδιοκτησίας που υπάρχουν στα πλαίσιά της και σωστή γνώση των νόμων της
σοσιαλιστικής οικονομίας. Εδώ φαίνεται ότι υπήρχαν προβλήματα. Φαίνεται
ότι αντιφάσεις και δυσκολίες που προέκυψαν από λάθη που έγιναν εκεί,
ερμηνεύτηκαν στην πορεία λάθος ή αποτέλεσαν και το φυτώριο ιδεολογικών
παρεκκλίσεων σε σχέση και με την πίεση του ιμπεριαλισμού.
Στάθηκα
σ’ ένα θέμα που για τους φοιτητές και για τις φοιτήτριες της
Φιλοσοφικής είναι ξένο, είναι το πεδίο της οικονομίας. Ζητήματα νόμων
του σοσιαλισμού στο πεδίο της οικονομίας. Αλλά πρέπει να αναζητήσουμε
τις αιτίες λαθών, παρεκκλίσεων και ό,τι άλλων παρουσιάστηκαν, ακριβώς
στο ζήτημα ότι η σοσιαλιστική κοινωνία είναι μεταβατική, υπάρχουν
αντιθέσεις. Και από εκεί και πέρα να δούμε και αν υπήρχε επαγρύπνηση
απέναντι στις ιδεολογικές παρεκκλίσεις και στην ιμπεριαλιστική πίεση.
Εγιναν
σοβαρά λάθη σε αυτόν τον τομέα που επέδρασαν και στην οικοδόμηση, όπως
ότι στη Σοβιετική Ενωση ή σε άλλες σοσιαλιστικές χώρες έχουμε παλλαϊκό
κράτος. Δηλαδή, προχώρησαν στην αντίληψη του μαρασμού του κράτους της
δικτατορίας της εργατικής τάξης, που την ασκεί με τους συμμάχους της,
προς το παλλαϊκό κράτος, ενός κράτους όλων. Μα η σοσιαλιστική κοινωνία
δεν έπαψε να είναι ταξική κοινωνία, όχι εκμεταλλευτική. Και αυτά
οδήγησαν στην υποβάθμιση του ρόλου της εργατικής τάξης, αφού αντί να
έχουμε κράτος της εργατικής τάξης, είχαμε ένα κράτος γενικό, θολό.
Χάθηκε ο πρωτοποριακός ρόλος της εργατικής τάξης και η σωστή ικανοποίηση
των συμφερόντων της εργατικής τάξης.
Ετσι,
η υποτίμηση του μεταβατικού χαρακτήρα της σοσιαλιστικής κοινωνίας,
έπαιξε ρόλο. Εμείς λέμε πρέπει να παίρνουμε υπόψη ότι η σοσιαλιστική
κοινωνία είναι μεταβατική προς τον κομμουνισμό, όχι προς τον
καπιταλισμό. Ετσι αναπτύχθηκαν απόψεις όπου η μεταβατικότητα οδηγούσε
προς τον καπιταλισμό. Ενώ εμείς τη μεταβατικότητα πρέπει να τη δούμε
προς τον κομμουνισμό. Μπορεί αυτά τα πράγματα να είναι βαθιά νερά, όχι
μόνο για σας που τα ακούτε, μα και για μας που τα λέμε και για μας που
πρέπει να τα επεξεργαστούμε.
Αλλά
για να ολοκληρώσω, όση λάσπη κι αν έπεσε στο σοσιαλισμό, είμαστε
αποφασισμένοι να τη βγάλουμε. Είμαστε αποφασισμένοι ν’ αναδείξουμε ό,τι ο
σοσιαλισμός πρόσφερε. Αν δεν υπήρχε ο σοσιαλισμός, ο 20ός αιώνας δε θα
ήταν αυτός που ήταν. Η απώλεια του σοσιαλιστικού συστήματος οδηγεί εκτός
των άλλων σε αυτό που είναι σήμερα ο 21ος αιώνας. Και είμαστε
αποφασισμένοι ν’ ανοίξουμε διάλογο και συζήτηση, χωρίς εξιδανικεύσεις
και περιορισμούς, για λάθη, παρεκκλίσεις που έγιναν, όχι όμως από τη
σκοπιά της υπεράσπισης του καπιταλισμού. Δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα
στον καπιταλισμό και στο σοσιαλισμό. Ακόμη κι αν κάνουμε κριτική στο
πώς λειτούργησαν τα Σοβιέτ, πώς λειτουργούσαν οι εργατικές κολεκτίβες,
πως λειτουργούσαν οι επιχειρήσεις, ποιο ρόλο είχαν οι εργαζόμενοι στις
επιχειρήσεις, αυτά θα τα δούμε από τη σκοπιά του κομμουνισμού και όχι
από τη σκοπιά της υπεράσπισης της αστικής δημοκρατίας.
Εμείς
σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο και στη χώρα μας, ζούμε μια περίοδο όπου ο
καπιταλισμός είναι η δικτατορία των μονοπωλίων. Εχει συντελεστεί πολύ
μεγάλη στροφή προς πλήρη αντίδραση. Και αυτή η στροφή έχει ακόμη κι άλλα
σκαλοπάτια. Μη συγχέετε την ύπαρξη κοινοβουλίων, αστικών θεσμών μέσα
στο καπιταλιστικό σύστημα, με την ίδια τη δικτατορία. Ακριβώς η στροφή
στην αντίδραση γίνεται με όλο το μανδύα του κοινοβουλίου κι όλων των
άλλων αστικών θεσμών που αποδυναμώνονται. Να ξέρουμε επίσης ότι
ορισμένοι θεσμοί λειτούργησαν ως ένα βαθμό υπέρ του λαού, χάρη στην
πάλη. Αυτό που υπάρχει σήμερα είναι οπωσδήποτε μια κατακτημένη μορφή
δημοκρατίας, αλλά αυτό μπορεί να υπάρχει και στο μέλλον και ταυτόχρονα
οι μηχανισμοί βίας, χειραγώγησης και εξαγοράς, να είναι τόσο πολύ
ισχυροί, ώστε ο αντίπαλος να φτάσει να μη φοβάται μια ορισμένη
δημοκρατική μορφή λειτουργίας.
Εμείς
λέμε ότι έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία να σκύψει κανείς στη μελέτη του
σοσιαλισμού, ακόμη κι αν θέλει να ξεκινήσει κάνοντας μόνο κριτική. Μόνο
που επιμένουμε ότι αυτή η κριτική πρέπει να γίνει με μέτρο, με την
εξέταση του τι είναι ο σοσιαλισμός και όχι με την τάση να φέρουμε το
σοσιαλισμό στα μέτρα του καπιταλισμού. Αυτό δεν μπορεί να γίνει.
Θεωρώ
ότι είναι ένα θέμα δύσκολο. Μπορεί να το συζητάμε και χρόνια και να μην
το έχουμε εξαντλήσει. Ομως σήμερα η ελληνική νεολαία έχει τις
προϋποθέσεις να συζητά τέτια θέματα και για τον καπιταλισμό, πέρα από τα
τρέχοντα, γιατί η νεολαία είναι υποχρεωμένη να φύγει από την επιφάνεια
των συζητήσεων και να μπει σε βάθος. Είναι το πιο επίκαιρο σήμερα.
Καπιταλισμός - σοσιαλισμός, ιστορία, το σήμερα και η προοπτική, πρέπει
να αποτελέσουν θέματα συζήτησης της νεολαίας. Είναι και δικά της θέματα.
Να μην παρασυρόμαστε και να συζητάμε μόνο τα επιδερμικά και τα λεγόμενα
μοντέρνα. Αν μοντέρνο είναι οι νέες τεχνολογίες, που είναι ένα
σημαντικό θέμα, όμως κι αυτές για να τις συζητήσεις, πρέπει να τις
συζητήσεις στη βάση της αντίθεσης καπιταλισμός - σοσιαλισμός. Αλλιώς οι
συζητήσεις θα προσφέρουν πολλές γνώσεις και πληροφορίες, αλλά όχι βάθος
σκέψης, πολιτικοποίηση και συνειδητές επιλογές.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Τι αναφορά κάνετε για τα κράτη που χτίζουν το σοσιαλισμό σήμερα;
Ιδιαίτερη αναφορά στο κινέζικο σύστημα. Αν στηρίζεται στη
μαρξιστική-λενινιστική προσέγγιση.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Υπάρχει η Κίνα, η Κούβα, το Βιετνάμ, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας,
χώρες που προσπαθούν να χτίσουν το σοσιαλισμό, έχοντας διαφορετικό πεδίο
και διαφορετική ενδεχομένως ιστορική αφετηρία η κάθε μία.
Ιδιαίτερα
η Κούβα είχε προχωρήσει σε σοσιαλιστική οικοδόμηση, ξεκινώντας βέβαια
από τη δική της αφετηρία, με σημαντικά αποτελέσματα και με πρωτοπόρα
αποτελέσματα σε αυτό που λέμε συμμετοχή του λαού. Ισως η Κούβα είναι η
χώρα με την πιο αναβαθμισμένη συμμετοχή του λαού στην οικοδόμηση του
σοσιαλισμού. Βέβαια το γεγονός ότι πάντα βρισκόταν κάτω από την μπότα
των ΗΠΑ, και δεν μπορούσε να γίνει και διαφορετικά, αποτελεί βασική
αιτία. Αξίζει να μελετήσουμε την πείρα της λαϊκής συμμετοχής στην Κούβα,
που συνεχίζεται, παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Η Κούβα
πισωγύρισε, γιατί βρέθηκε μόνη της, περικυκλωμένη, δίχως την ολόπλευρη
βοήθεια που είχε από το σοσιαλιστικό σύστημα. Γιατί πραγματικά η πορεία
της οικοδόμησης στηρίχτηκε βασικά στη βοήθεια. Βοήθεια σε μια χώρα που
της έλειπαν πάρα πολλές πρώτες ύλες κλπ.
Το
Βιετνάμ είναι μια χώρα η οποία δεν μπορούμε να πούμε ότι προχώρησε
αποφασιστικά στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, δεδομένου ότι οι καταστροφές
από τον πόλεμο ήταν πολύ μεγάλες. Επρεπε να ξεκινήσει κάτω από το μηδέν.
Στο Βιετνάμ δεν είχαμε νίκη των δυνάμεων του σοσιαλισμού σε μια χώρα
καπιταλιστική. Είχαμε νίκη των δυνάμεων του σοσιαλισμού σε μια χώρα που
είχε 40 χρόνια πόλεμο.
Είναι δηλαδή διαφορετικές για κάθε χώρα οι συνθήκες.
Η
Κίνα επίσης είναι μια ξεχωριστή χώρα. Μια τεράστια χώρα με μεγάλη
καθυστέρηση. Η νίκη της επανάστασης πραγματοποιήθηκε ενώ κυριαρχούσαν
προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Υπήρχαν βεβαίως και καπιταλιστικές,
αλλά η καθυστέρηση αυτής της χώρας ήταν πάρα πολύ μεγάλη και αυτό
βεβαίως κάνει πιο δύσκολη την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Γιατί
οικοδόμηση του σοσιαλισμού σημαίνει και ανεβασμένη παραγωγικότητα και
ανώτερη οργάνωση της κοινωνίας.
Η
Κίνα, όπως λέει το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας, βρίσκεται σε μια
μεταβατική περίοδο προς τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Η οικοδόμηση της
Κίνας πραγματοποιείται μέσα σε συνθήκες συνεργασίας με το κεφάλαιο. Και
αυτή δεν είναι συνεργασία μόνο με την έννοια της εισαγωγής προϊόντων από
καπιταλιστικές χώρες, αλλά και με τη δημιουργία καπιταλιστικών
επιχειρήσεων.
Η
γνώμη μας είναι ότι η πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού θα συντελείται
σε σύγκρουση με τις δυνάμεις του καπιταλισμού στο εσωτερικό της Κίνας.
Οχι μόνο με την καπιταλιστική ιμπεριαλιστική περικύκλωση, όχι μόνο με
την πίεση απλώς του κεφαλαίου, αλλά και με σύγκρουση μέσα στα πλαίσια
της Κίνας. Ακριβώς γιατί εκεί συνυπάρχει ο σοσιαλιστικός και ο
καπιταλιστικός τομέας, άρα η σύγκρουση θα είναι πάρα πολύ σκληρή. Και
από αυτή την άποψη δεν μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για το ποια θα
είναι η έκβαση αυτής της μάχης, παίρνοντας υπόψη και τις εμπειρίες, ότι
δηλαδή και εκεί που είχαμε τις βεβαιότητες τα πράγματα ήρθαν ανάποδα.
Πολύ περισσότερο τώρα, μέσα σε ένα αρνητικό διεθνές περιβάλλον.
Σοβαρό
επίσης πρόβλημα είναι το πώς διαμορφώνεται η συνείδηση. Γιατί οι
καπιταλιστικές επιχειρήσεις που υπάρχουν μέσα στην Κίνα δε δουλεύουν
απλώς για τα κέρδη. Δουλεύουν γενικά για το καπιταλιστικό σύστημα και
επομένως ασκούν και σοβαρή ιδεολογική και πολιτική επίδραση στο λαό. Αρα
η έκβαση της πάλης δεν είναι προκαθορισμένη. Δε λέμε, ωστόσο, ότι θα
είναι και αρνητική οπωσδήποτε.
Αναμφισβήτητα
τα επόμενα χρόνια ίσως θα είναι ακόμα πιο κρίσιμα γιατί η Κίνα αυτή τη
στιγμή είναι στο στόχαστρο και των Ηνωμένων Πολιτειών. Εμείς είπαμε από
την πρώτη στιγμή ότι ένας από τους λόγους που εξαπολύθηκε η εκστρατεία
κατά του Αφγανιστάν είναι για να υπάρξει πλευρικά πίεση και περικύκλωση
της Κίνας. Δεν ξεχνάμε δηλαδή ότι για τους ιμπεριαλιστές η Κίνα είναι
ένας μεγάλος αντίπαλος.
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΕΡΩΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Νομίζω ότι τα πράγματα είναι καθαρά. Ο πόλεμος που γίνεται σήμερα είναι
ιμπεριαλιστικός. Οι πόλεμοι δεν κρίνονται από τα συνθήματα. Και η
Γερμανία έκανε το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για να απελευθερώσει την
ανθρωπότητα από τους κομμουνιστές, από τους Εβραίους κλπ. Ο πόλεμος
διεξάγεται από τους ιμπεριαλιστές για την κατάληψη πηγών πρώτων υλών,
εδαφών, αγορών κλπ. Επίσης δεν είναι σωστό ότι σε αυτόν τον πόλεμο έγινε
μια συμμαχία εναντίον του Αφγανιστάν. Σ’ αυτόν τον πόλεμο γίνεται και
ένας ιδιαίτερος πόλεμος ανάμεσα στους ιμπεριαλιστές. Δεν ξέρω αν
ακούσατε, ότι οι Αμερικανοί εμποδίζουν να πάνε οι 6.000 Βρετανοί στο
Αφγανιστάν και ενδεχομένως να μη θέλουν και τους Γερμανούς. Τώρα θ’
αρχίσουν να βγάζουν τα μαχαίρια και μεταξύ τους.
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΕΡΩΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Το σοσιαλιστικό σύστημα έδωσε πάρα πολύ μεγάλη ώθηση στην επιστήμη. Δεν
είναι τυχαίο ότι η Σοβιετική Ενωση είναι η πρώτη χώρα που έφτασε στο
φεγγάρι.
Ακόμα
και σήμερα υπάρχουν κατακτήσεις επιστημονικές της Σοβιετικής Ενωσης και
άλλων χωρών που δεν έχουν ξεπεραστεί στον καπιταλισμό. Δεν ξέρω πόσοι
από σας έχετε υπόψη σας, ότι η μεγάλη γιαπωνέζικη αυτοκινητοβιομηχανία,
που θεωρείται πάρα πολύ σύγχρονη, χρησιμοποίησε εφευρέσεις σοβιετικές
που δεν εφαρμόστηκαν στη Σοβιετική Ενωση, στα LADA και τα άλλα, αλλά
εφαρμόστηκαν στην Ιαπωνία.
Δε
χωράει αμφιβολία ότι η επιστήμη έκανε άλματα στις σοσιαλιστικές χώρες.
Και ακόμα και τώρα χρησιμοποιούνται αυτά τα επιτεύγματα στον
καπιταλισμό. Ομως υπήρχαν ορισμένα προβλήματα, πώς αυτά τα επιτεύγματα
της επιστήμης εφαρμόζονταν σε όλους τους τομείς. Οχι μόνο στη βαριά
βιομηχανία αλλά και στη βιομηχανία παραγωγής ειδών λαϊκής κατανάλωσης. Ή
στην οργάνωση του εμπορίου.
Παρουσιάζεται
μια ανισόμετρη εφαρμογή. Εχουμε τομείς που είναι πάρα πολύ προωθημένοι
και τομείς, όπου τα μέτρα δεν εφαρμόζονται σε ευρεία έκταση. Γιατί;
Εφταιγε τάχα το γραφειοκρατικό κράτος; Αυτή είναι η εύκολη απάντηση.
Ενδεχομένως πρέπει κανείς να μελετήσει πώς ήταν όλος αυτός ο μηχανισμός
διεύθυνσης και διαχείρισης, πώς ήταν οργανωμένος. Αλλά υπάρχει και ένα
άλλο ερώτημα, που πρέπει να απαντήσουμε. Είχε το σοσιαλιστικό σύστημα
τους πόρους εκείνους για τη μαζική αναπαραγωγή των σύγχρονων μέσων και
για την προώθησή τους παντού; Για να τα κάνεις αυτά, απαιτούνται πόροι. Ο
καπιταλισμός έχει κεφάλαια, τα οποία αυγαταίνουν γιατί κυριαρχεί το
κέρδος. Στο σοσιαλισμό η αναπαραγωγή δε στηρίζεται στην εκμετάλλευση των
εργαζομένων. Στο σοσιαλισμό πρέπει να υπάρξει μια καλύτερη οργάνωση της
οικονομίας. Να ανέβει η παραγωγικότητα μέσω της καλύτερης οργάνωσης και
μέσω της ορθολογικότερης εφαρμογής των νέων τεχνολογιών. Που σημαίνει
καλύτερη συμμετοχή των εργαζομένων, πιο ανεβασμένες μορφές σοσιαλιστικής
δημοκρατίας.
Αλλά
ας δούμε και μια άλλη πλευρά. Το κυνήγι των εξοπλισμών, στους οποίους
υποχρεώθηκε και το σοσιαλιστικό σύστημα να καταφεύγει για την άμυνά του
απέναντι στον ιμπεριαλισμό, ήταν μεγάλη αιμορραγία. Ακόμη: Οι
σοσιαλιστικές χώρες έδιναν μεγάλη διεθνιστική βοήθεια σε
εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και σε άλλες χώρες. Βοηθούσαν τις χώρες
του Τρίτου Κόσμου, χωρίς αντάλλαγμα, χωρίς να εισπράττουν. Υπήρχε,
λοιπόν, μεγάλη αιμορραγία.
Παρ’
όλα αυτά πρέπει κανείς να δει κυρίως τα εσωτερικά ζητήματα, αλλά πρέπει
να πάρουμε υπόψη ότι όσο υπάρχει ιμπεριαλισμός και συνυπάρχει με το
σοσιαλισμό, δεν είναι δυνατό να ικανοποιούνται πλήρως οι σύγχρονες
καταναλωτικές ανάγκες. Θα το πω πιο ωμά. Επικρατεί ο σοσιαλισμός στην
Ελλάδα με τη θέληση του ελληνικού λαού. Δεν μπορεί να θέλουμε και το
σκύλο χορτάτο και την πίτα γερή. Πού πρέπει να δώσεις βάρος; Στον τομέα
της ενέργειας, των τηλεπικοινωνιών, στον τομέα της άμυνας της χώρας,
στον τομέα της αγροτικής παραγωγής, σε βασικά προϊόντα διατροφής. Εκεί
πρέπει να δώσεις το βάρος. Δηλαδή, να μπορείς να έχεις μέσα παραγωγής
που θα στηρίξεις παραπέρα όλη σου την παραγωγή και δραστηριότητα και τα
μέσα διατροφής. Θα μπορούμε να παράγουμε 50 είδη αποσμητικών; Είναι
φανερό ότι θα χρειαστεί να αλλάξουν -δια της πειθούς- και καταναλωτικά
πρότυπα.
Στις
σοσιαλιστικές χώρες δίνουν το βάρος στα μαζικά μέσα μεταφοράς. Στον
καπιταλισμό δίνουν το βάρος στο ατομικό αυτοκίνητο. Θα μου πείτε ότι μια
νέα εξουσία πρέπει να πάρει υπόψη ότι ο κόσμος έχει διαπαιδαγωγηθεί
έτσι. Ναι, αλλά από την άλλη μεριά δεν πρέπει να διαμορφωθεί και μια
σωστή αντίληψη για το τι σημαίνει ποιότητα ζωής και τρόπος ζωής; Ο
ελεύθερος χρόνος στο σοσιαλισμό πρέπει να είναι αυτονόητος. Οταν στο
σοσιαλισμό περιορίζεις τον ελεύθερο χρόνο, μειώνεις και την απόδοση στην
παραγωγή και στην κοινωνία. Ο καπιταλισμός σου «τρώει» τον ελεύθερο
χρόνο γιατί δε θέλει να αποδίδεις στην κοινωνία. Θέλει να αποδίδεις μόνο
κέρδη.
Επομένως
πρέπει να δούμε και τέτιες πλευρές. Αλλά αυτά ελπίζω να γίνουν το
γρηγορότερο, και να μην τα συζητάμε σαν θέματα του απώτερου μέλλοντος
αλλά ως ζητήματα που πρέπει να τα συζητήσουμε από τώρα. Γιατί εσείς, οι
ΚΝίτες, οι νέοι, θα κληθείτε να τα φτιάξετε αυτά. Και αυτό που πρέπει να
δείτε είναι, να διαλέξετε ό,τι καλύτερο έδωσαν οι προηγούμενες γενιές,
την πείρα τους, και να μην κάνετε τα λάθη που κάναμε εμείς. Επομένως
πρέπει από τώρα να προβληματίζεστε γι’ αυτά, μαζί με τους καθημερινούς
αγώνες.
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΕΡΩΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΕ ΜΙΑ ΧΩΡΑ.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ: Μακάρι
να μπορούσε να γίνει απότομα παγκόσμια επανάσταση. Παντού. Δε γίνεται. Ή
να γίνει σε όλη στην Ευρώπη. Ο καπιταλισμός είναι ένα παγκόσμιο σύστημα
και βρίσκεται στο ανώτατο στάδιο ανάπτυξής του. Ομως, ο καπιταλισμός
δεν αναπτύσσεται το ίδιο σε κάθε χώρα. Αναπτύσσεται ανισόμετρα.
Καπιταλισμό έχουμε και στο Πακιστάν, καπιταλισμό έχουμε και στην Ινδία,
καπιταλισμό έχουμε και στη Σομαλία, καπιταλισμό έχουμε και στη Νότια
Αφρική, καπιταλισμό έχουμε στις Ηνωμένες Πολιτείες, καπιταλισμό έχουμε
και στο Μαρόκο. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού γίνεται ανισόμετρα, όχι μόνο
γιατί κάθε χώρα ιστορικά μπήκε στον καπιταλισμό σε διαφορετική χρονική
στιγμή.
Η
Ελλάδα είναι από τις χώρες της Ευρώπης που μπήκε καθυστερημένα στον
καπιταλισμό. Αλλά ακόμα και αν όλες έμπαιναν μαζί, επειδή καπιταλισμός
σημαίνει εκμετάλλευση και ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες, όπου οι
ισχυρότερες εκμεταλλεύονται άλλες, πάλι θα υπήρχε ανισόμετρη ανάπτυξη.
Αρα, από τη στιγμή που έχουμε ανισόμετρη ανάπτυξη του καπιταλισμού,
έχουμε και ανισόμετρη ανάπτυξη της επαναστατικής συνείδησης και
ανισόμετρη ανάπτυξη των προϋποθέσεων για τη σοσιαλιστική επανάσταση.
Αναμφισβήτητα,
λόγω διεθνοποίησης η ωρίμανση μπορεί να γίνει πιο γρήγορα και να
διαδοθεί και να μεταδοθεί η φωτιά της επανάστασης πιο εύκολα σε
περισσότερες χώρες. Οπως μεταδόθηκε και η ανατροπή, η αντεπανάσταση. Αρα
το πιο σίγουρο είναι ότι αν στην Ελλάδα βρεθούμε πιο κοντά στην
επανάσταση, εμείς πρέπει να μπούμε μπροστά για να γίνει. Την επανάσταση
δεν την κάνει το ΚΚΕ. Το ΚΚΕ θα μπει μπροστά και το επαναστατικό κίνημα
θα δράσει για την πετυχημένη έκβασή της. Η πραγματοποίησή της στηρίζεται
σε αντικειμενικές ανάγκες. Εφ’ όσον αυτές έχουν ωριμάσει, το
επαναστατικό κίνημα πρέπει να ρίξει το σύνθημα πραγματοποίησής της. Και
είναι βέβαιο ότι η διεθνοποίηση αυτής της ενέργειας θα έχει επιπτώσεις
και στην ωρίμανση κάπου αλλού, ή στην αφύπνιση αλλού.
Αλλά
δεν μπορούμε να πούμε «καθίστε να γίνει κάπου αλλού». Αυτά τα πράγματα
δεν προγραμματίζονται. Παλεύεις για να βοηθήσεις στην ωρίμανση του
υποκειμενικού παράγοντα της επανάστασης. Την κατάλληλη στιγμή δεν πρέπει
να κάνεις το λάθος. Αν δεν έχει ωριμάσει, δεν μπορείς να ρίξεις το
σύνθημα της επανάστασης, γιατί θα γίνει μεγάλη ζημιά. Θα ηττηθείς και θα
πληρώσεις την ήττα. Την κατάλληλη στιγμή πρέπει να είσαι έτοιμος. Και
να επιχειρήσεις την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και μόνος σου.
Για
κοιτάξτε τώρα. Γιατί στην Ελλάδα δεν είναι σήμερα πιο ώριμα τα πράγματα
από το ’44 - ‘45; Από πλευράς αντικειμενικών προϋποθέσεων είναι πιο
ώριμα. Ποιο είναι το ζήτημα; Είναι η αντίδραση του αντιπάλου. Οπωσδήποτε
θα προσπαθήσουν να την παρεμποδίσουν με διεθνή επέμβαση και με
εσωτερική. Εδώ είναι θέμα πάλης και συσχετισμού δύναμης και
διεθνοποίησης αυτού του αγώνα.
Πάντως
το κύριο είναι να είσαι ώριμος και δυνατός στο εσωτερικό, χωρίς να
υποτιμήσουμε τη δύναμη του αντιπάλου. Δείτε το Αφγανιστάν. Επεσε το
καθεστώς των Ταλιμπάν. Και καλώς έπεσε. Δεν έχουμε και κανένα πόνο. Και
θα έρθουν οι Μουτζαχεντίν! Είναι ελευθερωτές; Να τους χειροκροτήσουμε;
Στο Αφγανιστάν, αν υπήρχε ένα κίνημα λαϊκό, δε λέω κομμουνιστικό και
επαναστατικό, σοσιαλιστικό, αλλά αν υπήρχε ένα κίνημα
αντιιμπεριαλιστικό, μπορούσε σήμερα να δημιουργήσει μια άλλη κατάσταση.
Θα μπορούσε να παρέμβει ουσιαστικά. Ενώ τώρα διαλέγουν τους Μουτζαχεντίν
από τους Ταλιμπάν. Τώρα θα διαλέξουν ανάμεσα στη μπούρκα και στο
εμπόριο λευκής σαρκός, όπως γίνεται στον καπιταλισμό.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Το ΚΚΕ εκτιμά ότι οι πολίτες συμμετείχαν ενεργά στην άσκηση και στον
έλεγχο της εξουσίας, παραδείγματος χάρη μέσα από τις οργανώσεις, ή όχι;
Και σ’ ένα μελλοντικό σοσιαλιστικό σύστημα θα υπάρχει μονάχα ένα κόμμα ή
πολλά κόμματα;
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Χωρίς κανένα κόμπλεξ και χωρίς να φοβηθούμε τίποτα πρέπει να πούμε ότι η
δημοκρατία που αναπτύχθηκε στο σοσιαλισμό δεν έχει καμία σύγκριση με
αυτή του καπιταλισμού. Είναι άλλο πράγμα αν εμείς προβληματιζόμαστε πόσο
επαρκής ήταν. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με τον καπιταλισμό. Από εκεί
και πέρα, όσο μπορούμε, εμείς ανταλλάσσουμε σκέψεις με άλλα κόμματα,
γιατί δε ζήσαμε εμείς εκεί ως κόμμα. Βεβαίως έζησαν κομμουνιστές εκεί ως
πρόσφυγες αλλά αυτό δε φτάνει.
Ελευθερίες
και δικαιώματα υπήρχαν, κατοχυρωμένα. Υπάρχει ένα θέμα: Πώς τα ασκούσε ο
κάθε χώρος; Ας πάρουμε την περίπτωση της εργατικής κολλεκτίβας. Πώς τα
ασκούσε; Εδώ πρέπει να πούμε ότι υπήρχαν προβλήματα στην άσκηση της
σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Υπήρχε τυποποίηση, ρουτίνα, απονεύρωση, σε
σύγκριση βεβαίως με τις ανάγκες που έχει ο σοσιαλισμός, να είναι έργο
των μαζών η οικοδόμησή του.
Στις
δεκαετίες του ’20 και του ’30 υπήρχε μια πρωτόγνωρη συμμετοχή των μαζών
στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Αυτή, με τα χρόνια, αδυνάτισε. Και το
ίδιο το κόμμα με αυτόν τον τρόπο αποσπάστηκε από τις μάζες. Εγινε και
απόσπαση από την εργατική τάξη. Υπήρχαν ζητήματα τέτια, από τα οποία
πρέπει οπωσδήποτε να διδαχθούμε. Να πούμε όμως και ορισμένες άλλες
πλευρές.
Η
δημοκρατία στο σοσιαλισμό δεν μπορεί να είναι μια ιδανική δημοκρατία.
Γιατί με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού οξύνεται και η ταξική πάλη. Δεν
οικοδομείται ο σοσιαλισμός δίχως αντίσταση, δίχως υπονόμευση. Και
επομένως, η δημοκρατία πρέπει να είναι πλήρης για την εργατική τάξη και
τους συμμάχους της, αλλά η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει για τους
ταξικούς αντιπάλους. Δε λέω ότι κάποιος που έχει διαφωνίες με το
σοσιαλιστικό σύστημα πρέπει να θεωρείται ταξικός αντίπαλος, όταν είναι
εργάτης. Μιλάμε για τις αντισοσιαλιστικές δυνάμεις. Πάρετε τώρα την
Ελλάδα, πείτε ότι γίνεται σοσιαλισμός. Ολος ο κόσμος, θα είναι με το
σοσιαλισμό; Δε θα υπάρχουν μηχανισμοί, οι οποίοι θα αντιδρούν; Οι
καπιταλιστές δε θα αντιδρούν; Δε θα υπονομεύουν; Θα σας πουν περάστε,
πάρετε τις επιχειρήσεις και οικοδομήστε το σοσιαλισμό; Αρα, εδώ να το
ξεκαθαρίσουμε. Δημοκρατία για ποιον; Η δημοκρατία είναι ταξική, δεν
είναι διαταξική και αταξική.
Πόσα
κόμματα θα υπάρχουν; Δεν το γνωρίζουμε. Μπορεί να υπάρχουν 2, 3, ή 4
κόμματα. Κόμματα που θα εκφράζουν την εργατική τάξη και εκείνες τις
κοινωνικές δυνάμεις που συμμετέχουν στη σοσιαλιστική οικοδόμηση.
Μπορεί
να είναι και ένα μπορεί να είναι και δύο μπορεί να είναι και πέντε.
Αυτό ούτε θα απαγορεύεται ούτε μπορείς να το προκαθορίσεις. Τώρα αν μέσα
στο σοσιαλισμό θα δημιουργούνται κόμματα του κεφαλαίου και των
βιομηχάνων, θα υπάρχει ένα πρόβλημα. Οχι γιατί δημιουργούνται, γιατί
μπορεί πέντε να πουν, εγώ κάνω ένα κόμμα, το τάδε. Αν αυτά τα κόμματα
έχουν κοινωνική βάση, επιχειρηματίες, σημαίνει ότι εκεί είναι άλλου
τύπου πρόβλημα. Το θέμα δεν είναι ότι υπάρχει ένα κόμμα. Είναι γιατί
αφήνεις τον καπιταλισμό να φτιάξει καπιταλιστικές επιχειρήσεις, στα
πλαίσια του σοσιαλισμού.
Επομένως
κόμματα μπορεί να υπάρχουν πολλά. Θα υπάρχει όμως διαπάλη με τις
πολιτικές δυνάμεις που θέλουν την παλινόρθωση του καπιταλισμού. Αυτό το
ξεκαθαρίζουμε. Οπως και μέσα στον καπιταλισμό υπάρχει μεγάλη διαπάλη με
τα κόμματα που είναι εναντίον του καπιταλισμού. Τι θα υπάρχει;
Περάστε-καθίστε; Και αν θέλετε όπως συμπεριφέρονται σήμερα τα κόμματα
εξουσίας στα κόμματα που αντιπαλεύουν το καπιταλιστικό σύστημα, έτσι θα
γίνεται και στο σοσιαλισμό. Γιατί πρέπει να γίνεται αλλιώς; Μόνο που
εκεί θα είναι ένα σύστημα της πλειοψηφίας εναντίον της μειοψηφίας. Αυτό
είναι ξεκάθαρο. Και ανάλογα με τη στάση τους. Αμα εν πάση περιπτώσει δεν
μπαίνουν εμπόδιο, ας υπάρχουν. Αν όμως με τη στάση τους δημιουργούν
προϋποθέσεις ακύρωσης λαϊκών κατακτήσεων, θα αντιμετωπίζονται. Πως;
Ανάλογα με το τι είδους είναι ο αντίπαλος. Εμάς, να το ξεκαθαρίσουμε,
μας ενδιαφέρει να εκμηδενίσουμε τη βάση αυτών των κομμάτων, όχι τα
πρόσωπα. Να μην έχουν κοινωνική βάση να δρουν.
Και
τέλος, ο βαθμός δημοκρατισμού ενός συστήματος δεν κρίνεται από τον
αριθμό των κομμάτων. Γιατί υπάρχει και σ’ αυτό πολλή υποκρισία. Η μεν
Ευρώπη, που έχει πολλά κόμματα, υποστηρίζεται ότι είναι δημοκρατική.
Δημοκρατικές είναι και οι ΗΠΑ, που έχουν δύο, ίδια στην ουσία. Δεν είναι
έτσι. Είναι αντιδημοκρατικές οι ΗΠΑ, όχι γιατί έχουν δύο κόμματα, αλλά
γιατί αυτά στηρίζουν το συγκεκριμένο σύστημα και το συγκεκριμένο
πολιτικό σύστημα.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Ποιος είναι ο ρόλος ενός μη κομμουνιστή, που θέλει να ενταχθεί και να
βοηθήσει στη συγκρότηση του αντιιμπεριαλιστικού, αντιμονοπωλιακού,
δημοκρατικού μετώπου; Ποια πρέπει να είναι η στάση του Κόμματος απέναντί
του;
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Ως κομμουνιστικό κόμμα ξέρουμε πάρα πολύ καλά, ότι μέσα στις συνθήκες
του καπιταλισμού είναι αδύνατον, όλοι όσοι θέλουν ν’ αγωνιστούν, όλοι να
έρθουν και να γίνουν μέλη του Κόμματος ή και να είναι κομμουνιστές με
όλη τη σημασία της λέξης, δηλαδή με την έννοια ότι ασπάζονται το
πρόγραμμα του Κόμματος, έστω και δίχως να είναι μέλη.
Βεβαίως
το ΚΚΕ μπορεί και πρέπει να μεγαλώσει μέσα στα πλαίσια του
καπιταλισμού. Αλλά να γίνει κόμμα του 90%, του 80% ή της μεγάλης
πλειοψηφίας, όχι συγκυριακά, αλλά με την έννοια ότι αποδέχεται το
πρόγραμμα, δεν είναι εύκολο μέσα στις συνθήκες του καπιταλισμού.
Επομένως
θα υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δε θα είναι κομμουνιστές, αλλά θα είναι
αντιιμπεριαλιστές. Αρα μιλάμε για συμμαχία. Και αυτό είναι
αντικειμενικό. Εμείς θα θέλαμε όλοι να γίνουν κομμουνιστές. Δε θα
έβλαπτε. Καλό θα έκανε. Αλλά από τη στιγμή που δεν μπορεί ο άλλος να
γίνει κομμουνιστής, παλεύει όμως τον ιμπεριαλισμό, τότε είμαστε
σύμμαχοι. Με ποια μορφή; Με πάρα πολλές μορφές. Αν πρόκειται για άτομα
μεμονωμένα, αυτά μπορούν να είναι σε συμμαχία μέσα από τα διάφορα
κινήματα. Και ως άτομο και μέσα από τα κινήματα. Αλλά μπορεί να είναι
μια συμμαχία με τη μορφή συνεργασίας διαφόρων πολιτικών δυνάμεων, μορφή
συνεργασίας με ομάδες, με κινήσεις, με όποια οργανωμένη μικρή ή μεγάλη
έκφραση παίρνει αυτό το κίνημα. Και η συμμαχία πρέπει να είναι διάλογος,
αντίλογος, συνεργασία, πράξη. Οχι απλώς συζητάμε, αλλά και δρούμε. Και
συζητάμε και δρούμε. Για να προσελκυσθεί καινούργιος κόσμος στον αγώνα.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Είναι πολύ σημαντικό να ανοίξει η συζήτηση για την επικαιρότητα του
σοσιαλισμού, τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, την εργατική
επανάσταση. Ιδιαίτερα σήμερα, που βλέπουμε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο,
το στρατιωτικό σκέλος της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης να σφάζει
λαούς στη Μέση Ανατολή και στην Ασία. Πιστεύετε ότι το αντικαπιταλιστικό
κίνημα που γεννήθηκε στο Σιάτλ πριν δύο χρόνια και στη Γένοβα έδειξε τη
δύναμή του; Εχει να παίξει ρόλο στην ανατροπή του καπιταλισμού;
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Κατ’ αρχήν να πω ότι το ΚΚΕ χαιρέτισε αυτά τα κινήματα και αυτά που
λέγονται, ότι το έκανε εκ των υστέρων, δεν είναι σωστά. Εμείς ξέραμε από
την πρώτη στιγμή ότι στο κίνημα στο Σιάτλ συμμετείχε και το
Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ και άλλες δυνάμεις, δηλαδή είχαμε εικόνα γι’
αυτό το κίνημα. Βεβαίως, αλλιώς αντιδράς όταν ένα κίνημα γίνεται στην
Ευρώπη, αλλιώς όταν ένα κίνημα γίνεται τόσο μακριά σου. Εχεις άλλες
επικοινωνίες. Ωστόσο εμείς χαιρετίσαμε και μάλιστα ακόμα στο 16ο Συνέδριό μας είχαμε ολόκληρο κεφάλαιο γι’ αυτό το κίνημα, πριν γίνει η Γένοβα, πριν γίνει το Νταβός κλπ.
Ποια
είναι η γνώμη μας; Δεν είναι τυχαίο ότι αναπτύχθηκε αυτό το κίνημα.
Δείχνει μια ωρίμανση. Μια ωρίμανση λαών, εργαζομένων. Είναι αυτό που
εμείς πάντα πιστεύουμε. Το κίνημα δε δημιουργείται, γιατί εμείς το
αποφασίζουμε. Εχει αντικειμενικά χαρακτηριστικά. Οι κομμουνιστές είναι
μπροστάρηδες, το προβλέπουν, ενισχύουν τις τάξεις του, ανοίγουν δρόμο.
Το
κίνημα ξεκίνησε. Μετέχουμε σε αυτό. Εδώ, κατά τη γνώμη μου, θέλει μια
προσοχή. Εχει βεβαίως δυνάμεις που είναι αντικαπιταλιστικές. Εχει
δυνάμεις που είναι αντιιμπεριαλιστικές, χωρίς όμως να συνειδητοποιούν
ότι το αντιιμπεριαλιστικό είναι και αντικαπιταλιστικό ταυτόχρονα. Το
αντιιμπεριαλιστικό το βλέπουν περισσότερο ως αντιαμερικανικό. Οτι η ΕΕ
είναι πιο καλή από τις ΗΠΑ. Ή, υπάρχουν άλλες δυνάμεις, οι οποίες είναι
δυνάμεις που θέλουν το σοσιαλισμό. Εχει μια ποικιλία αυτό το κίνημα.
Υπάρχουν δυνάμεις, που είναι μεν αντικαπιταλιστικές, αλλά δεν είναι και
σοσιαλιστικές, δεν είναι και υπέρ του σοσιαλισμού. Είναι δυνάμεις, και
δεν είναι μικρές αυτές οι δυνάμεις, οι οποίες υποστηρίζουν την άποψη ότι
ο καπιταλισμός μπορεί να εξανθρωπιστεί. Οτι μπορεί να γίνουν μερικές
ρυθμίσεις, ο φόρος Τόμπιν κλπ. ή κάποια φτιασιδώματα, σα να βάλουμε λίγο
παραπάνω μέικ-απ, πάλι η ρυτίδα δεν εξαφανίζεται. Κάπως έτσι και ο
καπιταλισμός μπορεί να εξανθρωπισθεί.
Μερικές
από αυτές τις δυνάμεις αυτών των κινημάτων στηρίζονται από ευρωπαϊκές
κυβερνήσεις. Και χρησιμοποιούν αυτά τα κινήματα σε αντίθεση προς τις
ΗΠΑ, στο παζάρι που κάνουν μεταξύ τους. Υπάρχουν και κινήματα που μπορεί
να τα στηρίζουν οι Αμερικανοί κατά των Ευρωπαίων. Είναι δηλαδή ένα
πολύχρωμο κίνημα. Εμείς μετέχουμε και θεωρούμε ότι πρέπει να αυξηθεί η
συμμετοχή σ’ αυτά τα κινήματα, αλλά και ότι ταυτόχρονα πρέπει να υπάρχει
και διαπάλη και επαγρύπνηση για να μη ρυμουλκηθεί αυτό το κίνημα με τις
φιλοκαπιταλιστικές δυνάμεις.
Τέλος
να ξεκαθαρίσουμε και το εξής: Αυτό το διεθνοποιημένο κίνημα, μπορεί να
παίξει ρόλο, εάν ταυτόχρονα έχει εθνικά πόδια. Και μάλιστα σε εθνικό
επίπεδο να μαζικοποιείται το κίνημα, να τροφοδοτεί το διεθνές. Το
διεθνές να ασκεί επιρροή στο εθνικό και να υπάρχει μια τέτια
αλληλοτροφοδότηση, όπου η βάση και τα πόδια είναι το εθνικό πεδίο πάλης.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Η επανάσταση που θα οδηγήσει στη συγκέντρωση των μέσων παραγωγής από το
λαό για να φτάσει μέχρι τη λαϊκή οικονομία είναι κάτι εφικτό; Αρκεί η
ιδεολογική προετοιμασία σε θεωρητικό επίπεδο; Σαφώς όχι. Πώς όμως θα
γίνει και πρακτικό με βάση τις υπάρχουσες κοινωνικο-οικονομικές
συνθήκες;
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Λέμε και πάλι, ότι ο σοσιαλισμός είναι το διάδοχο σύστημα του
καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να είναι αιώνιος. Αυτά τα
ερωτήματα που γίνονται τώρα, γίνονταν και στις αρχές του αιώνα για το
σοσιαλισμό. Δεν είναι καινούργια.
Ο
σοσιαλισμός έζησε 70 χρόνια. Από 40 ως 70 χρόνια. Και αν έχουν γίνει
πάρα πολλά πράγματα και υπάρχουν πολλές κατακτήσεις, που είναι
παρακαταθήκες στην ανθρωπότητα, οι κατακτήσεις αυτές κυρίως υπάρχουν
γιατί υπήρξε και το σοσιαλιστικό σύστημα που ενέπνευσε, που επηρέασε,
όπως και το εργατικό κίνημα στις καπιταλιστικές χώρες.
Πώς
προετοιμάζεται το κόμμα; Πώς βάζει το ζήτημα στην Ελλάδα; Βάζει το
ζήτημα με τη στρατηγική της συγκρότησης του λαϊκού μετώπου, της λαϊκής
εξουσίας, της λαϊκής οικονομίας. Αυτό έχει και τη μελετητική του πλευρά
και την πλευρά της συμμαχίας και την πρακτική πάλη και τη σύγκρουση.
Αυτός είναι ο δρόμος προετοιμασίας για το σοσιαλισμό.
Θα
μου πείτε. Μα το μέτωπο θα γίνει για να πάμε στο σοσιαλισμό; Εμείς λέμε
ότι μέσα στο μέτωπο θα μετέχουν δυνάμεις που δε συμφωνούν με το
σοσιαλισμό ή και δεν τον θέλουν. Συμφωνούν, όμως, ότι πρέπει να γίνει
μια ριζική αλλαγή στο επίπεδο της εξουσίας, να υπάρχει μια λαϊκή
εξουσία. Για εμάς, θα εκφράζει την επαναστατική αντίληψη για το
σοσιαλισμό. Αλλοι, μπορεί να θεωρούν ότι θα είναι κάτι άλλο. Μέσα στην
πορεία της πάλης θα διευκρινιστούν αυτά τα θέματα και θα τα λύσει ο
συσχετισμός δύναμης.
Αρα
σήμερα, έχει μπει η αναγκαιότητα, η επικαιρότητα του σοσιαλισμού. Οχι
μόνο αντικειμενικά αλλά και μέσα από τη συζήτηση που κάνει το
Κομμουνιστικό Κόμμα. Και θα γίνεται ακόμα περισσότερη με τη συγκρότηση
του μετώπου.
Προς
αυτή την κατεύθυνση πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας, γνωρίζοντας
ότι η επόμενη δεκαετία θα φέρει τέτια γεγονότα στην επιφάνεια, που ίσως
μπει το ζήτημα, μήπως τα γεγονότα είναι τέτια και εμείς βρεθούμε
απροετοίμαστοι; Οχι ως Κόμμα, μιλάμε γενικότερα ως εργατικό κίνημα.
Μήπως υπάρχει αυτός ο κίνδυνος; Γιατί πρέπει να συζητάμε πόσο πίσω είναι
τα πράγματα; Μήπως πρέπει να συζητάμε πόσο πρέπει εμείς να ωριμάσουμε
και να είμαστε έτοιμοι ως Κόμμα και ως πρωτοπορία του κινήματος; Μήπως
δηλαδή έχουμε τέτια όξυνση των αντιθέσεων και εμείς ιδεολογικά,
πολιτικά, ως ικανότητα, ως επάρκεια δεν είμαστε όπως ήταν το κόμμα των
Μπολσεβίκων το ’17; Μήπως αυτή πρέπει να είναι περισσότερο η αγωνία μας;
Αυτή
η αγωνία δε μας βγάζει καθόλου από τους καθημερινούς αγώνες. Αλλά αν
σκεφτόμαστε μόνο τους καθημερινούς αγώνες και δε σκεφτόμαστε την
ετοιμότητά μας για το αύριο, τότε δε θα τα βγάλουμε πέρα ούτε στους
καθημερινούς αγώνες. Και θα φάμε μία μεγάλη καρπαζιά αύριο. Θα σταθούμε
κατώτεροι των περιστάσεων.
Να
ένα παράδειγμα. Μετά τη νίκη των δυνάμεων της Αντίστασης, το ’44,
αποδείχτηκε ότι και το Κόμμα και το ΕΑΜ δεν είχαν ετοιμαστεί για τα μετά
την απελευθέρωση. Και έγιναν θεμελιακά λάθη. Και τότε μεν το Κόμμα ήταν
ένα μικρό κόμμα χτυπημένο, διαλυμένο σε πολλές περιπτώσεις που απότομα
έγινε ο ηγέτης μιας μεγάλης αντίστασης και ενδεχομένως δεν είχε το
θεωρητικό μπόι και την πείρα να λύσει αυτό το ζήτημα. Αλλά σήμερα τι θα
πούμε; Οτι είμαστε άπειροι; Ε, όχι σύντροφοι. Δε θα δικαιολογούμαστε.
Επομένως
πρέπει να ανοίξουμε τη συζήτηση στη διέξοδο, στη ριζική αλλαγή, που για
μας είναι ο σοσιαλισμός για άλλους μπορεί να είναι κάτι άλλο, αλλά προς
τα εκεί πρέπει να πάμε το πράγμα. Από αυτή τη σκοπιά πρέπει να
απαντήσουμε και στα θέματα των ΑΕΙ, των ΤΕΙ, των εργασιακών σχέσεων. Από
τη σκοπιά του κομμουνισμού πρέπει να λύνουμε τα προβλήματα της
σοσιαλιστικής οικοδόμησης, από τη σκοπιά, ας το πω λίγο σχηματικά, του
σοσιαλισμού πρέπει να απαντάμε στα προβλήματα του σήμερα. Μη φανταστείτε
ότι αυτό μας κάνει αβαγκαρντιστές και βολουνταριστές και αφελείς. Οχι.
Θα μας κάνει πιο ικανούς να απαντάμε στο σήμερα, να κάνουμε συμμαχίες,
να ελισσόμαστε, δίχως να μπερδεύουμε τα πράγματα. Ο καπιταλισμός είναι
ισχυρός, αλλά είναι και ξεπερασμένος.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Σε μία συγκυρία όπου η αστική ιδεολογία έχει περικυκλώσει ασφυκτικά
κάθε πολιτική, ιδεολογική αναφορά στην επαναστατική ιδεολογία του
μαρξισμού-λενινισμού και της χειραφέτησης από τα δεσμά της εκμετάλλευσης
ανθρώπου από άνθρωπο, το κομμουνιστικό κίνημα δεν μπορεί με απλές
επικλήσεις, τύπου έγιναν λάθη, να απαντήσει πραγματικά στις προκλήσεις
των καιρών.
Θα
πρέπει λοιπόν να απαντήσει σε ένα σχήμα ευρέως διαδεδομένο στους
κόλπους της παραδοσιακής Αριστεράς, ένα σχήμα στην ουσία του
οικονομίστικο, που αντιλαμβάνεται τις καπιταλιστικές σχέσεις
εκμετάλλευσης ως απλά ζήτημα ιδιοκτησίας των παραγωγικών δυνάμεων και
ανάπτυξής τους. Αντιλαμβάνεται ουδέτερα τους μηχανισμούς χωρίς ταξικό
προσανατολισμό στους κρατικούς θεσμούς, στην επιστήμη. Αν δεν κατανοηθεί
ότι ο καπιταλισμός διαθέτει ένα σύνθετο πλέγμα εκμετάλλευσης,
ιδεολογικό, πολιτικό, θεωρητικό, στο οποίο συνολικά πρέπει να απαντάει η
Αριστερά, τότε τα ποδάρια θα είναι πολύ κοντά.
Εκεί
στηρίζεται και η κριτική μας σε λογικές οικονομίστικες, που βάζει
σήμερα η Πανσπουδαστική, που συνεργάζεται με το καθηγητικό κατεστημένο,
συμμετέχει στη Διοίκηση, καλεί να γίνουμε καλοί επιστήμονες,
ειδικευμένοι.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ: Απορρίπτουμε αυτή την αντίληψη, ότι αντιμετωπίζουμε το σοσιαλισμό οικονομίστικα και μόνο ως πρόβλημα ιδιοκτησίας.
Καταρχήν
τι σημαίνει σοσιαλιστική επανάσταση; Να πάρεις τα μέσα παραγωγής από
τους πανίσχυρους καπιταλιστές οι οποίοι δεν είναι ένας, ένας
καπιταλιστής. Είναι τα πυρηνικά, είναι οι ιμπεριαλιστικοί οργανισμοί, τα
πάντα. Μη φανταστείτε ότι είναι να βρω τον εργοδότη, που σήμερα δεν
είναι ένας εργοδότης, είναι μία πολυεθνική, ένα διεθνικό μονοπώλιο, και
να του πω «περάστε έξω κύριε ιδιοκτήτα, τώρα αναλαμβάνω εγώ».
Σοσιαλιστική επανάσταση είναι να τσακίσεις το κράτος των μονοπωλίων. Να
τσακίσεις τους μηχανισμούς τους, να αντιμετωπίσεις την επέμβαση του
αντίπαλου. Εμείς, μιλώντας για τη σοσιαλιστική επανάσταση, δε διστάζουμε
να πούμε και ποιες θυσίες θα χρειαστούν. Θα αντιμετωπίσεις ακόμα και
τον ιμπεριαλιστικό στρατό. Οικονομίστικη αντίληψη είναι αυτή; Να πάρεις
τα μέσα παραγωγής στα χέρια σου, δηλαδή την καρδιά του καπιταλιστικού
συστήματος, να την πάρεις και να τη φέρεις σε κίνηση εσύ. Δε θέλεις να
την καταστρέψεις. Δεν καταστρέφεις την παραγωγική βάση του καπιταλισμού.
Τις καπιταλιστικές σχέσεις καταστρέφεις. Αυτό είναι οικονομίστικο; Δεν
είναι οικονομίστικο. Και επάνω σε αυτή τη βάση μελετάμε και την πλευρά,
πώς η δικτατορία του προλεταριάτου συνέβαλε στη μελέτη και εφαρμογή των
νόμων της σοσιαλιστικής οικονομίας.
Οι
εμπορευματοχρηματικές σχέσεις, ο νόμος της αξίας, αυτά τα ζητήματα δεν
είναι στενά οικονομικά μεγέθη. Εχουν να κάνουν με τις σοσιαλιστικές
σχέσεις παραγωγής. Δεν είναι μόνο οικονομικές σχέσεις, είναι κοινωνικές,
είναι πολιτικές. Και με αυτή την έννοια λέμε, ότι τα προβλήματα της
οικονομίας, οι παραγωγικές σχέσεις, είναι η βάση και για όλες τις άλλες
και για τα θέματα δημοκρατίας. Και με αυτή την έννοια δεν είναι
οικονομίστικο να βγουν συμπεράσματα γύρω από αυτά τα πράγματα.
Τι
απορρίπτουμε εμείς; Την άποψη που λέει ότι σοσιαλισμός ίσον
γραφειοκρατία, κατάργηση της δημοκρατίας, συγκεντρωτισμός. Αυτά τα
πράγματα απορρίπτουμε, τα οποία στην ουσία στρέφονται κατά της εξουσίας
της εργατικής τάξης. Αυτές τις επιφανειακές αναλύσεις: Φταίνε οι ηγέτες,
οι καριέρες, οι θέσεις. Δηλαδή την εξήγηση των ανατροπών με εντελώς
επιφανειακά στοιχεία.
Εμάς
μας απασχολεί γιατί έγινε το λάθος. Οχι αν έγινε. Εγινε. Γιατί; Τι ήταν
το βαθύτερο; Για να μην το ξανακάνουμε. Αν το βάλουμε σε θέματα ηθικής,
δε βγαίνει τίποτα. Ή σε θέματα συγκεντρωτισμού. Τι θα πει
συγκεντρωτισμός; Τι θα πει συγκεντρωτισμός και τι θα πει αποκέντρωση;
Αυτά είναι σχετικά πράγματα. Και συγκεντρωτισμός χρειάζεται και
αποκέντρωση. Απ’ όλα. Και μπορεί να έχεις συγκεντρωτισμό, που να
αδυνατίζει το κέντρο και να έχεις και αποκέντρωση που να μη λειτουργεί
ως αποκέντρωση.
Δε
θα συμφωνήσω καθόλου ότι βάζουμε το θέμα οικονομίστικα. Και να πω και
κάτι; Η δυσαρέσκεια του λαού αγαπητοί σύντροφοι ήταν πάνω σε οικονομικά
ζητήματα. Και μην το υποτιμάμε. Αυτά τα περί δημοκρατίας, είναι αβάσιμα.
Η δημοκρατία έχει σχέση καταρχήν και με το πώς ζεις. Πότε, ποιοι έκαναν
συλλαλητήρια; Τριάντα χιλιάδες άνθρωποι που ζητούσαν διαβατήριο να πάνε
στη Δύση. Υπήρχαν και περιορισμοί σε αυτό το θέμα. Σαφώς, κακώς πιθανά.
Ενώ σε άλλα είμαστε μπόσικοι, ακριβοί στα πίτουρα και φτηνοί στο λάδι.
Βεβαίως, υπήρχαν περιορισμοί. Δυσαρεστούσε και αυτό. Αλλά το κύριο είναι
γιατί ο κόσμος δεν υπερασπίστηκε το σύστημα. Τα περί δημοκρατίας είναι η
εύκολη εξήγηση. Τώρα έχουν δημοκρατία; Τους αρέσει αυτή η δημοκρατία;
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Χαρακτηρίσατε τα γεγονότα του 1989-‘91 ως απρόβλεπτα. Υπήρχαν όμως
σοβαρές ενδείξεις αλλοίωσης του σοσιαλισμού. Θεωρίες περί παλλαϊκού
κράτους, ειρηνικής συνύπαρξης, μεταλλάξεις στον τομέα της οικονομίας
κλπ. Ολα τα παραπάνω δεν οδηγούσαν τους κομμουνιστές σε ανησυχία για το
μέλλον του σοσιαλισμού; Γιατί οι ανατροπές ξάφνιασαν το ΚΚΕ; Δεν ήταν
φυσικό επακόλουθο μετά από τόσες απαράδεκτες υποχωρήσεις;
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Νομίζω θα καταλάβετε, όσοι δε μας ξέρετε καλά, ότι είμαστε ειλικρινείς.
Ναι, το αναγνωρίζουμε: Δεν προβλέψαμε. Δεν κάνουμε σαν μερικούς που
λένε τα προβλέψαμε. Ποιος τα είχε προβλέψει αυτά; Κανένας. Μεμονωμένοι
άνθρωποι μπορεί να πρόβλεπαν. Αν και δεν είχαν προβλέψει ακριβώς τη φύση
του προβλήματος. Κριτική γινόταν. Αλλά εγώ δεν ξέρω κάποιους να
πρόβλεψαν τη νίκη της αντεπανάστασης. Την πρόβλεψαν οι αντίπαλοι, είναι
αλήθεια, γιατί ήταν μέσα στο παιχνίδι. Εδώ, αγαπητοί φίλοι και
σύντροφοι, δεν πρόβλεψαν αυτά τα πράγματα τα ίδια τα κόμματα εξουσίας.
Δεν πήραν μέτρα. Δεν τα πρόβλεψαν άλλα μεγαλύτερα κόμματα που αν θέλετε
και ως κόμματα και ως χώρες έπαιζαν μεγάλο ρόλο στο διεθνές
κομμουνιστικό κίνημα. Και έχετε απαίτηση, το ΚΚΕ μόνο του, να σηκώσει
όλο το βάρος; Ενα κόμμα σε μία μικρή χώρα, ένα μικρό κόμμα και ένα μικρό
κίνημα, να τα προβλέψουμε όλα; Ενα κόμμα, που τον περισσότερο χρόνο της
ζωής του ήτανε παράνομο, δεν είχε οργανώσεις μέσα στην ελληνική
κοινωνία, δεν είχαμε την «πολυτέλεια» των μελετών, είχαμε κενά, σοβαρά
κενά στη μελέτη της ελληνικής κοινωνίας;
Ναι,
βγήκαν μερικοί και λένε «τα προβλέπαμε». Λένε ψέματα. Ποιοι τα λέγανε;
Για να δούμε ντοκουμέντα κομμάτων. Ποιοι τα λέγανε; Πρόβλεπαν οι εχθροί
του σοσιαλισμού, βεβαίως. Και εμείς προβλέψαμε την ανατροπή του
καπιταλισμού και την προβλέπουμε και τώρα ότι θα γίνει, έστω και αν δε
γίνεται άμεσα.
Ελλείψεις
και αδυναμίες βλέπαμε. Μας δίνανε ορισμένες απαντήσεις. Είπα και στην
αρχή, ότι είχαμε και εμείς χαμηλό θεωρητικό πολιτικό επίπεδο. Πέρα από
τα άλλα κουσούρια που αντικειμενικά είχαμε. Γι’ αυτό είπαμε: το δίδαγμα
είναι: Γνώση, γνώση, γνώση και ανάπτυξη της θεωρίας.
Δεν
αρκεί να τρέχουμε σύντροφοι και συντρόφισσες, μόνο για να κολλάμε
αφίσες. Δεν είναι υποτίμηση αυτό. Ο κομμουνιστής πρέπει να συνδυάζει την
πρακτική με τη θεωρητική δουλειά. Και όχι να έχουμε τα θεωρητικά
στελέχη και από την άλλη όσους κάνουν την πρακτική δουλειά. Είχαμε στο
Κόμμα μία τέτια διαίρεση. Πρέπει να έχουμε μαζικά, πολλά στελέχη
πολιτικά, θεωρητικά μορφωμένα. Οχι πέντε μορφωμένοι και δέκα όχι. Γιατί
σε μια τέτια περίπτωση θα υπάρχει η εξουσία των στελεχών. Γιατί όταν τη
γνώση στο Κόμμα την κατέχουν λίγοι αποκτούν εξουσία ακόμα και αν δεν
έχουν αυτή την πρόθεση. Αν δηλαδή σε μία κολλεκτίβα υπάρχουν τρεις που
ξέρουν πολλά και όλοι οι άλλοι όχι, τους τρεις, κι αν ακόμα είναι οι πιο
καλοί σύντροφοι, αντικειμενικά οι άλλοι θα τους βλέπουν ως κυρίαρχους.
Επομένως,
να βγάλουμε αυτά τα συμπεράσματα αλλά όχι και να πάμε στην άλλη άκρη,
ότι το ΚΚΕ ήξερε, αλλά τα έκρυβε. Γιατί να τα κρύψουμε; Ναι,
ξαφνιαστήκαμε. Ομως, αυτοί οι οποίοι τα ξέρανε όλα και τα προβλέπανε
όλα, μιλάω για την Ελλάδα, το πρώτο που έκαναν ήταν να αναθεματίσουν το
σοσιαλισμό του 20ού αιώνα. Να πετάξουν και τις ετικέτες, όλη την πείρα
και να «περάσουν» την απογοήτευση, τη δυσπιστία και τη λαθολογία σε
προοδευτικούς ανθρώπους. Εμείς τι κάναμε; Εμείς είπαμε δεν τα περιμέναμε
βρε παιδιά! Αλλά να σκεφτούμε τι έφταιξε. Και υπερασπιστήκαμε το
σοσιαλισμό και θα δούμε πού έγινε το λάθος για να μην ξαναγίνει. Νομίζω
ότι αυτή ήταν θαρραλέα και έντιμη στάση. Και ανοίγουμε και το ζήτημα της
βαθύτερης μελέτης. Τι να πούμε; Να πετάξουμε και εμείς λάσπη; ΄Η να
πούμε και το άλλο: για όλα φταίει το ΚΚΣΕ, η Σοβιετική Ενωση;
Ας
πάρουμε και μια άλλη πλευρά. Μέσα στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα δεν
υπήρχαν προβλήματα; Αυτοί που κατηγορούν το ΚΚΣΕ, δεν άσκησαν πίεση στα
κομμουνιστικά κόμματα εξουσίας; Δεν άσκησαν πίεση κομμουνιστικά κόμματα
της καπιταλιστικής Δύσης; Καμία πίεση; Τα έχουμε γράψει και πρέπει να
μελετηθούν. Μια ζωή ορισμένα κομμουνιστικά κόμματα έκαναν κριτική στο
ΚΚΣΕ και στο σοσιαλισμό από θέση ασφάλειας στις χώρες τους και χωρίς να
έχουν περάσει τις διώξεις και τα βάσανα που πέρασαν κομμουνιστικά
κόμματα μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Εκ του ασφαλούς. Εχοντας υψηλά
εκλογικά ποσοστά σε μια συγκυρία, γενίκευαν την πείρα τους για τη
σημασία του κοινοβουλευτικού αγώνα και του κοινοβουλευτικού περάσματος.
Αυτά, δεν ασκούσαν επίδραση στους κομμουνιστές;
Αν
δεχτούμε ότι οι κομμουνιστές είμαστε μια οικογένεια, σημαίνει ότι
έχουμε κι εμείς ευθύνη -να τη δεχτούμε- για το πώς βοηθήσαμε τα άλλα
κόμματα και το ΚΚΣΕ σε αυτά τα ζητήματα. Με αυτή την έννοια, ναι και
εμείς μπορούσαμε να κάνουμε κάτι καλύτερο και να βοηθήσουμε. Να κάνουμε
την αυτοκριτική μας.
Είναι
πολύπλευρο το ζήτημα και σύνθετο. Δεν είναι τόσο απλό. Εμείς παίρνουμε
την ευθύνη μας, αλλά δε θα κάνουμε χαρακίρι. Το λέω γιατί κάποιοι
νομίζουν ότι αν απορρίψουμε τη σοσιαλιστική οικοδόμηση του 20ού αιώνα,
υπάρχει ελπίδα να γίνει σοσιαλισμός στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει. Χαρακίρι
δε θα κάνουμε. Δεν απαντώ στον συγκεκριμένο, που ρώτησε, απευθύνομαι
προς τον ταξικό αντίπαλο. Δε μιλώ για τις διαφορετικές απόψεις που
υπάρχουν εδώ.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Συμφωνώ απόλυτα ότι ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε.
Πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε πρώτα, τι είναι ο σοσιαλισμός. Θεωρώ ότι η
ανάλυσή σας για την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ το 1989 δεν είναι
επαρκής, γιατί πρώτον δεν εξηγεί πώς τα υψηλά στελέχη του Κόμματος
ξεπουλήθηκαν και πότε. Δεν εξηγεί γιατί οι εργάτες δεν υπερασπίστηκαν το
σύστημά τους. Αγνοεί τους κλασικούς του μαρξισμού για τη θεωρία τους
περί απονέκρωσης του κράτους στο σοσιαλισμό, ενώ αντίθετα αυτό
γιγαντώθηκε στη Σοβιετική Ενωση.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Πρέπει να κάνουμε πολύωρη συζήτηση γι’ αυτά. Εγώ θα έλεγα να διαβάσετε
τα κείμενά μας, εσείς που κάνατε αυτή την ερώτηση. Δε σημαίνει ότι θα
συμφωνήσετε, αλλά τουλάχιστον να μπορείτε να σχηματίσετε μια εικόνα τι
λέμε και άρα να μπορείτε να ξέρετε που ακριβώς διαφωνείτε.
Εμείς
λέμε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα απώλεσε εξελικτικά, διαδοχικά μέσα στα
χρόνια -αυτά δε γίνονται σε μια μέρα- τον πρωτοποριακό, καθοδηγητικό του
ρόλο. Η απώλεια του καθοδηγητικού ρόλου σημαίνει ότι γίνεται και μία
πολιτική κακή -να το πω έτσι- στην ανάδειξη στελεχών. Οταν συνολικά το
Κόμμα χάσει το ρόλο του, σημαίνει ότι τα στελέχη κακοδιαπαιδαγωγούν τη
βάση και η κακοδιαπαιδαγωγημένη βάση αναδεικνύει τη νέα φουρνιά
στελεχών, που δε θα είναι και πολύ καλύτερη. Είναι δηλαδή ένα σύνθετο
ζήτημα.
Είναι
πάρα πολύ φυσικό που το χάλασμα ξεκίνησε από τα στελέχη. Από πού θα
ξεκινήσει; Πάντα από τα στελέχη ξεκινάει. Δεν είναι καμιά παρέκκλιση του
φαινομένου. Γιατί δεν υπάρχει γενικώς ο λαός. Ο λαός πάντα θα
εκφράζεται μέσα από μια πρωτοπορία. Αυτή η πρωτοπορία περιλαμβάνει και
τα στελέχη. Το θέμα είναι, πώς λαός - πρωτοπορία δε θα βρίσκονται σε
αντιπαράθεση. Να υπάρχει μια σωστή σχέση. Τότε και το χάλασμα των
στελεχών θα φαίνεται. Πάντα και στο ΚΚΕ, όταν υπήρχαν προβλήματα, τα
στελέχη ευθύνονταν. Αυτό εξηγείται μέσα στη φύση της ταξικής κοινωνίας,
αλλά και της σοσιαλιστικής.
Να
το ξεκαθαρίσουμε. Μην πάμε ν’ ανοίξουμε με το νου μας καμιά λίστα
υπόπτων, προδοτών κλπ. Είναι άλλο πράγμα να πεις ότι αντικειμενικά αυτό
ισοδυναμεί με προδοσία κι άλλο πράγμα να μιλήσουμε για προδότες. Θα
υπήρξαν και κάποιοι προδότες.
Αλλά
το μεγάλο πρόβλημα είναι, πως αντιπαλεύεις ιδεολογικά, πολιτικά και
πρακτικά την ιδεολογία του οπορτουνισμού. Πώς γνωρίζεις τη θεωρία και
πώς την αναπτύσσεις, πως έχεις μέτωπο με τις παρεκκλίσεις. Γιατί το
λάθος δεν το κάνεις συνειδητά. Το ΚΚΕ έκανε θεμελιακά λάθη το ’44.
Εγιναν από προδοσία; Ξέρετε ότι εκείνη η Κεντρική Επιτροπή που έκανε
πολλά λάθη εκείνη την περίοδο, στη μεγάλη της πλειοψηφία έδωσε τη ζωή
της; Οτι τα περισσότερα μέλη της εκτελέστηκαν ή σκοτώθηκαν στη μάχη; Δεν
ήταν ζήτημα προδοσίας, ήταν ζήτημα επάρκειας. Και οι πιο καλοί
κομμουνιστές σε μια δύσκολη στιγμή μπορεί να μην έχουμε την ικανότητα να
πάρουμε τη σωστή απόφαση. Γι’ αυτό θα ήθελα να σας παρακαλέσω, να μην
εξηγούμε τα πράγματα «ο καλός Γραμματέας» και «ο κακός Γραμματέας», «ο
συνεπής», «ο επαναστάτης» και «ο προδότης». Αυτά μπορείς να τα κάνεις σ’
ένα πολύ λεπτομερειακό επίπεδο, όταν θα γίνεται κριτική των στελεχών.
Η
υπόθεση είναι βαθύτερη και αν θέλετε το κλειδί είναι, πώς έγινε
αντιληπτή η ίδια η σοσιαλιστική κοινωνία. Το θέμα παλλαϊκό κράτος κλπ.,
ήταν καίρια ζητήματα που επέδρασαν και στην οικοδόμηση. Αλλά δεν
μπορούμε να τα εξαντλήσουμε όλα σήμερα.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Γιατί όταν μη κομμουνιστικές δυνάμεις π.χ. στο Αφγανιστάν πολεμούν κατά
του ιμπεριαλισμού με μορφές που μπορούν και πιστεύουν, γιατί το ΚΚΕ και
ο «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» παίρνουν ουδέτερη θέση. Εννοώ τους Ταλιμπάν.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Δεν είναι σωστό αυτό. Εμείς είμαστε αντίθετοι και με τους Ταλιμπάν και
με τους Μουτζαχεντίν. Ξέρουμε ποιοι είναι. Μιλάμε τώρα για πολιτικές
δυνάμεις, ηγεσίες, κυβερνήσεις. Γιατί η πάλη που κάνουν σήμερα δεν είναι
πάλη για να σώσουν το λαό τους ούτε έχει σχέση με το σοσιαλισμό.
Αστικές
κυβερνήσεις και αντιδραστικές κυβερνήσεις έχουν αντιπαλέψει τους
ιμπεριαλιστές. Γιατί αυτοί διεκδικούν να έχουν το πάνω χέρι στη χώρα
τους και να ασκήσουν τη δική τους αντιδραστική εξουσία. Αλλά θέλουν να
έχουν οντότητα. Γιατί ξέρουν ότι οι Αμερικανοί θα τους πετάξουν, θα
βάλουν άλλους και θέλουν για λογαριασμό των δικών τους αστικών
συμφερόντων, να κυριαρχήσουν.
Επομένως
λέμε το εξής πράγμα: Εμείς υπερασπιστήκαμε τον αφγανικό λαό από την
ιμπεριαλιστική επέμβαση. Υπερασπιζόμαστε οποιαδήποτε αντίσταση κάνει ο
αφγανικός λαός απέναντι σε αυτόν τον πόλεμο και δεν κάνουμε εξυπνάδες με
αντιλήψεις του σαλονιού περί των μορφών πάλης, το ξέρετε. Αυτό που λένε
«πάλη με ειρηνικά μέσα, με διαβουλεύσεις και συνομιλίες», αυτά είναι
αστεία πράγματα. Οι διαβουλεύσεις μπορεί να γίνουν με ειρηνικά μέσα όταν
ο νικητής έχει κριθεί στο πεδίο των άλλων μορφών πάλης. Εμείς
υπερασπιζόμαστε όλα τα μέσα, με τα οποία παλεύει ο αφγανικός λαός, αλλά
δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε τους ηγέτες του.
Σήμερα
τι άλλο μπορεί να πει κανείς από το ότι πρέπει, μέσα από τον αφγανικό
λαό, να βγουν δυνάμεις -δε λέω κομμουνιστικές- που θα ενώσουν το λαό,
όχι μόνο εναντίον των Ταλιμπάν και της ηγεσίας των Μουτζαχεντίν αλλά και
εναντίον της ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Να πουν δηλαδή «τέρμα οι
ξένοι». Οχι όπως το λένε οι Μουτζαχεντίν. Οι Μουτζαχεντίν έχουν πλάτες.
Εχουν ξένες δυνάμεις. Μη νομίζετε ότι οι Μουτζαχεντίν όταν λένε «δε
θέλουμε τους τάδε», δεν είναι συνδεδεμένοι με κάποιους άλλους, επίσης
ιμπεριαλιστές ή που φιλοδοξούν να παίξουν μεγαλύτερο ρόλο στην περιοχή.
Μήπως,
όταν υποστηρίξαμε το γιουγκοσλαβικό λαό, σήμαινε ότι είμαστε
υποστηρικτές της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας; Εμείς υποστηρίζουμε τους λαούς
και τους αγώνες και όλες τις μορφές πάλης που αυτοί επιλέγουν.
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Αφού η κριτική στα επιμέρους κοινωνικά ζητήματα από τη σοσιαλιστική
σκοπιά γίνεται μέσα σε μια κοινωνία με διαφορετική αστική οργάνωση στα
θεμελιώδη και αν το έθνος-κράτος ως ελάχιστη πολιτική μονάδα συνεχίζει
να κυριαρχεί, μήπως η έμπρακτη κριτική μπορεί στην ιστορική συγκυρία που
διανύουμε να λειτουργήσει ως τροχοπέδη για την όποια ανάπτυξη του
τόπου; Ελλείψει και ευνοϊκών διεθνών συσχετισμών για το σοσιαλιστικό
όραμα, τουλάχιστον στο άμεσο ορατό μέλλον.
Α. ΠΑΠΑΡΗΓΑ:
Θέλω να υπογραμμίσω αυτό που ειπώθηκε στην αρχή. Η αναγκαιότητα του
σοσιαλισμού πηγάζει αντικειμενικά. Το 18ο αιώνα δε θα έβαζες αυτό το
θέμα. Και έχει να κάνει με την εξέλιξη της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Αυτό είναι σοβαρό θεωρητικό επιστημονικό ζήτημα. Είναι δικαιωμένο και
επιβεβαιωμένο.
Αυτό
που σήμερα δεν είναι στην ημερήσια διάταξη είναι η σοσιαλιστική
επανάσταση. Είδατε το ΚΚΕ να βάζει θέμα, εμπρός να γίνει τώρα η
σοσιαλιστική επανάσταση; Βεβαίως δεν είναι στην ημερήσια διάταξη αυτό το
θέμα. Δεν υπάρχουν προϋποθέσεις, αυτή τη στιγμή, σοσιαλιστικής
επανάστασης.
Η
πολιτική γραμμή που βάζουμε είναι η γραμμή του αντιιμπεριαλιστικού,
αντιμονοπωλιακού μετώπου. Ομως ως Κόμμα θα συνεχίσουμε και θα λέμε πως η
πάλη που γίνεται σήμερα -θέλουμε να πείσουμε το λαό, όσους θέλουν, όσοι
δεν πείθονται ας έρθουν να παλέψουν σε εκείνα που είμαστε μαζί και ας
μην έρθουν στο σοσιαλισμό- η πάλη σου σήμερα, αν θέλεις να έχει σίγουρη,
θετική έκβαση και να λύσει τα προβλήματα, πρέπει να βάλεις σαν στόχο το
σοσιαλισμό.
Πότε
θα πραγματοποιηθεί η σοσιαλιστική επανάσταση δεν το βάζουμε. Αυτό,
είναι μέσα στα γεγονότα που θα τα δεις, θα ξετυλιχτούν στη πορεία και
εκεί θα καθορίσεις συγκεκριμένα τη στάση σου. Δεν ξέρω σε τι δυσκολεύει
αυτό το ζήτημα. Δεν μπαίνει στην ημερήσια διάταξη η σοσιαλιστική
επανάσταση.
Είναι
επίκαιρος ο σοσιαλισμός. Παλεύεις σήμερα για βαθιές αλλαγές,
συγκρούσεις, για λαϊκή εξουσία και εμείς λέμε ότι μέσα σε αυτό το δρόμο
της πάλης, μπορεί να δημιουργηθεί επαναστατική κατάσταση και να
περάσουμε στο σοσιαλισμό.
Εμείς
δεν κοροϊδεύουμε τον κόσμο. Δεν κάνουμε «σαλάμι» τις θέσεις μας. Γιατί
θα φοβηθεί κάποιος; Αν παραιτηθούμε από αυτή τη θέση που είναι
επιστημονικά τεκμηριωμένη για να μη φοβηθεί κάποιος, τότε θα σημαίνει
ότι φοβόμαστε εμείς. Και τότε δεν πρόκειται να ικανοποιηθούν ούτε τα
άμεσα ζητήματα.
Ο
αγώνας πρέπει να πατάει στα αντικειμενικά δεδομένα. Το αποτέλεσμα
καθορίζεται από το συσχετισμό δύναμης, αλλά και ο συσχετισμός δύναμης δε
θα αλλάξει ποτέ, αν δε ζυμώνεις κάποιες ιδέες και δεν κάνεις και
πρακτική δουλειά γι’ αυτές. Τότε δε μας μένει τίποτα άλλο, παρά να
μιλήσουμε για τον ανθρώπινο καπιταλισμό, για τον τρίτο δρόμο, για την
παγκοσμιοποίηση και να γίνουμε το πολύ-πολύ λίγο Τσοχατζόπουλοι στη θέση
του Τσοχατζόπουλου. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Αλλη εγώ δε βρίσκω. Ή θα
πάμε με τη Νέα Δημοκρατία κατά του ΠΑΣΟΚ ή με το ΠΑΣΟΚ κατά της Νέας
Δημοκρατίας ή θα γίνουμε λίγο αριστερούληδες του σαλονιού. Είμαστε
διδαγμένοι τώρα. Δε γίνεται να συζητάμε για το σοσιαλισμό μεταξύ τυριού
και αχλαδιού και στην καθημερινή μας δουλειά να τον κλωτσάμε. Στα μπαρ,
στα μπαράκια, είναι της μόδας τώρα ο Μαρξ. Ολοι για να γίνουν λίγο
προοδευτικοί βάζουν και ολίγον Μαρξ. Ο Σρέντερ έκανε την προεκλογική του
εκστρατεία με τη φωτογραφία του Μαρξ από πίσω του.
Τελειώνοντας
θα έλεγα: Συνεχίστε τη συζήτηση και με άλλους συντρόφους και μεταξύ σας
και οι ΚΝίτες διαβάστε. Και τα μαθήματα και πολιτική μόρφωση. Είσαστε
σε ηλικία που μπορείτε να αφομοιώνετε. Τώρα που διαβάζουμε εμείς κρατάμε
πολύ λιγότερα. Εσείς μπορείτε να αφομοιώσετε και επιμένω σ’ αυτό γιατί
μία από τις πηγές των λαθών ήταν η λειψή μόρφωση.
Το
παρόν κείμενο είναι η ομιλία της ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Αλέκας Παπαρήγα και
οι ερωτήσεις-απαντήσεις που ακολούθησαν, σε εκδήλωση της Τομεακής
Οργάνωσης Φιλοσοφικής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
της ΚΝΕ, στις 21 Νοέμβρη 2001, με θέμα: «Η επικαιρότητα του
σοσιαλισμού».
