«Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες»

Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή». Προδημοσίευση

Υπάρχουν ακόμη πολλές άγνωστες πτυχές της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος της χώρας μας και του ΚΚΕ. Αλλωστε, την 85χρονη πρωτοπόρα δράση του, την ακατάπαυστη, χωρίς την παραμικρή διακοπή, διαδρομή του, τη συνθέτουν εναλλαγές μικρών και μεγάλων γεγονότων, με ξεχωριστές τις κορυφαίες ιστορικές στιγμές του λαϊκοεπαναστατικού μας κινήματος, όπως η απελευθερωτική πάλη ενάντια στη γερμανική κατοχή και, στη συνέχεια, το μεγάλο έπος του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Μια μακρόχρονη πορεία μέσα από τη φωτιά και το σίδερο της ταξικής πάλης, που το Κόμμα της εργατικής τάξης πέρασε, δίνοντας τους καλύτερους γιους και θυγατέρες του, σπλάχνα από τα σπλάχνα του λαού μας. Και η ιστορία του ΚΚΕ είναι συνυφασμένη μ' όλες τις δυσκολίες, τις αντιξοότητες, τη σκληράδα της ταξικής πάλης, που φτάνει έως τις φυλακίσεις, τις εξορίες, τις δολοφονίες και εκτελέσεις στελεχών και μελών του, που στάθηκαν αταλάντευτα, αλύγιστα μπροστά στον αντίπαλο, με όπλο την πίστη στις ιδέες για την κοινωνική απελευθέρωση από την ταξική εκμετάλλευση. Μόνο που, μέσα σ' αυτές τις συνθήκες, γράφτηκε ένα μέρος της ιστορίας, θαμμένο από την ανελεύθερη δημοσιότητα της κυρίαρχης τάξης. Και δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Οι στιγμές αυτής της ιστορίας είναι άγνωστες σ' αυτούς που δεν την έζησαν, ή δεν έτυχε να τη μάθουν, μια και τις φοβόταν η άρχουσα τάξη. Γιατί αναβλύζουν ένα απαράμιλλο θάρρος ηρωισμού των ανθρώπων, που σημάδεψαν τα ίχνη της, στηριγμένο στις αξίες του αγώνα, για να καθορίζει ο λαός τις τύχες του και όχι οι εκμεταλλευτές του γι' αυτόν. Που διαπαιδαγωγεί, τσακίζοντας την πιο αφάνταστη βαρβαρότητα, που συνόδευε τη ζωή τους, των «ελεύθερων πολιορκημένων», στα κάτεργα των αστών.

Γράφουν οι ελεύθεροι δεσμώτες

«Φυλαχτείτε», η μηνιάτικη σατιρική εφημερίδα των εξόριστων στον Αϊ - Στράτη

Μια τέτοια άγνωστη πτυχή της ιστορίας του ΚΚΕ, μας δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσουμε σήμερα, με αφορμή την έκδοση ενός ιστορικού Λευκώματος, αφιερωμένου στην 85η επέτειο από την ίδρυση του ΚΚΕ. Ποια είναι αυτή; Η έκδοση και διακίνηση παράνομων χειρόγραφων εφημερίδων στις φυλακές και τις εξορίες.

Οι εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» και ο παλαίμαχος κομμουνιστής δημοσιογράφος Δημήτρης Σέρβος είναι οι συντελεστές της αποκάλυψης ενός άθλου των πολιτικών κρατουμένων κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών. Γιατί, μας είναι γνωστό ότι ακόμη και στις συνθήκες της πιο βαθιάς παρανομίας εκδίδονταν και κυκλοφορούσαν παράνομες εφημερίδες. Αλλά στα κάτεργα, όπου όλα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά, για τους δεσμώτες αγωνιστές, η έκδοση και κυκλοφορία παράνομων εφημερίδων ήταν πραγματικά άθλος.

Πώς κατάφερναν και αποκτούσαν χαρτί, μελάνι, χρώματα, αφού ήταν και έγχρωμες, πώς τις έγραφαν και πώς τις κυκλοφορούσαν και όλ' αυτά μαζί κάτω από το άγρυπνο μάτι του φρουρού - δεσμοφύλακα; Είναι ένα ερώτημα, που μόνον οι δημιουργοί αυτού του έργου μπορούν να απαντήσουν. Μόνο που η αξία τους δεν οφείλεται στα τεχνικά μέσα για την έκδοση αυτών των εφημερίδων, όσο και αν αυτά αποδεικνύουν ότι τίποτε στην ανθρώπινη δράση δεν είναι ακατόρθωτο. Το πιο σπουδαίο είναι ότι οι παράνομες εφημερίδες στις φυλακές και στους τόπους εξορίας είναι ένα γεγονός - κρίκος στην αλυσίδα των γεγονότων της ιστορίας του Κόμματος. Που, πάνω απ' όλα, οφείλεται ακριβώς στο ότι οι κρατούμενοι ήταν ελεύθεροι μέσα στη σκλαβιά του κάτεργου. Αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες αξίες - παρακαταθήκες μπροστά στις σύγχρονες δυσκολίες του αγώνα και παράδειγμα για την αντιμετώπισή τους. Οχι τόσο από την πείρα της πρακτικής δράσης στην έκδοση και την κυκλοφορία τους. Αλλά από την άποψη των ανεξάντλητων δυνατοτήτων αντιμετώπισης και των πιο αντίξοων συνθηκών.

Το εξώφυλλο του περιοδικού των κρατουμένων στις φυλακές Κορυδαλλού

Αντικρίζοντας σήμερα αυτές τις εφημερίδες, πολλοί θα πουν ότι είναι έργα Τέχνης, γιατί πράγματι είναι. Αλλοι θα πουν ότι είναι ιστορικά κειμήλια του ΚΚΕ, του λαϊκού κινήματος, και έχουν απόλυτο δίκιο. Μπορεί κανείς ακόμη να μάθει τη ζωή και τη δράση των πολιτικών κρατουμένων με την απόλυτη αλήθεια γι' αυτήν, αφού γράφτηκε στις εφημερίδες χωρίς λογοκρισία. Και απ' αυτήν την άποψη, επίσης, αποτελούν τεκμήριο ενός κομματιού της ιστορίας του Κόμματος.

Μα, μ' όλ' αυτά μαζί, για το σήμερα, τη μεγαλύτερη αξία έχει αυτό το ίδιο το γεγονός ότι οι πολιτικοί κρατούμενοι έγραφαν και κυκλοφορούσαν εφημερίδες στις φυλακές και τους τόπους εξορίας. Και αυτοί οι σύντροφοί μας, μ' αυτό το έργο τους, μας προσφέρουν ανυπολόγιστης αξίας διαπαιδαγωγητικό έργο, μέσα από αυτήν την άγνωστη πτυχή της ιστορίας του ΚΚΕ. Ετσι δίνεται η ευκαιρία στους σημερινούς λαϊκούς αγωνιστές, που παλεύουν ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, για το σοσιαλισμό, να έρθουν σε επαφή με τα φύλλα αυτών των εφημερίδων από τις φυλακές και τις εξορίες, να αναγνωρίσουν αυτές σαν πολύτιμο βοήθημα γνώσης, πείρας, αγωνιστικής ανάτασης και απόφασης για θυσίες σε δύσκολους και χαλεπούς καιρούς.

Κορυφαία παραδείγματα ανιδιοτελούς αγώνα

Οπως αναφέρει στον πρόλογο του Λευκώματος η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα: «Η έκδοση "Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες"αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, από τα κορυφαία παραδείγματα υψηλής αξιοπιστίας και συνειδητότητας στο χώρο της δημοσιογραφίας, ταυτόχρονα γνήσια απόδειξη ανιδιοτελούς αγώνα, αδιαφορίας για την προσωπική τύχη και ζωή, μπροστά στο κοινό λαϊκό συμφέρον.

Το ότι οι "εκδότες" και δημοσιογράφοι - επαγγελματίες και ερασιτέχνες - ήταν δεσμώτες κομμουνιστές και κομμουνίστριες, φυλακισμένοι και εξόριστοι δεν είναι καθόλου τυχαίο. Βεβαίως και η αγωνιστικότητα δεν είναι αποκλειστικά κομμουνιστική αρετή. Αυτό που ξεχωρίζει τον κομμουνιστή από τον κάθε άλλο αγωνιστή είναι ότι τον καθημερινό του αγώνα τον βλέπει σαν ένα μικρό κομμάτι, μια μικρή πτυχή του γενικότερου αγώνα, με προοπτική την κοινωνική επανάσταση που ανατρέπει με το λαϊκό χέρι τον καπιταλισμό, θέτει τα θεμέλια του σοσιαλισμού, ανοίγει την προοπτική της κομμουνιστικής κοινωνίας...

«ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟ ΝΙΑΤΟ», έκδοση των κρατουμένων στις φυλακές Χατζηκώστα

Ξεφυλλίζοντας με συγκίνηση τις σελίδες του βιβλίου αυτού, εύκολα κανείς μπορεί να νιώσει γιατί ο φυλακισμένος κομμουνιστής - κομμουνίστρια καταφέρνει να κρατά λεύτερη τη σκέψη του, τη βούλησή του από κάθε μορφής καταναγκασμό, από κάθε μορφής βία. Καταλαβαίνεις γιατί είναι πέρα για πέρα αληθινό ότι η ελευθερία προκύπτει από τη συνείδηση της αναγκαιότητας, ανεξάρτητα αν αυτή η αναγκαιότητα (του σοσιαλισμού, του κομμουνισμού) μπορεί να σε οδηγήσει σε μια εξαιρετικά περιοριστική ζωή, στη φυλακή και την εξορία, σε προσωρινές αποτυχίες, ακόμα και απογοητεύσεις...

Είναι δύσκολο, για τις νεότερες γενιές που δεν έζησαν από πρώτο χέρι την 85χρονη ιστορία του Κόμματος, να φανταστούν πόσο κόπο, κίνδυνο και θυσία συνεπάγεται ένα μονόφυλλο εφημερίδας, μια μικρή χειρόγραφη εφημερίδα. Πόση "παρανομία" και "συνωμοτισμός" κρύβονταν...

Δεκάδες άνθρωποι μέσα και έξω από τη φυλακή και την εξορία έβαζαν το δικό τους πετραδάκι. Από τους συναγωνιστές, συντρόφους και συντρόφισσες, τις οικογένειες που προσπαθούσαν να μεταφέρουν ένα μήνυμα, μια νύξη, ένα παράνομο χαρτάκι (όταν υπήρχε επισκεπτήριο, πράγμα πολύ δύσκολο σε κορυφαίες στιγμές σύγκρουσης), μέχρι και τον ακούσιο ή εκούσιο βοηθό - δεσμοφύλακα, που, με το δικό του τρόπο, προσέφερε κάποια ψήγματα ειδησεογραφίας. Τυχαία γεγονότα βοηθούσαν, αφού οι κρατούμενοι ήταν συνεχώς στο πόδι για να αρπάξουν μια είδηση, μια πληροφορία.

Δύσκολο να φανταστείς πόσα τεχνάσματα χρειάζονταν, από πόσους κινδύνους περνούσαν οι κρατούμενοι και κρατούμενες, άλλοι για να συλλέξουν πληροφορίες, άλλοι για να τις γράψουν. Ολοι, οι περισσότεροι, διακινδύνευαν, για να τις διαβάσουν, αφού, κατά κανόνα, η εφημερίδα ήταν παράνομη με βάση το καθεστώς κράτησης. Κι αν δεν ήταν παράνομη, πάλι μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα, καθώς έμπαινε το ζήτημα, από πού και πώς αντλούνταν οι πληροφορίες...

«ΔΕΣΜΩΤΗΣ», το μηνιαίο όργανο των κρατουμένων στις φυλακές της Αίγινας

Μαρτυρά κάτι ακόμα πιο σημαντικό, τη δίψα και το ενδιαφέρον για πολιτική και πολιτιστική καλλιέργεια, για έκφραση, μέσω της ποίησης, της λογοτεχνίας, του χιούμορ, κάθε μορφής λόγου. Αυτό ήταν γνώρισμα του πολιτικού κρατούμενου και κρατούμενης, που είχε καταφέρει να αποκτήσει ένα ορισμένο μορφωτικό επίπεδο, αλλά και του αγράμματου, του αναλφάβητου, του συντρόφου και συντρόφισσας, που δεν είχαν έλθει σε επικοινωνία με το πολιτικό και λογοτεχνικό βιβλίο. Οι εφημερίδες μάς πληροφορούν για την πολιτιστική και μορφωτική ζωή μέσα στη σκληρή φυλακή, ακόμα και στις πιο δύσκολες εποχές, που η τρομοκρατία επικρατούσε μέσα και έξω από χώρους "συγκέντρωσης" κομμουνιστών και κομμουνιστριών.

Δε λείπει κανένα είδος μόρφωσης από τη ζωή των φυλακών. Πέρα από την πολιτική μόρφωση, δίνονται μαθήματα εκμάθησης γραφής και ανάγνωσης, μαθήματα ανώτερης ακόμα μόρφωσης, εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, πολιτισμός...».

Γραπτά μνημεία της πάλης για το δίκιο του λαού

Την επιμέλεια του Λευκώματος είχε οΔημήτρης Σέρβος. Στην εισαγωγή του, αναφέρει: «Ο τομέας αυτός, των παράνομων χειρόγραφων εφημερίδων "τοίχου", όπως ήταν γνωστές σ' όσους "γνώρισαν" τις ελληνικές "Βαστίλιες", αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο της αντικαπιταλιστικής - αντιφασιστικής πάλης του Ελληνικού Λαού για κοινωνική προκοπή και δημοκρατικά δικαιώματα. Και οι παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες είναι γραπτά μνημεία αυτής ακριβώς της 85χρονης πάλης, κύρια των κομμουνιστών. Αλλωστε, στην ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, δεν υπάρχει κανένα άλλο κόμμα, εκτός απ' το ΚΚΕ, που να παρουσιάζει τέτοιες περγαμηνές.

Είναι φυσικό, η μνήμη των ελάχιστων αγωνιστών που βρίσκονται ακόμη στη ζωή, να έχει αδυνατίσει και να μη βοηθάει, ώστε να θυμηθούν σημαντικά πράγματα γύρω απ' το θέμα που παρουσιάζεται στο λεύκωμα αυτό. Ακόμη, πολλά απ' αυτά τα πολύτιμα ντοκουμέντα δεν αποτελούν απλά τίτλους τιμής του ελληνικού λαϊκού επαναστατικού κινήματος, αλλά είναι λαμπρές "ματοβαμμένες" σελίδες της ιστορίας του ελληνικού προοδευτικού Τύπου, που, θαμμένα στη γη, μέσα σε πηγάδια, σάπισαν απ' την υγρασία και τις βροχές. Αλλα καταστράφηκαν για να μη βρεθούν στα χέρια των αγωνιστών, άλλα κάηκαν μέσα στις κρύπτες μαζί με τα σπίτια των κομμουνιστών και δημοκρατικών οικογενειών, που τα πυρπόλησαν οι σκοταδιστές στα χρόνια του Εμφύλιου...

«ΑΛΥΓΙΣΤΟΣ», η εφημερίδα των πολιτικών εξόριστων στην Ικαρία

Οι περισσότερες από τις παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες, που διασώθηκαν από κρύπτη σε κρύπτη και φιλοξενούνται στην έκδοση αυτή, βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο του ΚΚΕ και είναι όσες απ' αυτές γλίτωσαν απ' τις καταστροφικές πλημμύρες του Οκτώβρη του 1994. Επίσης, ορισμένες παραχωρήθηκαν ευγενικά απ' τον πρόεδρο και δημιουργό του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) Μάνο Χαριτάτο, από τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, απ' το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά, απ' τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Αγωνιστών Μέσης Ανατολής (ΠΣΑΜΑ), απ' την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ), απ' τα Παραρτήματα της ΠΕΑΕΑ Κεφαλονιάς, Θεσσαλονίκης, Ηλιούπολης, απ' τον "ατομικό φάκελο" του επίτιμου Προέδρου του ΚΚΕ Χαρίλαου Φλωράκη που τηρούνταν στη Γενική Ασφάλεια, ενώ οι υπόλοιπες βρέθηκαν σε χέρια συντρόφων και σε ιδιωτικές συλλογές...

Αυτήν την άγνωστη σελίδα της ηρωικής ιστορίας, που έγραψαν μέλη και στελέχη του ΚΚΕ κι άλλοι αγωνιστές στις φυλακές και τις εξορίες, φιλοδοξεί να φέρει στο φως της δημοσιότητας η έκδοση αυτή. Είναι, επίσης, η πρώτη απόπειρα ανίχνευσης και συστηματοποίησης του κεφαλαίου, που εντάσσεται στην πλούσια Ιστορία του Παράνομου Κομμουνιστικού Τύπου, μέχρι την ημέρα, που το ΚΚΕ με την πάλη του κέρδισε τη νομιμότητά του...».

Πρέπει να τονίσουμε ότι για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού και του παγκόσμιου Τύπου γίνεται μια συστηματική συγκεντρωτική προσπάθεια έρευνας και ανάδειξης της έκδοσης των παράνομων χειρόγραφων εφημερίδων, που γράφονταν από πολιτικούς εξόριστους και φυλακισμένους και κυκλοφορούσαν μέσα στις φυλακές και τις εξορίες.

Στο Λεύκωμα, μαζί με τις εφημερίδες, υπάρχει η καταγραφή και η παράθεση στοιχείων και πληροφοριών σχετικών με την έκδοση των χειρόγραφων εφημερίδων που έβγαιναν στις φυλακές, όπως περιγράφονται στις σελίδες που ακολουθούν. Η έκδοση γίνεται στο φυσικό μέγεθος των εφημερίδων. Ετσι δίνει τη δυνατότητα στον μελετητή, στον ιστορικό του μέλλοντος να έχει μια σημαντική πηγή γεγονότων, όπως καταγράφτηκαν στις σελίδες τους.

«Ο Νέος Αγωνιστής», εφημερίδα των κρατουμένων στις φυλακές Αβέρωφ

Το Λεύκωμα θα κυκλοφορήσει την Κυριακή 7 Δεκέμβρη 2003, στην εκδήλωση της ΚΕ του ΚΚΕ για την επέτειο των 85 χρόνων από την ίδρυση του Κόμματος στο Κλειστό Στάδιο του Περιστερίου.

ΣΤΑ ΚΑΤΕΡΓΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΞΟΡΙΕΣ

(Οι παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες)

«Από τις φυλακές και την εξορία

ξεκινά του κόσμου η καινούρια ιστορία»

Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ

ΕΚΔΟΣΗ σημαντική, καρπός πολύχρονης ιστορικής έρευνας αποτελεί το βιβλίο - λεύκωμα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα η «Σύγχρονη Εποχή» και το οποίο παρουσιάζει «παράνομες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες». Ο δημοσιογράφος ο σ. Δημήτρης Σέρβος δούλεψε κι αυτή τη φορά το θέμα του φέροντος στο φως με τη συστηματική του αναζήτηση μοναδικά γραφτά ντοκουμέντα, που έχει αφήσει η πένα του κομμουνιστή εξόριστου, του αντιφασίστα φυλακισμένου, στα μεσαιωνικά κάτεργα πάνω στις μικρές εκείνες τις χειρόγραφες εφημεριδούλες, που έβγαιναν μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Κι όμως, υπερνικώντας τις δυσκολίες έβγαιναν και κυκλοφορούσαν...

ΟΠΩΣ παρατηρεί στο προλογικό της σημείωμα η σ. Αλέκα Παπαρήγα «κυριολεκτικά η έκδοση αυτή έρχεται την κατάλληλη στιγμή, σε μια περίοδο που πολλοί δημοσιογράφοι στη χώρα μας, και όχι μόνο, αντιμετωπίζουν διλήμματα και προβλήματα συνείδησης. Αφορά στην αντικειμενική πληροφόρηση και ενημέρωση, σε μια εποχή, που ο όρος διαπαιδαγώγηση θεωρείται εντελώς ξεπερασμένος και ντεμοντέ αν και από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι να κλείσουμε τα μάτια είμαστε εκτεθειμένοι και διαπαιδαγωγούμαστε στον ανορθολογισμό, στο ψέμα, στο κυνήγι του ατομικού συμφέροντος και του κέρδους...».

ΤΟ ΛΕΥΚΩΜΑ αυτό, αφιερωμένο στα 85 χρόνια του ΚΚΕ, έχει σημείο αφετηρίας του το Καλπάκι. Είναι ο «πειθαρχικός ουλαμός», ο προπομπός της Μακρονήσου, που θα «στηνόταν» αργότερα. Μεγάλα ρεπορτάζ έχουν γραφτεί για το Καλπάκι και τους κομμουνιστές φαντάρους και ναύτες που τους μετέφεραν εκεί. Σημειώνουμε επίσης ότι από το Καλπάκι πέρασαν και πολλοί δημοσιογράφοι του «Ρ» όπως ο Θανάσης Κλάρας (Βελουχιώτης), ο Κώστας Καραγιώργης, ο Γαμβέτας κι άλλοι.

ΕΙΝΑΙ δύσκολη πάντα η έρευνα, η αναζήτηση των ντοκουμέντων της περιόδου στην οποία αναφέρεται το βιβλίο - λεύκωμα του σ. Δ. Σέρβου. Εχουν περάσει εξήντα και πάνω χρόνια αλλά το πιο σημαντικό είναι η μεγάλη καταστροφή, η εξαφάνιση που έχει συντελεστεί σε βάρος του ιστορικού υλικού, που αναφέρεται στους λαϊκούς αγώνες, στην ΕΑΜική Αντίσταση, στον ΔΣ, αλλά και σε νεότερες ακόμη περιόδους.

ΜΕΣΑ σ' αυτές τις αντιξοότητες και τις μεγάλες δυσκολίες συγκρότησε το εντυπωσιακό λεύκωμα των παράνομων εφημερίδων που βγήκαν με θυσίες μέσα στα αμέτρητα κάτεργα που έστησαν τότε πάνω στη χώρα μας οι ιμπεριαλιστές και οι ντόπιοι υποτακτικοί τους σε μια πολύχρονη διαδρομή και αδιατάραχτη διαδοχή...

ΑΠΟ το Καλπάκι, την Ακροναυπλία, το Επταπύργιο - Γεντί Κουλέ, τις φυλακές Αβέρωφ, της Αίγινας, Συγγρού, Κέρκυρας, Πάτρας, Βούρλων - Κάστορος, Κεφαλονιάς, Ιντζεδίν... Φυλακές... Ολούθε φυλακές. Ακόμη κι οι αίθουσες του Εθνικού Αρχαιολογικού μας Μουσείου έγιναν φυλακές... Στις αίθουσες αυτές το μεταδεκεμβριανό κράτος στοίβαζε εκατοντάδες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, κυρίως ΕΠΟΝίτες, ανάμεσά τους κι ο ποιητής Μανώλης Αλεξίου που αφιέρωσε στη φυλακή αυτή ένα πολύ χαρακτηριστικό, αλλά και πολύ ταιριαστό για την περίπτωση ποίημα που δημοσιεύτηκε στη «Νέα Γενιά».

ΕΧΟΥΜΕ επίσης στις πλούσιες εικονογραφημένες σελίδες του Λευκώματος μια παρουσίαση των φυλακών, όλων γενικά των κατέργων με εξονυχιστική παράθεση όλων των σχετικών στοιχείων, καθώς επίσης και παράλληλη αναφορά σχετικά με τις παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες. Να σταθούμε, λίγο, και στο ονοματολόγιο που έδωσαν οι φυλακισμένοι αγωνιστές στα εφημεριδάκια αυτά της πίστης και της ελπίδας.

ΕΙΝΑΙ μια ποικιλία τίτλων. Σημειώνουμε μερικούς: «Κόκκινος Ναύτης», «Ο νέος αγωνιστής», «Ο Δεσμώτης», «Νιάτα στα Σίδερα», «Ο Αντιφασίστας», «Η Τσουκνίδα», «Η αρβύλα», «Αλύγιστος», «Ο Εξόριστος της Γαύδου», «Σπίθα», «Τσούχτρα» κι άλλοι πολλοί. Με ξεχωριστή φροντίδα οι χειρόγραφες αυτές εφημερίδες παρουσιάζουν τα θέματα που επιλέγουν. Μερικές μάλιστα από τις εφημερίδες αυτές έχουν μια μοναδική καλλιτεχνική φροντίδα. Σταματάς μπροστά σ' αυτές τις εφημεριδούλες και μοναχός σου, μπορείς έτσι να εκτιμήσεις πόσες δυσκολίες ξεπέρασαν κι έφτασαν στο αποτέλεσμα που ο αναγνώστης χαίρεται μελετώντας όλα τα υλικά που παρουσιάζονται στο λεύκωμα.

ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ακούραστος ακόμη μια φορά, ο Δ. Σέρβος προσθέτει μια σημαντική έκδοση με τη συγκέντρωση του πολύτιμου αυτού υλικού. Μια εργασία που αφιερώνεται στα 85χρονα του ΚΚΕ. Ενα βιβλίο, που ο αναγνώστης δέχεται ερεθίσματα για νέες αναζητήσεις πάνω και σ' άλλα θέματα, που θύελλες και μεγάλες δυσκολίες δεν άφησαν ακόμη να τα πλησιάσουμε και να τα φωτίσουμε, όπως πρέπει κι όπως τους αξίζει.

Του
Νίκου ΚΑΡΑΝΤΗΝΟΥ

    

ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΘΕΜΑΤΑ

21/12/2008

 -- ΙΣΤΟΡΙΑ - ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ

22/5/2004

 -- ΑΤΙΤΛΟ

14/12/2003

 -- ΙΣΤΟΡΙΑ -- ΠΟΛΙΤΙΚΗ

30/11/2003

 -- «Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες»

30/11/2003

 -- «Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες»

Η Λαϊκή Εξουσία και ο ΔΣΕ

Ελεύθερη Ελλάδα: Παιδιά μαθαίνουν γράμματα σε υπαίθριο σχολείο (φωτ. Σπύρου Μελετζή)

Στις 6 Απρίλη του 1947, ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης πέρασε μυστικά τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα και κατευθύνθηκε προς το Βελιγράδι, όπου βρισκόταν η μόνιμη αποστολή της ΚΕ του Κόμματος, αποτελούμενη από τον Γιάννη Ιωαννίδη, τακτικό μέλος του ΠΓ, και τον Πέτρο Ρούσο, αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ. Η κατάσταση πίεζε ασφυκτικά. Ο Δημοκρατικός Στρατός όφειλε να εξαπλωθεί και να αναπτυχθεί γρήγορα, πολύ περισσότερο που ο κυβερνητικός στρατός είχε αρχίσει εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που από τη μία μεριά αποσκοπούσαν στην εξόντωση των ανταρτών και από την άλλη στην ερήμωση της υπαίθρου, με τη βίαιη μεταφορά των χωρικών στα αστικά κέντρα, ούτως ώστε ο ΔΣΕ να μην μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του σε ζητήματα επιμελητείας και το σπουδαιότερο να μην βρίσκει μαχητές να στρατολογήσει.

Στις 17 Απρίλη του 1947 ο Ν. Ζαχαριάδης και ο Γ. Ιωαννίδης έστειλαν με ασύρματο στον αρχηγό του ΔΣΕ Μάρκο Βαφειάδη ένα κείμενο απόρρητων οδηγιών στις οποίες περιγράφονταν με απόλυτη ακρίβεια τα καθήκοντα και ο προσανατολισμός του αντάρτικου κινήματος, ο πολιτικο - κοινωνικός χαρακτήρας του ένοπλου αγώνα. «Πολιτικά ο ΔΣΕ σε δύο βασικά ζητήματα πρέπει παντού και πάντοτε να δείχνει έντονα το πρόσωπό του και την καθαρή γραμμή του - στην Εθνική Ανεξαρτησία και στη Λαϊκή Δημοκρατία. (...) Στις περιοχές που ελέγχει ο ΔΣΕ, τα ζητήματα αυτά πρέπει να βρίσκουν πρακτική έκφραση και λύση. Στις περιοχές αυτές η κρατική διάρθρωση πρέπει να παίρνει συγκεκριμένη μορφή, με βάση τις λαϊκές επιτροπές, και ν' αντιμετωπίζονται άμεσα και συγκεκριμένα τα ζωτικά λαϊκά προβλήματα - πρώτα απ' όλα η απονομή της λαϊκής δικαιοσύνης, η φορολογική πολιτική, ο εκπαιδευτικός και πολιτιστικός τομέας, η οργάνωση της νεολαίας και της γυναίκας - σύμφωνα με το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας, βασισμένο και στη σχετική πείρα της κατοχής. (...). Ο ΔΣΕ πρέπει να έχει συγκεκριμένο πρακτικό πρόγραμμα λαϊκοδημοκρατικής ανασυγκρότησης της περιοχής που ελέγχει. Εδώ σε πρώτη γραμμή προβάλλει το αγροτικό ζήτημα, που η πολιτική του σημασία είναι τεράστια και που ο ΔΣΕ πρέπει να το λύσει σύμφωνα με το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας και ανάλογα με τις συγκεκριμένες τοπικές συνθήκες».¹

Θέατρο στην Ελεύθερη Ελλάδα

Ο Δημοκρατικός Στρατός αγωνίστηκε μέχρις εσχάτων, επί τρία ολόκληρα χρόνια, δίνοντας όλες του τις δυνάμεις, το αίμα των καλύτερων μαχητριών, μαχητών και στελεχών του, για να εκπληρώσει την αποστολή του. Κι αυτός του ο αγώνας διατηρεί ακέραιη την αξία του παρ' όλο που, τον Αύγουστο του 1949, κατέληξε σε ήττα, κάτω από το βάρος των υπέρμετρων αντίπαλων δυνάμεων. Ο,τι ο ΔΣΕ έπραξε, ό,τι δημιούργησε, είναι πολυτιμότατη παρακαταθήκη για το παρόν και το μέλλον του λαϊκού - εργατικού, του επαναστατικού κινήματος του τόπου μας. Ξεχωριστή αξία - που φανερώνει και το χαρακτήρα της τρίχρονης εποποιίας των ανταρτών - έχει η προσπάθεια που έκανε ο Δημοκρατικός Στρατός να θεμελιώσει στις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχό του τη λαϊκή εξουσία. Σ' αυτό το ζήτημα θα σταθούμε αναλυτικότερα.

Οι «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα»

Στο πλαίσιο των Οδηγιών Ζαχαριάδη - Ιωαννίδη αλλά και των συνθηκών που είχε δημιουργήσει ο ένοπλος αγώνας, στις 10 Αυγούστου του 1947 ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας προχώρησε σ' ένα βήμα τεράστιας σπουδαιότητας. Δημοσιοποίησε τις «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα» τον Καταστατικό χάρτη ή αλλιώς το Σύνταγμα που κατοχύρωνε την πολιτική και νομική θεμελίωση της Λαϊκής εξουσίας στις ελεύθερες περιοχές της χώρας.²Επρόκειτο για απλές, αυτονόητες αρχές μιας Δημοκρατίας που θέλει και εννοεί στο πλαίσιό της να είναι κυρίαρχος ο λαός, αρχές που όμως αποκτούσαν επαναστατικό χαρακτήρα, αφού για την επιβολή τους ήταν αναγκαία η ριζική μεταβολή του υφιστάμενου αστικού καθεστώτος και μάλιστα με τη δύναμη των όπλων. Υπό αυτήν την έννοια, οι «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα» ήταν μια επαναστατική διακήρυξη γραμμένη στη φωτιά του αγώνα - όπως όλες οι επαναστατικές διακηρύξεις της Ιστορίας - στην οποία με σύντομο, αλλά απολύτως σαφή τρόπο, αναπτύσσονται οι βασικές και θεμελιώδεις αρχές για τις οποίες όφειλε να αγωνιστεί ο ελληνικός λαός, με κάθε μέσο και τρόπο, και μέσα από τις τάξεις του ΔΣΕ.

Αντάρτες και πολίτες σε χωριό της Ελεύθερης Ελλάδας

Ταυτόχρονα με τις «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα», η ηγεσία του ΔΣΕ δημοσιοποίησε πέντε πράξεις νομικού περιεχομένου που, αντανακλούσαν φλέγοντα κοινωνικοταξικά ζητήματα για τη λύση τους. Οι πράξεις αυτές ήταν:

- Πράξη αριθμός 1: «Για την οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας».³

- Πράξη αριθμός 2: «Προσωρινές διατάξεις για τη Λαϊκή Δικαιοσύνη».⁴

- Πράξη αριθμός 3: «Για μια δίκαιη κατανομή της γης».⁵

- Πράξη αριθμός 4: «Για τη χρήση του δασικού πλούτου».⁶

- Πράξη αριθμός 5: «Για την οργάνωση της Λαϊκής Εκπαίδευσης».⁷

Τα ντοκουμέντα αυτά, πέραν του Δελτίου Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, δημοσιεύτηκαν, τότε, στον αθηναϊκό Τύπο και φυσικά στα έντυπα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ που ακόμη κυκλοφορούσαν, τυπικά, νόμιμα. Ας δούμε όμως στο σύνολό τους τις «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα», καθώς και τις βασικές διατάξεις των υπόλοιπων νομοθετημάτων, ούτως ώστε να έχουμε μια πιο σαφή εικόνα για το ζήτημα που εξετάζουμε:

«Το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας - έλεγαν οι «Καταστατικές Διατάξεις» - έχοντας υπ' όψη πως δημιουργήθηκαν στις ελεύθερες περιοχές της Ελλάδας, οι συνθήκες για να οργανωθεί η λαϊκή εξουσία, πάνω σε λαϊκές δημοκρατικές βάσεις και ότι επιβάλλεται πριν απ' όλα, να διατηρηθούν τα βασικά δικαιώματα, ελευθερίες και καθήκοντα του αγωνιζόμενου λαού και έχοντας τις ευθύνες της Κεντρικής Εξουσίας ώσπου να δημιουργηθεί η Προσωρινή Κυβέρνηση της Ελεύθερης και Δημοκρατικής Ελλάδας.

Νοσοκομείο του ΔΣΕ στην Ελεύθερη Ελλάδα

ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ:

Αρθρο 1ο: Η Ελλάδα είναι χώρα ελεύθερη, ανεξάρτητη και δημοκρατική.

Αρθρο 2ο: Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι η Δημοκρατία. Ο ελληνικός λαός θα αποφανθεί ελεύθερα για το οριστικό πολίτευμα της Ελλάδας.

Αρθρο 3ο: Ολες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν για το Λαό και ασκούνται από το Λαό.

Αρθρο 4ο: Ολοι οι Ελληνες, άνδρες και γυναίκες είναι ίσοι και έχουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώματα. Οι εθνικές μειονότητες έχουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώματα και έχουν πλήρη δικαιώματα να διατηρήσουν και να αναπτύξουν τον εθνικό τους πολιτισμό, γλώσσα, θρησκεία, εκπαίδευση και τα λοιπά.

Αρθρο 5ο: Στην Ελεύθερη Δημοκρατική Ελλάδα θεωρείται σαν έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και τιμωρείται σαν τέτοιο κάθε ενέργεια που αποβλέπει στο να διωχτούν πρόσωπα ή ομάδες προσώπων για τη θρησκεία, την εθνικότητά τους ή τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Διώκεται σαν έγκλημα κάθε φασιστική θεωρία, όργανο και πράξη.

Αρθρο 6ο: Οι λαϊκές ελευθερίες είναι ιερές και απαραβίαστες.

Αρθρο 7ο: Τα άτομα και ο λαός υπερασπίζονται τα δημοκρατικά τους δικαιώματα ενάντια στον οποιοδήποτε παρανομούντα που επιβουλεύεται αυτά.

Αρθρο 8ο: Η εργασία είναι βασικό κοινωνικό λειτούργημα και δημιουργεί δικαίωμα για την απόλαυση όλων των αγαθών της ζωής.

Για τη δίκαιη κατανομή της γης. Δελτίο πράξεων και αποφάσεων του ΔΣΕ 8/10/1947

Αρθρο 9ο: Πρωταρχικός σκοπός και γνώμονας για την άσκηση όλων των εξουσιών είναι ο αγώνας για την υπεράσπιση της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της χώρας. Για την απελευθέρωση όλης της Πατρίδας από τους ξένους και ντόπιους πράκτορές τους και κατοχύρωση της ακεραιότητας της χώρας. Καθήκον του κάθε πολίτη είναι να συμμετέχει στον αγώνα αυτόν, να υπερασπίζεται τις λαϊκές ελευθερίες, την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα της Πατρίδας.

Αρθρο 10ο: Ο Δημοκρατικός Στρατός είναι το ένοπλο τμήμα του Εθνους που μάχεται για την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα της Ελλάδας και για τις δημοκρατικές ελευθερίες του ελληνικού λαού.

Αρθρο 11ο: Η Λαϊκή Εξουσία δέχεται και ενθαρρύνει κάθε συνεργασία και βοήθεια από το ξένο κεφάλαιο ή από διεθνείς οργανισμούς που θα συντελούν στην προώθηση της ελληνικής οικονομίας και θα στηρίζονται στην αρχή της ισοτιμίας. Δεν αναγνωρίζει όμως και καταργεί κάθε προνόμιο ή δικαίωμα που έχει παραχωρηθεί σε ξένους, άτομα εταιρίες ή κράτη, ασυμβίβαστο με την εθνική της Ελλάδας ανεξαρτησία και τη λαϊκή κυριαρχία. Συμβάσεις κρατικές και προνόμια που παραχωρήθηκαν σε ξένους και που είναι ασυμβίβαστα με το λαϊκό και εθνικό συμφέρον δεν αναγνωρίζονται από τη λαϊκή εξουσία.

Αρθρο 12ο: Ωσπου να σχηματιστεί η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ελλάδας, η Κεντρική Εξουσία ασκείται από το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού.

Το Γενικό Αρχηγείο με πράξεις του παίρνει όλα τα αναγκαία νομοθετικά κυβερνητικά και εκτελεστικά μέτρα.

Ολες οι πράξεις του Γενικού Αρχηγείου θα υποβληθούν στην έγκριση της Λαϊκής Εθνοσυνέλευσης μόλις αυτή συγκληθεί.

10 Αυγούστου 1947

Για το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού

Στρατηγός ΜΑΡΚΟΣ».

Η νομική θεμελίωση της Λαϊκής Εξουσίας - Οι 11 Πράξεις του Γ.Α. του ΔΣΕ

«ΕΞΟΡΜΗΣΗ» Αρ. φύλλου 8 (21/9/1947)

Η 1η Πράξη, όπως έχουμε προαναφέρει, αφορούσε στην οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας στην Ελεύθερη Ελλάδα. Βασικός φορέας και όργανα λαϊκής εξουσίας ορίζονταν «τα Λαϊκά Συμβούλια σε κάθε χωριό και σε κάθε πόλη» που εκλέγονταν από το λαό (με καθολική ψηφοφορία ανδρών και γυναικών από 18 ετών και άνω) και μέσω αυτών ο λαός ασκούσε την εξουσία του. Η θητεία των Λαϊκών Συμβουλίων ήταν διετής. Κυρίαρχο όργανο στο χωριό και την πόλη οριζόταν «η Γενική Συνέλευση των πολιτών», ενώ στις πόλεις που δεν ήταν πρακτικά δυνατή Γενική Συνέλευση όλων των πολιτών, αυτή συγκροτούνταν «από αντιπροσώπους των πολιτών που εκλέγονται σε αναλογία ένας σε κάθε 10 μέχρι 15 κατοίκους ή και περισσότερους όταν η πόλη είναι μεγάλη». Σύγκληση της Γενικής Συνέλευσης των πολιτών γινόταν υποχρεωτικά κάθε τρίμηνο «ή όταν την καλέσει το συμβούλιο, ή το ζητήσει το 1/4 από τους εκλογείς». Με την πρώτη Πράξη ορίζονταν και άλλες λεπτομέρειες αναφορικά με την οργάνωση και τη δικαιοδοσία των οργάνων της Λαϊκής Εξουσίας. Στην Πράξη αυτή περιεχόταν επίσης η βασική αρχή που χαρακτήριζε όλες τις επαναστάσεις από την εποχή της Κομμούνας του Παρισιού και μετά, δηλαδή η αρχή της άμεσης ανακλητότητας από το λαό όλων των λαϊκών εκπροσώπων του σε όλες τις βαθμίδες της εξουσίας. Στο άρθρο 5 της Πράξης αναφερόταν μεταξύ άλλων: «Το Λαϊκό Συμβούλιο εκλέγει στην πρώτη συνεδρίασή του τον πρόεδρο, τον αντιπρόεδρο, τον γραμματέα και τον ταμία. Ολοι αυτοί είναι ανακλητοί από το Συμβούλιο καθώς και τα μέλη του Συμβουλίου είναι ανακλητά από τη Γενική Συνέλευση».

Στο ίδιο πνεύμα που διαπερνούσε την 1η Πράξη, με τη 2η Πράξη η Δικαιοσύνη συγκροτούνταν πάνω σε λαϊκή βάση. Σε κάθε πόλη και χωριό συγκροτούνταν λαϊκό δικαστήριο, αποτελούμενο από τρία τακτικά και τρία αναπληρωματικά μέλη, το λαϊκό επίτροπο και τον αναπληρωτή του. Σε πόλεις ή χωριά με περισσότερους από 3.000 κατοίκους μπορούσαν να συγκροτηθούν περισσότερα λαϊκά δικαστήρια. Ολοι οι δικαστές εκλέγονταν από το λαό της πόλης ή του χωριού με καθολική ψηφοφορία, στην οποία συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες από 18 ετών και άνω και με θητεία ένα χρόνο. Σε κάθε περιφέρεια προβλεπόταν η συγκρότηση αναθεωρητικού δικαστηρίου, οι δικαστές του οποίου εκλέγονταν από τη συνέλευση, στην οποία λάμβαναν μέρος όλα τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη των τοπικών δικαστηρίων. Ολοι οι δικαστές, όλων των δικαστηρίων, ήταν ανακλητοί από τους εκλογείς τους ενώ η απονομή δικαιοσύνης από τα δικαστήρια ήταν ανέξοδη.

Η Εφημερίδα της προσωρινής Κυβέρνησης Αρ. 4, 10/2/1948 (Για την εργατική νομοθεσία)

Φλέγον ζήτημα στην Ελλάδα της εποχής του Εμφυλίου ήταν το αγροτικό ζήτημα, η λύση του οποίου για τον ΔΣΕ αποκτούσε ακόμη μεγαλύτερη σημασία λόγω του ότι το αντάρτικο κίνημα εξαπλωνόταν στην ελληνική ύπαιθρο. Ετσι, με την 3η Πράξη του Γενικού του Αρχηγείου ο Δημοκρατικός Στρατός επιχείρησε να οικοδομήσει τις βάσεις της κοινωνικής δικαιοσύνης στο χωριό. «Η γη - προέβλεπε, μεταξύ άλλων η προαναφερόμενη Πράξη - ανήκει στους καλλιεργητές. Η κρατική εξουσία πρέπει να εξασφαλίσει στον κάθε αγρότη ένα ελάχιστο κλήρο, τέτοιο που να του επιτρέπει να ζει αυτός και η οικογένειά του. Τα Λαϊκά Συμβούλια σε κάθε χωριό καθορίζουν με αποφάσεις τους ποιος πρέπει να είναι ο ελάχιστος αυτός κλήρος, παίρνοντας υπόψη τις τοπικές συνθήκες καλλιέργειας, είδη που καλλιεργούνται, κλπ.». Ακόμη προβλεπόταν ότι «ο καλλιεργητής δεν μπορεί να κατέχει σαν ιδιοκτήτης γης και να έχει εμπράγματο δικαίωμα γης σε μεγαλύτερη έκταση από το οχταπλάσιο του ελάχιστου κλήρου που ορίσθηκε από το Λαϊκό Συμβούλιο. Η παραπάνω έκταση από το οχταπλάσιο παραχωρείται από το Λαϊκό Συμβούλιο στους αχτήμονες του χωριού ή σε αγρότες που ο κλήρος τους είναι κάτω από τον ελάχιστο για να συμπληρωθεί ο κλήρος τους».

Με την 4η Πράξη οριζόταν ότι τα δάση είναι λαϊκή ιδιοκτησία ενώ «η διοίκηση, διαχείριση, εκμετάλλευση και αξιοποίηση των δασών, δασικών εκτάσεων και βοσκότοπων ανήκει στα Λαϊκά Συμβούλια». Ακόμη υπογραμμιζόταν με έμφαση ότι τα Λαϊκά Συμβούλια ήταν «υποχρεωμένα να προστατεύουν και να φροντίζουν τα δάση που είναι πια λαϊκή ιδιοκτησία».

Με την 5η Πράξη προβλεπόταν η οργάνωση της Λαϊκής Εκπαίδευσης. Καθιερωνόταν η στοιχειώδης 6χρονη υποχρεωτική δωρεάν εκπαίδευση για όλα τα παιδιά του λαού ενώ η οργάνωση και λειτουργία των σχολείων ήταν υπόθεση του Λαϊκού Συμβουλίου. Επίσημη γλώσσα οριζόταν η δημοτική, στην οποία θα γινόταν η διδασκαλία σε όλες τις τάξεις. Για τα παιδιά που ανήκαν σε μειονότητες τα συμβούλια θα φρόντιζαν να δημιουργήσουν ιδιαίτερα σχολεία και η διδασκαλία προβλεπόταν να γίνεται στη μειονοτική γλώσσα.

Μέχρι και τον Οκτώβρη του 1947, το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ προχώρησε στην έκδοση έξι ακόμη Πράξεων που αφορούσαν: Την οργάνωση της σποράς, την απελευθέρωση των συνεταιρισμών με την κατάργηση όλων των αντιδημοκρατικών νομοθετημάτων του παρελθόντος. Την επισκευή των σχολείων και την αντιμετώπιση των υπαρχόντων προβλημάτων για τη γρήγορη έναρξη της σχολικής χρονιάς 1947-1948. Την τριετή αναστολή εξόφλησης των αγροτικών δανείων προς την ΑΤΕ. Τη συγκρότηση του σώματος Λαϊκής Πολιτοφυλακής και, τέλος, τη συγκρότηση του Σώματος Αξιωματικών του ΔΣΕ.

Παρά το ότι οι 11 Πράξεις του Γενικού Αρχηγείου έθεταν μόνο τις πρώτες βάσεις της νέας, της Λαϊκής Εξουσίας, το γεγονός αυτό καθαυτό ήταν αποφασιστικής σημασίας, από τα μεγαλύτερα της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας.

Στον αντίλογο που πολλές φορές ορθώνεται ή επιχειρείται να ορθωθεί ότι δεν υπήρξε ποτέ Λαϊκή Εξουσία στην Ελλάδα του Εμφυλίου επειδή η έκταση της χώρας που έλεγχε ο ΔΣΕ δεν ήταν μεγάλη ή αυξομειωνόταν με τελικό αποτέλεσμα την ήττα των ανταρτών, νομίζουμε πως αξίζει να παραθέσουμε την απάντηση που δόθηκε εκείνη την εποχή μέσα από τις σελίδες του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚΕ «Κομμουνιστική Επιθεώρηση». Στην απάντηση εκείνη μεταξύ άλλων αναφερόταν⁸: «Τα νομοθετήματα της νέας Εξουσίας έχουν μέσα τους τη δύναμη να ισχύουν σ' όλη την Ελλάδα. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι η νέα Πολιτική Εξουσία εκφράζει τη θέληση της πλειοψηφίας του Ελληνικού Λαού και μάχεται για την απελευθέρωση όλης της Ελλάδας. Προς τη "θέση" αυτή είναι άσχετο το αν θα μπορεί να εφαρμόζονται σ' όλη την Ελλάδα. Αυτό είναι ζήτημα εντελώς σχετικό και εξαρτιέται από το άπλωμα της επικράτησης του Δημοκρατικού Στρατού, αλλά και από την αντίσταση των Ελλήνων εκεί όπου δεν επικρατεί ο Δημοκρατικός Στρατός. Οπωσδήποτε δεν πρέπει να γίνει σύγχυση ανάμεσα σε δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα: α) Στη χωρική έχταση που ελέγχει η νέα Πολιτική Εξουσία, η οποία έχταση πρέπει βέβαια να υπάρχει, αλλ' η οποία μπορεί απεριόριστα σχεδόν να αυξομειώνεται (στα χρόνια της Επανάστασης του '21 τα εδαφικά όρια πολλές φορές περιοριστήκανε στο ελάχιστο) και β) στη δύναμη εφαρμογής των προσταγών της νέας Εξουσίας, που τίποτα δεν εμποδίζει να ξεπερνάει τα μεταβαλλόμενα εδαφικά όρια (στην περίοδο της άλλης κατοχής οι αποφάσεις των Λαϊκών δικαστηρίων πολλές φορές ίσχυαν και για κατοίκους κατεχομένων πόλεων, όπως στο Βόλο και αλλού)».

Ας περάσουμε τώρα να δούμε πώς οργανωνόταν η Λαϊκή Εξουσία στην πράξη.

Η Λαϊκή Εξουσία στην πράξη

Αμέσως μόλις δημοσιεύτηκαν οι «Καταστατικές Διατάξεις για την Ελεύθερη Ελλάδα» και οι πέντε πρώτες Πράξεις του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, στις ελεύθερες περιοχές της χώρας άρχισε η οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας με την εκλογή των Λαϊκών Συμβουλίων. Η εφημερίδα του Γ.Α. «Εξόρμηση» καταγράφει το κλίμα των πρώτων ημερών: «Ο λαός με ενθουσιασμό ρίχτηκε στο έργο κι άρχισε να εφαρμόζει στη ζωή τις σχετικές διατάξεις. Ανδρες και γυναίκες, νέοι και νέες πάνω από 18 χρόνων, στις ελεύθερες περιοχές, με γιορτές και συγκεντρώσεις οργανώνουν εκλογές για την ανάδειξη των οργάνων της Λαϊκής Εξουσίας, των Λαϊκών Συμβουλίων, των Λαϊκών Δικαστηρίων κτλ. Ετσι στο χωριό Περιβόλι των Γρεβενών, στις 31 Αυγούστου - μέρα Κυριακή - μέσα σε εκδηλώσεις χαράς, συμφιλίωσης και αδελφοσύνης των κατοίκων γίνανε εκλογές. Οι χωρικοί χωρίς πια το χωροφύλακα του Ζέρβα, τον τραμπούκο χίτη, τον παλαιοκομματικό παράγοντα και εκβιαστή, ελεύθερα και δημοκρατικά με την ψήφο τους ανέδειξαν τους πιο άξιους του χωριού για το Λαϊκό Συμβούλιο και το Λαϊκό Δικαστήριο. Σε 32 χωριά της επαρχίας Κόνιτσας (Ηπειρος) γίνανε συγκεντρώσεις του λαού όπου αναλύθηκαν οι βασικές διατάξεις των Πράξεων του Γ.Α. του ΔΣΕ. Ο λαός με εκδηλώσεις χαράς και ενθουσιασμού υποδέχτηκε και επιδοκίμασε τις διατάξεις του Γ.Α. του ΔΣΕ και ζήτησε τη γρήγορη εφαρμογή τους. Αμέσως άρχισαν προετοιμασίες για τη διενέργεια εκλογών. Στις συγκεντρώσεις αυτές έγιναν προτάσεις για την εφαρμογή μέτρων για ορισμένα τοπικά ζητήματα»⁹.

Ο Τύπος του Δημοκρατικού Στρατού έχει πλήθος πληροφοριών γύρω από το ζήτημα της συγκρότησης των οργάνων της Λαϊκής Εξουσίας στις ελεύθερες περιοχές, που ασφαλώς δεν είναι δυνατό να τις παραθέσουμε. Θα σταθούμε σε μερικές: «Από την Κρήτη μέχρι τη Θράκη - έγραφε η "Εξόρμηση" το Νοέμβρη του '47 - ο λαός με την ελεύθερη ψήφο του αναδείχνει δημοκρατικά και ανεξάρτητα απ' τα φρονήματά του τους εκλεχτούς του. Τον τελευταίο καιρό αρχίζει να εκλέγει τα δευτεροβάθμια διοικητικά του όργανα, όπου οι ανάγκες επιβάλλουν και υπάρχουν οι προϋποθέσεις»¹⁰. Οντως στις 4 του Νοέμβρη του 1947 στην έδρα ενός προωθημένου τάγματος του ΔΣΕ συγκλήθηκε η συνέλευση των αντιπροσώπων των Λαϊκών Συμβουλίων του Νομού Καστοριάς. Στη συνέλευση εξετάστηκαν η δράση, τα προβλήματα και οι αδυναμίες των Λαϊκών Συμβουλίων ενώ στο τέλος εκλέχτηκε το πρώτο Επαρχιακό Συμβούλιο στο Νομό Καστοριάς¹¹. Ενας ελλιπής απολογισμός, που δημοσιεύτηκε στον Τύπο του ΔΣΕ αναφορικά με την οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας στην Ελεύθερη Ελλάδα, εμπεριέχει τα παρακάτω στοιχεία: Εκλογές για την ανάδειξη λαϊκών οργάνων εξουσίας έγιναν: Στο Αρχηγείο Ρούμελης, τουλάχιστον σε 120 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Θεσσαλίας, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Μακεδονίας, τουλάχιστον σε 90 κοινότητες. Στο Αρχηγείο Ηπείρου, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες και στο Αρχηγείο Ανατολικής Μακεδονίας- Θράκης, τουλάχιστον σε 20 κοινότητες. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι στις 7 του Φλεβάρη του 1948 πραγματοποιήθηκε η Γενική Συνέλευση των Λαϊκών Συμβουλίων Φλώρινας- Καστοριάς με την παρουσία του υπουργού Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, Γ. Ιωαννίδη, του υπουργού Δικαιοσύνης, Μ. Πορφυρογένη, και του υπουργού Υγιεινής και Πρόνοιας, Πέτρου Κόκκαλη, όπου εξετάστηκε η δράση των Λαϊκών Συμβουλίων. Μία μέρα νωρίτερα είχε πραγματοποιηθεί η Γενική Συνέλευση των λαϊκών δικαστών Φλώρινας - Καστοριάς, παρουσία των υπουργών Μ. Πορφυρογένη και Π. Κόκκαλη, όπου συζητήθηκε το έργο της Λαϊκής Δικαιοσύνης και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε¹².

Η ιστορική έρευνα ασφαλώς, στο μέλλον, θα διαφωτίσει ακόμη περισσότερο το ζήτημα της οργάνωσης και δράσης της Λαϊκής Εξουσίας. Εχει πάντως σημασία να αναφερθεί ότι η Λαϊκή Εξουσία εκεί που συγκροτήθηκε και κατάφερε να λειτουργήσει ασχολήθηκε με όλα τα λαϊκά προβλήματα. Μοίρασε τη γη στους αγρότες, οργάνωσε την καλλιέργειά της, έφτιαξε σχολεία και έθεσε σε λειτουργία τα υπάρχοντα, έφτιαξε νοσοκομεία και λειτούργησε αυτά που υπήρχαν, οργάνωσε τον επισιτισμό του λαού, προχώρησε σε έργα ανοικοδόμησης, κ.ο.κ.

Δεν πρέπει βεβαίως να μας διαφεύγει ότι μιλάμε για Λαϊκή Εξουσία σε εμπόλεμη κατάσταση, που δρούσε με τους περιορισμούς και τα προβλήματα που ο πόλεμος δημιουργούσε. Ενας πόλεμος που κανείς δεν αμφιβάλλει πως ήταν σκληρός και αδυσώπητος και αδιάκοπα μετέβαλλε τις καταστάσεις. Η Λαϊκή Εξουσία στον Εμφύλιο δεν έπαψε να αναπτύσσει ειρηνικό δημιουργικό έργο ακόμη και στις πιο δύσκολες συνθήκες, όταν η εδαφική της έκταση ήταν απελπιστικά περιορισμένη. Αλλωστε, το έργο της απευθυνόταν στο σύνολο του εργαζόμενου λαού είτε ζούσε σε ελεύθερες περιοχές είτε ζούσε σε περιοχές τις οποίες έλεγχε ο αστικός στρατός. Αδιάψευστος μάρτυρας αυτής της αλήθειας είναι η ζωή και το έργο της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης.

Η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση και το έργο της

Στις 23 του Δεκέμβρη του 1947, συγκροτήθηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση¹³.

Στην ιδρυτική της πράξη, η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση διακήρυττε, ανάμεσα σε άλλα, ότι σκοπός της ήταν: «Να συνεχίσει και να εντείνει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις του λαού τον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας από το ζυγό των ξένων ιμπεριαλιστών και των οργάνων τους, για την αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, για την επικράτηση και τη νίκη της Δημοκρατίας στην Ελλάδα και για την κατοχύρωση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ελληνικού λαού. Να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων, όπως των Λαϊκών Συμβουλίων, της Λαϊκής Δικαιοσύνης, της αγροτικής μεταρρύθμισης, της λαϊκής Παιδείας κλπ. και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και στις απελευθερωμένες περιοχές»¹⁴.

Επίσης, στο διάγγελμά της η ΠΔΚ ανέφερε μεταξύ άλλων: «Η διακυβέρνηση των ελεύθερων περιοχών πάνω σε λαϊκοδημοκρατικές βάσεις και η παραπέρα ανάπτυξη των θεσμών των Λαϊκών Συμβουλίων και της Λαϊκής Δικαιοσύνης, που αποτελούν την πρώτη βάση για τη δημοκρατική αναδημιουργία, θα είναι ένα από τα κύρια καθήκοντά μας. Το ίδιο η εθνικοποίηση των ξένων εταιρειών, των μεγάλων τραπεζών και της βαριάς βιομηχανίας. Η εφαρμογή της αγροτικής μεταρρύθμισης, η αντιμετώπιση των επισιτιστικών αναγκών του λαού. Η αναδιοργάνωση της εθνικής οικονομίας και του κρατικού μηχανισμού πάνω σε λαϊκές δημοκρατικές βάσεις»¹⁵.

Από το σχηματισμό της και έως το τέλος του εμφυλίου πολέμου η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση εξέδωσε 24 νόμους, οι οποίοι σε τίτλους ήταν: «Για την τροποποίηση της Πράξης 11 του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ για τη συγκρότηση του σώματος αξιωματικών του ΔΣΕ». «Για την υπαγωγή της Λαϊκής Πολιτοφυλακής στο υπουργείο Εσωτερικών». «Για την αμνηστία κοινών και πολιτικών εγκλημάτων». «Για την ακύρωση αγοραπωλησιών ακινήτων επί κατοχής». «Για το διορισμό κυβερνητικών αντιπροσώπων στις περιοχές». «Για τη ρύθμιση των εργατικών ζητημάτων». «Στρατιωτικές διατάξεις». «Για τις επιτάξεις». «Για την οργάνωση της στρατιωτικής Δικαιοσύνης». «Για την εισφορά στην παραγωγή». «Για την ανταλλαγή καταδίκων προδοτών με δημοκρατικούς πολίτες ή στρατιωτικούς». «Συμπλήρωση της πράξης αρ. 1 του Γενικού Αρχηγείου του Δημοκρατικού Στρατού για την οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας». «Για την απονομή ηθικών αμοιβών». «Για την απονομή ηθικών αμοιβών στη Λαϊκή Πολιτοφυλακή». «Για την έκδοση εσωτερικού κανονισμού του Σώματος Λαϊκής Πολιτοφυλακής». «Για τις συντάξεις στα θύματα των εθνικών απελευθερωτικών αγώνων». «Για τη δημιουργία Ανώτατου Πολεμικού Συμβουλίου». «Στρατολογικές διατάξεις». «Συμπληρωματικές διατάξεις στο Νόμο 9/1948». «Καθιέρωση μεταλλίου "Ελεύθερη Ελλάδα"». «Μετάλλια και τιμητικές διακρίσεις». «Για τη γενική αμνηστία πολιτικών και κοινών εγκλημάτων». «Συμπληρωτικές διατάξεις στο νόμο 7/1948». «Ερμηνευτικές και συμπληρωματικές διατάξεις στο νόμο 18/1949»¹⁶.

Είναι αυτονόητο πως όλο αυτό το νομοθετικό έργο δεν είναι δυνατό να παρουσιαστεί και να αναλυθεί στο παρόν κείμενο. Εχει όμως σημασία να παραθέσουμε εκτενή αποσπάσματα από μια συνέντευξη στην «Εξόρμηση» του υπουργού Δικαιοσύνης Μιλτιάδη Πορφυρογένη, αναφορικά με το νομοθετικό αυτό έργο, που δόθηκε με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από τη συγκρότηση της ΠΔΚ. «Η ΠΔΚ - λέει ο Πορφυρογένης¹⁷- έχοντας ως κύριο έργο της τη διεξαγωγή και την καθοδήγηση του ένοπλου αγώνα απέφυγε να παρουσιάσει ένα πλούσιο νομοθετικό έργο. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Ο πόλεμος ακόμα βρίσκεται στο κέντρο κάθε δουλιάς. Οι ελεύθερες περιοχές με τα Λαϊκά Συμβούλια μπόρεσαν να διοικηθούν χωρίς να 'χουν ανάγκη από πολλούς νόμους. Η νομοθετική λοιπόν δουλιά περιορίστηκε σε νόμους που οι περισσότεροι αφορούν την οργάνωση του ΔΣΕ. Ωστόσο, για βασικά θέματα που είχαν ανάγκη να ρυθμιστούν νομοθετικά δημοσιεύτηκαν νόμοι. Θα μπορούσε να αναφέρει κανένας σαν σπουδαιότερους: α) Το νόμο της αμνηστίας. Επρόκειτο για μια γενναιόφρονη χειρονομία της ΠΔΚ που έδινε συγκεκριμένη μορφή στην πολιτική συμφιλίωσης που υποσχέθηκε να ακολουθήσει και ακολούθησε με τόση συνέπεια. Εκατοντάδες εγκληματίες, τρομοκράτες ή κατάσκοποι απολύθηκαν. Ο λαός εκτίμησε καλά τη χειρονομία αυτή της ΠΔΚ και πολλοί ΜΑΥδες κατέθεσαν τα όπλα. Είναι χαρακτηριστικό πως πολύ λίγοι απ' αυτούς που αμνηστεύτηκαν συνέχισαν την εγκληματική τους δράση. β) Το νόμο για την ακύρωση των αγοραπωλησιών ακινήτων επί κατοχής. Η ΠΔΚ ρύθμισε νομοθετικά το ζήτημα αυτό που ενδιαφέρει εκατοντάδες χιλιάδες βιοπαλαιστών σ' όλη τη χώρα κατά τρόπο που και οι φτωχοί και οι μεσαίοι πωλητές ικανοποιούνται και οι φτωχοί και οι μεσαίοι αγοραστές δε ζημιώνονται. Είναι ένας νόμος που επιτρέπει στον καθένα να δει πόσο δίκαια μπορούν να λυθούν και τα πιο πολύπλοκα ζητήματα όταν επικρατήσει ένα λαϊκό δημοκρατικό πνεύμα. γ) Ο νόμος για την εισφορά στην παραγωγή. Για πρώτη φορά καθιερώθηκε η άμεση προοδευτική φορολογία και ικανοποιήθηκε έτσι η παλιά λαϊκή απαίτηση. δ) Ο νόμος για τις εργατικές διατάξεις που δίνει το μέτρο της εργατικής πολιτικής που ακολουθεί η ΠΔΚ και ικανοποιεί όλες τις βασικές απαιτήσεις της εργατιάς. "Η εργασία είναι βασική κοινωνική λειτουργία και δημιουργεί δικαίωμα για την απόλαυση όλων των αγαθών της ζωής" λέει το πρώτο άρθρο του νόμου. Επιβάλλει το σεβασμό της ανεξαρτησίας των συνδικάτων, προστατεύει την απεργία, καθιερώνει την ισοτιμία της γυναίκας στην αμοιβή, τις άδειες κάθε χρόνο, τις εργοστασιακές επιτροπές, τις κοινωνικές ασφαλίσεις και μια σειρά άλλα δικαιώματα. Το πνεύμα που χαρακτηρίζει όλους τους νόμους είναι λαϊκο-δημοκρατικό. Αυτό φαίνεται σε όλους τους νόμους, απ' τους πιο ουσιαστικούς ως τους πιο τυπικούς. Η ΠΔΚ βάζει σήμερα τις βάσεις για την αυριανή λαϊκοδημοκρατική αναδημιουργία της Ελλάδας. Οι βάσεις αυτές είναι στέρεες και αποτελούν εγγύηση για το μέλλον».

Η κληρονομιά της Λαϊκής Εξουσίας, όπως αυτή μπόρεσε να οικοδομηθεί στα χρόνια της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης και κατοπινά στον εμφύλιο πόλεμο, αποτελεί μια παρακαταθήκη τεράστιας σημασίας για το επαναστατικό κίνημα. Η μελέτη της είναι σίγουρο όπλο, επιβεβαίωση της αλήθειας ότι μια άλλη κοινωνία χωρίς εκμεταλλευτές, με το λαό αφέντη και οικοδόμο της, είναι κάτι περισσότερο από ρεαλιστική κι αδιαμφισβήτητη εγγύηση ότι το μέλλον της ανθρωπότητας έχει λαμπρή συνέχεια πέραν του καπιταλισμού.

Σημειώσεις:

1. «Η τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ 1946-1949», Εκδόσεις «Ριζοσπάστης» - «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 616-620 και «Ριζοσπάστης» 13/12/1996

2. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 1, 10/8/1947

3. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 2, 10/8/1947

4. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 3, 10/8/1947

5. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 4, 10/8/1947

6. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 5, 10/8/1947

7. Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, αρ. 5, 10/8/1947

8. ΤΟ ΔΙΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ: Αρθρο του Ι. Ι., δημοσιευμένο στην ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ του Σεπτέμβρη 1947.

9. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 8, 27/9/1947

10. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 11, 15/11/1947

11. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 11, 15/11/1947

12. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 18, 15/2/1948

13. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 15 1/1/1948

14. «Εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αριθ. φύλλου 1, 28/12/1947 και «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 6ος, σελ. 452 - 454

15. Ολόκληρο το Διάγγελμα: «Το ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα», τόμος 6ος, σελ. 455 - 457 και «Εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αριθ. φύλλου 1, 28/12/1947

16. Ολοι οι νόμοι της ΠΔΚ είναι δημοσιευμένοι: «Εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αριθμός φύλλων 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 16, 19, 35, 36, 38, 52 και 65

17. «Εξόρμηση», αρ. φύλλου 42 24/12/1948

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ο ελιγμός του ΔΣΕ στο Βίτσι και η μεγάλη μάχη του Γράμμου

Ανάπαυση μαχήτριας του ΔΣΕ

Τη νύχτα 20 προς 21 Αυγούστου του 1948 οι δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, ύστερα από σχεδόν 70 ημέρες συνεχών και αδιάκοπων μαχών στη Βόρεια Πίνδο, και κάτω από τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων, υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση η οποία και έγινε συντεταγμένα με τον περίφημο ελιγμό στο χώρο του Βίτσι. Για κείνο τον ελιγμό γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά, κυρίως από τους αντιπάλους του ΔΣΕ που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ούτε πώς έγινε ο ελιγμός αλλά ούτε και τι σήμαινε για τη συνέχεια του εμφυλίου πολέμου. Υποστηρίχτηκε ότι οι δυνάμεις των ανταρτών πέρασαν στο Βίτσι χρησιμοποιώντας το αλβανικό έδαφος κι ότι δεν επρόκειτο για συντεταγμένο ελιγμό αλλά για άτακτο φυγή. Δόθηκαν στοιχεία για τις απώλειες του ΔΣΕ που σύμφωνα με ορισμένους ισχυρισμούς υπερέβαιναν την πραγματική του δύναμη. Από το ΚΚΕ και το Δημοκρατικό Στρατό υποστηρίχτηκε ότι ο ελιγμός είχε επιθετικό χαρακτήρα, «έδειξε τη δύναμη και τη μαχητικότητα του ΔΣΕ, το γερό επιθετικό του πνεύμα, την ικανότητα να κινείται γρήγορα και να πέφτει αποφασιστικά πάνω στο στόχο»¹.

Το θέμα έχει ενδιαφέρον γιατί αφορά την κατάληξη της μεγαλύτερης μάχης στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Μιας μάχης που για τους αντάρτες πήρε το χαρακτήρα της εποποιίας.

O αξιωματικός επιχειρήσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, συνταγματάρχης Γιώργης Κατεμής περιγράφει ως εξής το σχέδιο του ελιγμού²: «Ο σκοπός του ελιγμού, με τη διαταγή του Γενικού Αρχηγείου καθοριζόταν έτσι: "Οι δυνάμεις που βρίσκονται στο θέατρο επιχειρήσεων Γράμμου, πλην δύο διλοχιών της 670 Μονάδας, να διασπάσουν την εχθρική διάταξη και να ελιχθούν στους χώρους Βίτσι - Σινιάτσικο". Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας των τμημάτων (νύχτα 19-20/8/48 και ημέρα 20-8-48) προβλεπόταν η διατήρηση της φυσιογνωμίας της μάχης σ' όλους τους τομείς και ισχυρή κατοχή των σημείων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικα - Σκάλα (1952 Τσάρνο - Ψωριάρικα - Γκίνοβα). Κατά τη διάρκεια της κίνησης (ελιγμού) θάπρεπε να εξασφαλιστεί ισχυρή κατοχή των υψωμάτων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικα - Σκάλα (1952) - Φλάμπουρο - Πόρτα Οσμάν με σκοπό την αγκίστρωση των δυνάμεων του εχθρού επί όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο, ώστε αυτοί να μη μπορέσουν να τεθούν σε καταδίωξη των τμημάτων μας. Η κατανομή των δυνάμεων και των αποστολών για την πραγματοποίηση του σκοπού πούβαλε το Γενικό Αρχηγείο έπρεπε να γίνει όπως παρακάτω, σύμφωνα με τη διαταγή επιχειρήσεων.

Αντιαεροπορικό του Δημοκρατικού Στρατού στην πύλη της Πρέσπας το 1948

α) Πρώτη Φάλαγγα: Η 103 Ταξιαρχία πλην διλοχία, η 16 Ταξιαρχία πλην διλοχία, η Σχολή Αξιωματικών του Γεν. Αρχηγείου, οι σχηματισμοί του Γ.Α., οι σχηματισμοί και το πυροβολικό της 670 Μονάδας, υπό ενιαία διοίκηση να συγκεντρωθούν στο χώρο Σλήμνιτσα - Μπέλτσα τη νύχτα της 19-20/8/48. Στο χώρο αυτό να παραμείνουν καλυμμένα τα τμήματα την ημέρα της 20-8-48. Την 20.30 ώραν της 20-8-48 να ενεργήσουν διάσπαση της εχθρικής διάταξης στο φυλάκιο Γκίνοβας (Γιαννοβένισκο) και να κινηθούν ταχύτατα στον άξονα Γκίνοβα - Φυλάκιο Καλή Βρύση - Διποταμνιά - Κομνηνάδες - Κορφούλα - Πολυάνεμο - Αγ. Δημήτριος - Κρυσταλοπηγή. Τις πρωινές ώρες της 21-8-48 να φτάσει η φάλαγγα στα υψώματα 990 - 974 - Αγιος Αθανάσιος Ιεροπηγής - 892 όπου να συνδεθεί με τμήματα της 108 Ταξιαρχίας και να εγκατασταθεί αμυντικά.

β) Δεύτερη Φάλαγγα: Η 107 ταξιαρχία, σχηματισμοί και πυροβολικό Δ.Μ. και ενδεχόμενα 14η ταξιαρχία, υπό ενιαία διοίκηση να συγκεντρωθούν τη νύχτα της 19-20/8/48 στο χώρο Μονόπυλο - Γκίνοβας - Ψωριάρικα - Τσάρνο και 1) να εξασφαλίσει την ισχυρή κατοχή Γκίνοβας - Τσάρνο - Ψωριάρικα μέχρι την 21η ώρα της 20/8/48. 2) με δύναμη διλοχίας ενισχυμένης με όλο το βαρύ οπλισμό της ταξιαρχίας και ουλαμό πυροβολικού Δ.Μ. την 20.30 ώραν της 20/8/48 να ενεργήσει επίθεση προς Βόλια, η οποία να συνεχιστεί με ένταση μέχρι τις πρωινές ώρες της 21/8/48. 3) μόλις η κεφαλή της πρώτης φάλαγγας περάσει το φυλάκιο της Γκίνοβας να αποσυρθούν τα υπόλοιπα τμήματα από τις θέσεις που κατέχουν να σχηματιστεί η φάλαγγα και να ακολουθήσει στην ουρά της πρώτης φάλαγγας. 4) το πρωί της 21/8/48 να εγκατασταθεί αμυντικά στα υψώματα Γκότσοβο - Βοσκοβίτσι (Πολυάνεμου) - Αγιος Ιωάννης, όπου να συνδεθεί με τμήματα της 108 Ταξιαρχίας. Σε περίπτωση εχθρικής ενέργειας από Φαλτσάτα να ενεργήσει αποφασιστικά σε συνδυασμό με τμήματα της πρώτης φάλαγγας.

Πορεία του ΔΣΕ από το Βίτσι στο Γράμμο το Μάρτη του 1948

γ) Η 14η ταξιαρχία να συγκεντρωθεί στο χώρο Πύργος - Χάρος τη νύχτα της 20/8/48 και να κινηθεί την ίδια νύχτα στην κατεύθυνση Πύργος - Δαμασκηνιά - Σινιάτσικο.

δ) Οι δύο διλοχίες της 670 Μ. υπό ενιαία διοίκηση, ενισχυμένες με περισσότερα πολυβόλα, όλμους και πυρομαχικά να εξασφαλίσουν την ισχυρή κατοχή των υψωμάτων 2520 - 2442 - Κιάφα - Σούφλικας - Γκουρίτσα - Σκάλα (1952) καθ' όλη την ημέρα της 20ής και 21ης/8/48. Μετά να ελιχθούν στο χώρο Γράμμος - Βόιο - Σμόλικας και να δράσουν αντάρτικα».

Πριν όμως αναφερθούμε αναλυτικά στο πώς πραγματοποιήθηκε ο ελιγμός, οφείλουμε να δούμε γιατί αυτός κατέστη υποχρεωτικός για τις δυνάμεις του ΔΣΕ, να αναφερθούμε δηλαδή στη μεγάλη μάχη στο Γράμμο το καλοκαίρι του 1948.

Η μεγάλη μάχη του Γράμμου - Το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ»

Η μάχη του Γράμμου στη Βόρεια Πίνδο άρχισε στις 14 Ιούνη του 1948 και τελείωσε, με τον ελιγμό των δυνάμεων του ΔΣΕ στο Βίτσι, στις 20 προς 21 Αυγούστου του ιδίου έτους. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε διάρκεια και σκληρότερο, από την άποψη των συγκρούσεων που έλαβαν χώρα, πολεμικό γεγονός σ' όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, που αν μη τι άλλο ανέτρεψε πλήρως όλους τους ισχυρισμούς που ακούγονταν τότε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ότι ο ΔΣΕ δεν ήταν πραγματικός επαναστατικός στρατός αλλά μερικές συμμορίες κατσαπλιάδων.

Μάχη στα χιόνια

Τα στρατιωτικά επιτελεία της κυβέρνησης των Αθηνών και οι ξένοι στρατιωτικοί τους σύμβουλοι οργάνωσαν αυτή τη μεγάλη εκστρατεία στη Βόρεια Πίνδο με στόχο την οριστική συντριβή του ΔΣΕ. Η εκστρατεία στηρίχτηκε στο στρατηγικό σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ», η επωνυμία του οποίου φανερώνει και το στόχο που είχαν, με την εφαρμογή του, αυτοί που το συνέταξαν. Με δεδομένο ότι το προηγούμενο διάστημα (15/4 - 3/5/1948) η επιχείρηση του κυβερνητικού στρατού στη Ρούμελη είχε την επωνυμία «Χαραυγή» που συμβόλιζε τη χαραυγή της νίκης των αντιπάλων του ΔΣΕ, η επιχείρηση «ΚΟΡΩΝΙΣ», ως συνέχεια της «Χαραυγής», σήμαινε την κορωνίδα αυτής της νίκης.

Σύμφωνα με το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ» η διάρκεια των επιχειρήσεων του κυβερνητικού στρατού στη Β. Πίνδο θα ήταν 3, το πολύ 4 βδομάδες. Δηλαδή από 21 έως 28 μέρες. Στόχος η «Η εξάρθρωσις της εις την περιοχήν ΓΡΑΜΜΟΥ συμμοριακής εξουσίας διά πλήρους συντριβής και εξοντώσεως των εκεί συμμοριακών συγκροτημάτων. Η εγκατάστασις εντός του άνω χώρου εθνικών δυνάμεων προς παρεμπόδισιν πάσης εκ νέου αναμολύνσεως υπό των συμμοριτών»³.

Το σχέδιο προέβλεπε τρεις φάσεις επιχειρήσεων: Η πρώτη φάση αφορούσε προκαταρκτικές ενέργειες για βελτίωση των βάσεων εξόρμησης των μεραρχιών του κυβερνητικού στρατού. Η δεύτερη φάση προέβλεπε γρήγορες ισχυρές επιθετικές κινήσεις κατά μήκος των αλβανικών συνόρων και από τις δύο κατευθύνσεις ώστε να εμποδιστεί κάθε δυνατότητα διαφυγής του ΔΣΕ στην Αλβανία (ο χρόνος πραγματοποίησης αυτού του φράγματος προβλεπόταν για τρεις ημέρες). Τέλος, η τρίτη φάση προέβλεπε τη διατήρηση του φράγματος αποκοπής του ΔΣΕ από τη μεριά της Αλβανίας και διείσδυση του κυβερνητικού στρατού στο εσωτερικό του Γράμμου «προς απηνή δίωξη κι εξόντωση των συμμοριτών».

Αντάρτες του ΔΣΕ σε μάχη

Το σχέδιο «ΚΟΡΩΝΙΣ», στην πορεία των επιχειρήσεων δέχτηκε απανωτές τροποποιήσεις και στην πράξη δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Το γεγονός αυτό υποχρέωσε το στρατηγό Θρ. Τσακαλώτο να γράψει γι' αυτό το σχέδιο⁴: «Δεν γνωρίζω ποιος είναι ο κυριότερος υπεύθυνος του σχεδίου επιχειρήσεων του Γράμμου του 1948. Ομως δικαίως, οι αγωνιζόμενοι αξιωματικοί έδωκαν εις το σχέδιον τούτο την ονομασίαν «Νηπιώδες». Πράγματι είναι απαράδεκτος η αναφερομένη εις το σχέδιον τούτο διατύπωσις ότι εντός 24ώρου⁵ η IX Μεραρχία (Μανιδάκη) από της Ηπείρου και η XV Μεραρχία (Λαΐου) από Δυτ. Μακεδονίας θα ηνούντο εις την κορυφήν του Γράμμου, κινούμεναι σχεδόν παραλλήλως των Αλβανικών συνόρων... Το νηπιώδες σχέδιον έλαβε την εκδίκησίν του. Αι Μεραρχίαι, όχι μόνο δεν ηνώθησαν εντός 24ώρου αλλά ποτέ. Η μάχη αυτή θα στοιχίσει εις το έθνος υπέρ τας 14.000 εκτός μάχης".

Ο συσχετισμός δυνάμεων

Οση αξία κι αν έχουν τα σχέδια, οι τακτικές και οι στρατηγικές - και ως προς τη σύλληψη και ως προς την εκτέλεσή τους - για να κατανοήσουμε τη μάχη του Γράμμου, αυτό καθίσταται αδύνατο αν δεν εξετάσουμε το συσχετισμό δυνάμεων που συγκρούστηκαν. Προηγουμένως - και πριν περάσουμε στην παράθεση των αριθμών - θα δώσουμε την εικόνα της στρατιωτικής ηγεσίας της κάθε πλευράς, όχι μόνο γιατί αυτή αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του κάθε στρατού (και του συνολικού συσχετισμού δύναμης), αλλά και γιατί αποκαλύπτει ορισμένα θεμελιώδη ποιοτικά του χαρακτηριστικά.

Μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού παρατηρούν τις κινήσεις του εχθρού

Το ανώτατο κλιμάκιό της ηγεσίας του κυβερνητικού στρατού αποτελούσαν οι:

- Γιαντζής Δημήτριος, αντιστράτηγος, αρχηγός του ΓΕΣ.

- Σακελλαρίου Πέτρος, υποναύαρχος, αρχηγός του ΓΕΝ.

- Μυτιληναίος Χρήστος, σμήναρχος, αρχηγός του ΓΕΑ.

- Βαν Φλιτ, υποστράτηγος, αρχηγός της Αμερικάνικης Στρατιωτικής Αποστολής.

- Τζέκινς, υποστράτηγος, υπαρχηγός της Αμερικάνικης Στρατιωτικής Αποστολής.

- Ντάουν, υποστράτηγος, αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής.

Αρχηγός όλου αυτού του στρατιωτικού επιτελικού οργάνου ήταν ο Βαν Φλιτ.

Το αμέσως κατώτερο κλιμάκιο της στρατιωτικής ηγεσίας αποτελούσαν οι:

- Θρ. Τσακαλώτος, αντιστράτηγος, διοικητής του Α' Σώματος Στρατού.

- Παν. Καλογερόπουλος, αντιστράτηγος, αρχηγός του Β' Σώματος Στρατού ο οποίος και αντικαταστάθηκε από τις 5/8/1948 από τον αντιστράτηγο Στ. Κιτριλάκη.

- Θεοδ. Γρηγορόπουλος, αντιστράτηγος, αρχηγός του Γ' Σώματος Στρατού.

Διοικητές των μεραρχιών που πήραν μέρος στη μάχη ήταν: της I Μεραρχίας ο υποστράτηγος Θωμάς Πετζόπουλος, της ΙΙ ο υποστράτηγος Ν. Παπανικολάου, της VIII ο υποστράτηγος Α. Μπαλοδήμος, της IX ο υποστράτηγος Στ. Μανιδάκης, της X ο υποστράτηγος Ευθ. Βασιλάς και της XV ο υποστράτηγος Δ. Λάιος.

Η ανώτατη ηγεσία του ΔΣΕ αποτελούνταν από τους Μ. Βαφειάδη, αρχηγό του Δημοκρατικού Στρατού, Β. Μπαρτζιώτα, Πολιτικό Επίτροπο του Γενικού Αρχηγείου και φυσικά τον Ν. Ζαχαριάδη, ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ. Στη Βόρεια Πίνδο έδρασαν ουσιαστικά δύο μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ που στην πραγματικότητα ήταν δύο ελαφριές μεραρχίες πεζικού: Οι δυνάμεις του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας και η 670 Μονάδα. Διοικητής του ΑΔΜ ήταν ο Β. Γκανιάτσος (Χείμαρρος). Ο Δ. Βλαντάς, αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, είχε, τότε, στο ΑΔΜ τα καθήκοντα που Πολιτικού Επιτρόπου. Διοικητής της 670 Μονάδας ήταν ο Γ. Βοντίτσιος - Γούσιας.

Συνδιάσκεψη της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ενωσης Γυναικών το 1949 στο Βίτσι

Διοικητές των ταξιαρχιών του ΑΔΜ ήταν: Ο Ηλίας Ρούνης (Μπαρμπαλιάς) της 107 Ταξιαρχίας, ο Γ. Γεωργιάδης της 14ης Ταξιαρχίας, ο Δ. Σιωμάδης της Ταξιαρχίας της Δημοκρατικής Νεολαίας και ο Δ. Ζυγούρας (Παλαιολόγος) της 16ης Ταξιαρχίας. Στην 670 Μονάδα διοικητές των Ταξιαρχιών ήταν οι εξής: Στην 102 Ταξιαρχία ο Γ. Γιανούλης, στην 103 ο Α. Ρόσιος (Υψηλάντης) και στην 105 ο Παύλος Τομπουλίδης. Στα μέσα του Ιούλη το μέτωπο του Γράμμου ενίσχυσε και η 123 Θεσσαλική Ταξιαρχία με διοικητή τον Μ. Παπαδάμο (Φεραίος). Επιτελάρχης του ΓΑ του ΔΣΕ ήταν ο Στ. Παπαγιάννης, επιτελάρχης του ΑΔΜ ήταν ο Β. Βενετσανόπουλος και της 670 Μονάδας ο Γ. Καλιανέσης και στη συνέχεια ο Ν. Θεοχαρόπουλος (Σκοτίδας).

Οπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης, η στρατιωτική ηγεσία του κυβερνητικού στρατού αποτελούνταν από επαγγελματίες υψηλόβαθμους στρατιωτικούς, οι οποίοι είχαν την ενίσχυση - και καθοδήγηση - ανώτατων στρατιωτικών των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής: Των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας. Αντίθετα, η στρατιωτική ηγεσία του ΔΣΕ είχε ελάχιστους επαγγελματίες στρατιωτικούς - σπουδαγμένους σε στρατιωτικές σχολές - και φυσικά όχι υψηλόβαθμους. Κυρίως αποτελούνταν από πολιτικά στελέχη και αγωνιστές που είχαν μάθει τον πόλεμο στην πράξη, την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου. Αυτό το στοιχείο φαινόταν αρνητικό για τον Δημοκρατικό Στρατό όσον αφορά στο συσχετισμό δυνάμεων σε επίπεδο ηγετικών στρατιωτικών στελεχών. Κι όμως, αυτοί οι αντάρτες αποδείχτηκαν συχνά ανώτεροι των επαγγελματιών στρατιωτικών αντιπάλων τους, γεγονός που ερμηνεύεται από τη φύση και τον χαρακτήρα του πολέμου που διεξήγαγε η κάθε πλευρά.

Στη μάχη του Γράμμου πήραν μέρος 6 Μεραρχίες του κυβερνητικού στρατού με σύνολο 17 ταξιαρχίες και 52 τάγματα. Η συνολική τους δύναμη σε άνδρες υπολογίζεται πάνω από 60.000. Και σ' αυτούς πρέπει να προστεθούν δυνάμεις των ΜΑΥ και της χωροφυλακής που έπαιρναν μέρος στις επιχειρήσεις⁶. Αντίθετα, οι δυνάμεις του ΔΣΕ ήταν πολύ ολιγάριθμες. Η συνολική παρατακτή δύναμη του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας υπολογίζεται σε 4.500, περίπου, άνδρες και της 670 Μονάδας, περίπου στις 4.100. Δηλαδή το σύνολο της μάχιμης δύναμης του ΔΣΕ στο Γράμμο ήταν περί τις 8.600 άνδρες⁷. Συνεπώς - χωρίς να υπολογίσουμε στη δύναμη του κυβερνητικού στρατού τους ΜΑΥδες και τη χωροφυλακή - γίνεται λόγος για έναν συσχετισμό περίπου 1 προς 8 σε βάρος του ΔΣΕ⁸. Κι αν σ' όλα αυτά λάβουμε υπόψη τι εξοπλισμό είχε ο κυβερνητικός στρατός και τι ο ΔΣΕ, τότε γίνεται αντιληπτό πως ο συσχετισμός δυνάμεων ήταν πολλαπλάσια αρνητικός για τον Δημοκρατικό Στρατό. Κι όμως, οι αντάρτες πολεμώντας με ανυπέρβλητο ηρωισμό - που αναγνωρίζεται και από τους αντιπάλους τους - μπόρεσαν και κράτησαν στο Γράμμο για σχεδόν 70 μέρες δίνοντας αδιάκοπη μάχη σώμα με σώμα. Ομως, ας δούμε με ποιο κόστος αίματος δόθηκε αυτή η μάχη και από τις δυο πλευρές:

Ο απολογισμός των απωλειών της μάχης του Γράμμου

Οπως έχουμε ήδη προαναφέρει, ο στρατηγός Τσακαλώτος υπολογίζει πως οι απώλειες του κυβερνητικού στρατού στη μάχη του Γράμμου ήταν «υπέρ τας 14.000 εκτός μάχης». Ο στρατηγός Ζαφειρόπουλος δίνει διαφορετικά στοιχεία. Συγκεκριμένα γράφει⁹: «Απώλειαι: Αύται υπήρξαν υπερβολικαί και μάλιστα εις αξιωματικούς και προσήγγισαν διά μεν τους αξιωματικούς το 9%, διά δε τους οπλίτας το 13%. Εν λεπτομερεία ανήλθον: α) Αξιωματικοί: Νεκροί 109. Τραυματίαι 287. Αγνοούμενοι 9. Σύνολον 505. β) Οπλίται: Νεκροί 1.123. Τραυματίαι 5.285. Αγνοούμενοι 332. Σύνολον 6.740.

Αι απώλειαι των συμμοριτών δεν υπελείφθησαν των εθνικών δυνάμεων, ανελθούσαι εις νεκρούς μετρηθέντας 3.128, συλληφθέντας 590 και παραδοθέντας 1.600. Οι τραυματίαι καθ' υπολογισμόν εκυμαίνοντο εις 4.500».

Εντελώς διαφορετικά είναι τα στοιχεία των απωλειών που δίνει το περιοδικό του ΔΣΕ «Δημοκρατικός Στρατός». Στο τεύχος Σεπτέμβρη του 1948 διαβάζουμε για τις απώλειες του κυβερνητικού στρατού στη μάχη του Γράμμου¹⁰: Νεκροί 5.125, τραυματίες 16.000, αιχμάλωτοι 439, αυτόμολοι 98, λιποτάχτες 1.200. Σύνολο 22.862.

Το μέγεθος των απωλειών του ΔΣΕ που εμφανίζει ο Ζαφειρόπουλος είναι εξωπραγματικό: Αν προσθέσει κανείς τα νούμερα που παραθέτει βγαίνει ένας αριθμός απωλειών 9.818 ανδρών σε νεκρούς, τραυματίες, συλληφθέντες και παραδοθέντες. Με δεδομένο ότι η παρατακτή δύναμη του ΔΣΕ στο Γράμμο ήταν περίπου 8.600 άνδρες, αν δεχτούμε τους αριθμούς που παραθέτει ο Ζαφειρόπουλος προκύπτει ότι ο ΔΣΕ έχασε στο Γράμμο (τέθηκαν, δηλαδή, με τον έναν ή άλλον τρόπο εκτός μάχης) όλη τη μάχιμη δύναμή του και επιπλέον 1.200 μαχητές!!! Στην περίπτωση δε που θεωρήσουμε ορθό τον ισχυρισμό του Γ. Μαργαρίτη - που ο ίδιος δεν αποδεικνύει - ότι «Ο Δημοκρατικός Στρατός παρέταξε στη διάρκεια των μαχών 10.000 ως 11.000 μαχητές»¹¹, πάλι η εικόνα των απωλειών του ΔΣΕ που παρουσιάζει ο Ζαφειρόπουλος είναι εξωπραγματική, διότι όπως παρατηρεί ο Μαργαρίτης¹² «η απλή λογική αλλά και η σύγκριση με όλες τις προηγούμενες ιστορικές καταστάσεις θα υποστήριζε ότι ποτέ ουδείς στρατός που έχασε τα 70 ως 80% της δύναμής του παρέμεινε αξιόμαχος ή έστω συγκροτημένος».

Οι αντίπαλοι του ΔΣΕ για τη μάχη του Γράμμου

Σ' όσα έχουμε ήδη πει αξίζει να προσθέσουμε και λίγα ακόμη, που έχουν λεχθεί για τη μάχη του Γράμμου από το στρατόπεδο των αντιπάλων του ΔΣΕ. Ο στρατηγός Ζαφειρόπουλος σε μια προσπάθειά του να μειώσει τον Δημοκρατικό Στρατό και να εναρμονιστεί με τα προπαγανδιστικά ψεύδη της μετεμφυλιακής περιόδου γράφει για τους πολιτικούς επιτρόπους του ΔΣΕ και για το σύνολο των μαχητών του γενικότερα: «Οι Πολιτικοί Επίτροποι ήσαν τα πρόσωπα, επί των οποίων εστηρίζετο η συνοχή των τμημάτων και η παρακολούθησις του ηθικού των συμμοριτών και τέλος διά του πιστολίου επέβαλον την τρομοκρατίαν, ενέπνεον την θέλησιν της κομμουνιστικής ηγεσίας και οδήγουν στην μάχην, δίκην προβάτων προς σφαγήν, τα άβουλα και απρόθυμα, βιαίως στρατολογηθέντα άτομα»¹³. Ο ίδιος, όμως, όταν χρειάζεται να περιγράψει τις μάχες που έγιναν στη Β. Πίνδο το 1948, αντιφάσκοντας με τον εαυτό του ανατρέπει τους παραπάνω ισχυρισμούς του. Να τι λέει στο ίδιο βιβλίο του¹⁴: «Συνεχής αγών σώματος προς σώμα, διαδοχή εκατέρωθεν αντεπιθέσεων και κατ' επανάληψιν εναλλαγή κυριότητος των υψωμάτων Νικολέρι (1348) - Κουπάγκα - Γκούρα ήσαν τα χαρακτηριστικά γεγονότα του 6ήμερου σκληρού και πολυδάπανου τούτου αγώνος... Εν συμπεράσματι, εκατέρωθεν υπήρχε φρενίτις αντιστάσεως και επιθέσεως». Επίσης, σε άλλο σημείο του βιβλίου του, περιγράφοντας τις μάχες από τα υψώματα Ζούζουλης μέχρι το Ταμπούρι του Σμόλικα (12/7-4/8/1948) αναφέρει¹⁵: «Τα κύρια χαρακτηριστικά της φάσεως ταύτης είναι οι σκληροί μετωπικοί αγώνες, προς κατάληψιν ισχυρώς οργανωμένων τοποθεσιών. Η ισχυρά αντίδρασις των συμμοριτών διά πείσμονος αμύνης και ισχυρών αντεπιθέσεων, προς εξασφάλισιν των απειλουμένων ζωτικών χώρων του συνόλου της τοποθεσίας των. Η ανεπάρκεια των δυνάμεων κρούσεως (II και X Μεραρχίαι), διά βαθείαν και ταχείαν εκμετάλλευσιν του ρήγματος Ταλλιάρου προς παρεμπόδισιν συνενώσεως των δυνάμεων Σαμαρίνης μετά τοιούτων του Γράμμου. Αι αισθηταί απώλειαι αξιωματικών και οπλιτών, αίτινες εμείωσαν τη μαχητικότητα των μονάδων».

Απ' όλα αυτά οφείλει να αναρωτηθεί κανείς, πώς ήταν δυνατόν οι μαχητές του ΔΣΕ, δίνοντας τέτοιες μάχες, σώμα με σώμα - όπως ο ίδιος ο Ζαφειρόπουλος λέει - να ήταν ταυτόχρονα άβουλα και απρόθυμα άτομα που πήγαιναν σαν πρόβατα στη σφαγή με την απειλή του περιστρόφου του Πολιτικού Επιτρόπου; Φαίνεται πως ο αντικομμουνισμός της περιόδου του Εμφυλίου - αλλά και μετά - πέραν των άλλων, κατάφερε να δημιουργήσει κι αυτή την κατηγορία των ομολογουμένως ιδιόρρυθμων στη συμπεριφορά ...προβάτων!!!

Για τη σφοδρότητα των μαχών και τη μαχητικότητα του ΔΣΕ έχει γράψει και ο Θρ. Τσακαλώτος. Συγκεκριμένα, λέει¹⁶: «Οι συμμορίτες αμύνονται σθεναρώς εφ' όλου του μετώπου των. Τα ναρκοπέδια υπήρξαν το φόβητρο και διοικήσεων και διοικουμένων. Το ηθικό κατρακυλά. Επί 40 ημέρες ματαίως καταβάλλονται προσπάθειαι διασπάσεώς των. Η Ανώτατη Ηγεσία προ της γενικής καθηλώσεως, υπό την πίεσιν της ανάγκης, μελετά την αναθεώρησιν του σχεδίου της. Η κοινή γνώμη είναι ανάστατος».

Καταλήγοντας, στην παράθεση κρίσεων των αντιπάλων του ΔΣΕ για τη μάχη του Γράμμου αξίζει να αναφέρουμε τι λέει ο Ζαφειρόπουλος για την εικόνα που είχαν τα πράγματα μετά τον ελιγμό του ΔΣΕ στο Βίτσι: «Η έγκαιρος εγκατάλειψις του Γράμμου - σημειώνει¹⁷ - και η έγκαιρος πλαισίωσις του Βίτσι ενεφάνησαν την παραδοξότητα ταύτην ως αποτέλεσμα της ηθικής καταστάσεως των αντιπάλων: Ο συμμοριτισμός ο ηττηθείς εις τον Γράμμον να έχη ανώτερον ηθικόν από τας εθνικάς δυνάμεις, αίτινες υπήρξαν οι νικηταί του Γράμμου».

Ας δούμε όμως με περισσότερες λεπτομέρειες τον ελιγμό στο Βίτσι.

Ο ελιγμός στο Βίτσι

Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, ύστερα από σχεδόν 70 ημέρες, συνεχών και αδιάκοπων μαχών στη Βόρεια Πίνδο και κάτω από τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων, ο ΔΣΕ υποχρεώθηκε σε συντεταγμένη υποχώρηση των δυνάμεών του στο χώρο του Βίτσι. Ας δώσουμε όμως το λόγο στον αξιωματικό επιχειρήσεων του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή, για να μας περιγράψει το όλο εγχείρημα¹⁸: «Το πρωί της 20/8/48 τα τμήματα συγκεντρώθηκαν στους χώρους που καθόριζε η διαταγή με ταχύτητα και μυστικότητα. Ενώ οι διλοχίες της 670 Μ. δεν κράτησαν με όση επιβαλλόταν αποφασιστικότητα τις θέσεις τους κι έτσι ο εχθρός κατόρθωσε να καταλάβει το πρωί της 20/8/48 το 2520 και να προωθηθεί αναλυτικότερα, στον Πύργο Κοτύλης συνεχίζεται σκληρός αγώνας. Ο εχθρός μετά την κατάληψη του υψ. Καψάλια προχωρεί, καταλαμβάνει το ταμπούρι και προωθεί ελαφρά τμήματα εις Κούλα (Παληοχώρι). Την 23η ώρα εκδηλώνεται η επίθεση στο φυλάκιο Γκίνοβας. Τα τμήματα της 16ης ταξιαρχίας έρποντας πλησιάζουν το στόχο και ενεργούν αποφασιστικό τόλμημα με πάντζερ και χειροβομβίδες. Μέσα σε 15΄ ο στόχος εξοντώνεται (λόχος) σχεδόν εξ ολοκλήρου. Εμεινε μια ασήμαντη εστία στο κτίριο του φυλακίου αδρανής και την επόμενη ημέρα, που πέρασαν τα τμήματα της 14ης ταξιαρχίας.

Ταυτόχρονα με την επίθεση κατά του φυλακίου διεισδύουν στην εχθρική διάταξη μια διλοχία της Σχολής Αξιωματικών και τάγμα της 107 ταξιαρχίας για να εγκαταστήσουν σταθερές πλαγιοφυλακές στα υψώματα Ρεβένη Β. Α. Αλεβίτσας και υψ. Κομνηνάδων. Στα υψώματα Κομνηνάδων, Πολυάνεμου και Βορειότερα έχουν εγκατασταθεί σαν σταθερές πλαγιοφυλακές τμήματα της 108 ταξιαρχίας αφού ανέτρεψαν τις εχθρικές δυνάμεις που τα κατείχαν.

Η διλοχία της 107 ταξιαρχίας εκδήλωσε την επίθεση κατά των ΝΑ αντερεισμάτων της Αλεβίτσας την 20.30 ώραν και τη συνέχισε εντατικά μέχρι τις πρωινές ώρες. Τράβηξε με το μέρος της όλη την προσοχή του εχθρού κι έτσι το πέρασμα των φαλάγγων από το κύριο ρήγμα έγινε με ελάχιστες απώλειες. Το πέρασμα των φαλάγγων άρχισε την 00.30 ώραν της 21/8/48. Εβράδυνε πλέον της ώρας, εν αναμονή ειδοποίησης από τα ενεργούντα τμήματα, που και αυτά με τη σειρά τους περίμεναν την ολοκληρωτική εξόντωση του στόχου, ενώ το πέρασμα ήταν δυνατό και πριν την ολοσχερή εκκαθάρισή του.

Την 05.30 ώρα της 21/8/48 η κεφαλή της φάλαγγας έφτασε στα υψώματα Πολυάνεμου και συνέχεια όλα τα τμήματα πλην οπισθοφυλακών και σταθερών πλαγιοφυλακών μέχρι της 08.30 ώρας είχαν συγκεντρωθεί στο χώρο Δυτικά Πολυάνεμου. Ο εχθρός που κινήθηκε από Φαλτσάτα προς Πολυάνεμο και από Χιονάτο προς υψώματα Κομνηνάδων - Διποταμιάς, αποκρούστηκε από τα τμήματά μας και ανατράπηκε προς τις βάσεις εξόρμησής του. Την 17 ώρα άρχισε η κίνηση των φαλάγγων προς Αγιο Δημήτριο - Ιεροπηγή. Η 14η ταξιαρχία δεν πραγματοποίησε τον ελιγμό στην κατεύθυνση Δαμασκηνιά - Σινιάτσικο, με τη δικαιολογία ότι "δεν μπορούσε να γίνει συγκέντρωση των τμημάτων στον καθορισμένο τομέα διότι υφίστατο ισχυρή εχθρική πίεση, διότι θα είχαμε πολλές απώλειες κλπ.". Ετσι τις βραδινές ώρες της 20/8/48 άρχισε ν' απαγκιστρώνεται και να κινείται προς την κατεύθυνση Γκίνοβας, για να περάσει από το ίδιο δρομολόγιο τα******πρώτης και δεύτερης φάλαγγας******. Το πρωί της 21/8/48 τα τμήματα της ταξιαρχίας κατέλαβαν τα υψώματα της Γκίνοβας - Γιαννοβένισκο, διατήρησαν το ρήγμα που ανοίχτηκε την προηγούμενη μέρα και το βράδυ της 21/8/48 διέρρευσαν προς Πολυάνεμο - Ιεροπηγή...

Τέλος τονίζουμε τούτα δω ως γενικό συμπέρασμα: Ο εχθρός αιφνιδιάστηκε ολοκληρωτικά από την ενέργειά μας αυτή. Πρώτα - πρώτα στον τακτικό τομέα: όλη η προσοχή του εχθρού συγκεντρώθηκε στην κατεύθυνση της διλοχίας που ενεργούσε τον αντιπερισπασμό ανάμεσα στο Βόλιο - Αλεβίτσα και προς τα κει στράφηκαν όλα τα πυρά πυροβολικού και όλμων του εχθρού, ενώ η φάλαγγα περνούσε ανενόχλητα. Δεύτερο, στο στρατηγικό τομέα: Το ΜΦ (σ.σ. Μοναρχοφασιστικό) επιτελείο και οι καθοδηγητές του Φον Φλίτιδες δεν περίμεναν να ελιχθούμε στην κατεύθυνση που οι ίδιοι μας υπέδειξαν, μας φοβέριζαν, μα αντίθετα πίστευαν πως θα μας ανάγκαζαν σε λίγες ακόμη μέρες, μετρημένες στα δάκτυλα, να συντριβούμε κάτω από την πίεση της πολεμικής τους μηχανής και έβλεπαν (στον ύπνο τους) τα απομεινάρια να φεύγουν στο γειτονικό έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αλβανίας».

Οντως, ο ελιγμός στο Βίτσι έφερε παραζάλη στους αντιπάλους του ΔΣΕ και γράφτηκαν γι' αυτόν διάφορα παραμύθια στη μετεμφυλιακή περίοδο. Ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος γράφει¹⁹: «Η άτακτος φυγή των συμμοριτών διενηργήθη διά των διαβάσεων των χωρίων Γράμμος - Φούσα - Σλήμνιτσα - Μονόπυλον κυρίως κατά τη νύκτα της 20-21 Αυγούστου, καθ' ην πανικόβλητοι και διαλελυμένοι, εγκαταλείψαντες τον βαρύ οπλισμό των, διέφυγον διά του κυρίως όγκου των προς Αλβανίαν και διά μέρους των εσκηνοθέτησαν τον διαφημιζόμενον ελιγμόν της Αλεβίτσης προς απόκρυψιν της φυγής των εις Αλβανίαν. Οι εις την Αλβανίαν καταφύγοντες συμμορίται συνεκεντρώθησαν και εξωπλίσθησαν, πλαισιωθέντες υπό νέων κατωτέρων στελεχών, άρτι αποφοιτησάντων εκ των Σχολών του Μπούλκες». Αντίθετα από τον Ζαφειρόπουλο, ο στρατηγός Θρ. Τσακαλώτος δίνει μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Γράφει σχετικά²⁰: «Ως απεδείχθη εκ των υστέρων, το Β΄ Σώμα Στρατού δεν εξεμεταλλεύθη εγκαίρως την εξαιρετικήν ταύτην ευκαιρίαν και ούτως οι συμμορίται, καίτοι συντετριμμένοι εκ της κεραυνοβόλου ενεργείας του Α΄ Σώματος Στρατού εις ΓΡΑΜΜΟΝ, κατώρθωσαν εν ανέσει να συμπτυχθούν μέσω της διατάξεως του Β΄ Σώματος Στρατού προς ΒΙΤΣΙ, όπου ανασυγκροτηθέντες και αναδιοργανωθέντες, εδημιούργησαν την γνωστήν κατάστασιν Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1948, ήτις ου μόνον εξουδετέρωσε πλήρως την νίκην του ΓΡΑΜΜΟΥ, αλλά και παρ' ολίγον ν' αποτελέση τον τάφον του Εθνικού Στρατού...».

Τα περί διάλυσης και συντριβής του Δημοκρατικού Στρατού στο Γράμμο για τα οποία κάνουν λόγο και ο Ζαφειρόπουλος και ο Τσακαλώτος αναμφισβήτητα δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα κι αυτό φαίνεται από τη συνέχεια των πολεμικών επιχειρήσεων στο Βίτσι. Ο Ζαφειρόπουλος εξηγεί το γεγονός ότι ο ΔΣΕ ανασυγκροτήθηκε και συνέχισε τις επιχειρήσεις με το παραμύθι της ανασύνταξης των δυνάμεών του στην Αλβανία. Αλλά αν είχε συμβεί η συντριβή των ανταρτών στο Γράμμο και η σύμπτυξη των υπολειμμάτων τους στο αλβανικό έδαφος - κάτι που διαψεύδει κατηγορηματικά ο Τσακαλώτος - τότε θα είχε στεφθεί με πλήρη επιτυχία το Σχέδιο «Κορωνίς» και θα ήταν αδύνατη η συνέχιση του πολέμου από μέρους του ΔΣΕ. Από την άλλη μεριά ο Τσακαλώτος κάνει λόγο για συντριβή του ΔΣΕ στο Γράμμο, αποδίδει σε μη εκμετάλλευση της δημιουργηθείσας κατάστασης από το Β΄ Σώμα Στρατού τον ελιγμό στο Βίτσι και δε δίνει καμιά δικαιολογία που να εξηγεί πώς αυτές οι συντριμμένες δυνάμεις ανταρτών μπόρεσαν και πολέμησαν στη συνέχεια με τόση επιτυχία ούτως ώστε - με τα δικά του λεγόμενα - όχι μόνο να εξουδετερώσουν τη νίκη του κυβερνητικού στρατού στο Γράμμο, αλλά παραλίγο να του φτιάσουν και τον τάφο. Τέτοια πράγματα δε γίνονται από συντριμμένους και διαλυμένους στρατούς. Κι ο ΔΣΕ δεν ήταν καθόλου διαλυμένος, αν αναλογιστεί κανείς ότι η μάχη στο Βίτσι, που ουσιαστικά ήταν η τελευταία φάση της μάχης του Γράμμου - και που κατά τον Τσακαλώτο παραλίγο να αποτελέσει τον τάφο του κυβερνητικού στρατού - άρχισε στις 26/8/1948 και τελείωσε στις 17 Οκτώβρη του ιδίου έτους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Βασίλη Μπαρτζιώτα: «Η μεγάλη μάχη του Γράμμου», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Σεπτεμβρίου 1948, σελ. 330.

2. Συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή: «Ο ελιγμός της 20-21 Αυγούστου 1948», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Δεκεμβρίου 1948, σελ. 508-509.

3. Γενικό Επιτελείο Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού: «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)» τόμος 8ος, σελ. 283 και Αρχηγείον Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού: «Ο ελληνικός Στρατός κατά τον Αντισυμμοριακόν Αγώνα (1946-1949) - Η Εκκαθάρισις της Ρούμελης και η πρώτη μάχη του Γράμμου», Αθήναι 1970, σελ. 376.

4. Θρ. Τσακαλώτου: «40 χρόνια στρατιώτης της Ελλάδας - Πώς εκερδίσαμε τους αγώνας μας 1940-1949», Αθήναι 1960, έκδοση «Εκ των Τυπογραφείων της Ακροπόλεως», τόμος β΄, σελ. 123 και 125.

5. Ο Τσακαλώτος κάνει λάθος. Το σχέδιο μιλάει για τρεις μέρες.

6. Στα επίσημα στρατιωτικά έγγραφα, που έχουν δει το φως της δημοσιότητας δεν αναφέρονται αριθμητικά στοιχεία για τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού που πήραν μέρος στη μάχη του Γράμμου. Ο Γ. Μαργαρίτης υπολογίζει ότι το σύνολο αυτών των δυνάμεων έφτανε τις 70.000 άνδρες και «μαζί με τις δυνάμεις ασφαλείας και τους παραστρατιωτικούς σχηματισμούς το σύνολο ίσως άγγιζε τους 90.000 άνδρες. Επρόκειτο χοντρικά, για τα τρία τέταρτα του στρατού εκστρατείας» (Γιώργου Μαργαρίτη: «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949», εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ, τόμος 2ος, σελ. 34.

7. Δ. Βλαντά: «Εμφύλιος Πόλεμος 1945-1949», Εκδόσεις ΓΡΑΜΜΗ, Γ΄ τόμος, Β΄ ημίτομος, σελ. 41 και 175.

8. Με τους υπολογισμούς του Μαργαρίτη, που δεν είναι καθόλου εκτός πραγματικότητας, η αντιστοιχία των δυνάμεων του ΔΣΕ προς τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού ήταν 1 προς 9 με 1 προς 10 (Γ. Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 35).

9. Δ. Ζαφειρόπουλου: «Ο Αντισυμμοριακός Αγών», Αθήναι 1956, σελ. 430.

10. «Δημοκρατικός Στρατός»

11. Γιώργου Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 21.

12. Γιώργου Μαργαρίτη, στο ίδιο, σελ. 91.

13. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 415-416.

14. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 389.

15. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 379.

16. Θρ. Τσακαλώτος: «40 Χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδας», τόμος Β΄, σελ. 125.

17. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 424.

18. Συνταγματάρχη Γιώργη Κατεμή: «Ο ελιγμός της 20-21 Αυγούστου 1948», Περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός», Εκδοση «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ΑΘΗΝΑ 1996, τόμος Α΄, τεύχος Δεκεμβρίου 1948, σελ. 509-510.

19. Δ. Ζαφειρόπουλος: «Αντισυμμοριακός Αγών», σελ. 413.

20. Θρ. Τσακαλώτος: «40 Χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδος», τόμος Β΄, σελ. 154.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ