ΜΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: «ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ» Ή ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ-ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ;
ΚΟΜΕΠ
Τεύχος: 2013 Τεύχος 1
της Ελένης Μπέλλου
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Τον περασμένο Νοέμβρη συμπληρώθηκαν 95 χρόνια από την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση στη Ρωσία το 1917. Στις 30 Νοέμβρη έγινε διάλεξη εκ μέρους της Ελένης Μπέλλου, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης (στο Ρέθυμνο) στο πλαίσιο ώρας διδασκαλίας του κ. Ι. Μαραγκού στο μάθημα με βασική βιβλιογραφία: «Τα οικονομικά της μετάβασης, Θεραπεία Σοκ ή Ηπια Προσαρμογή στα Πέντε Εναλλακτικά Μοντέλα Μετάβασης στην Οικονομία της Αγοράς» (εκδ. Αθ. Σταμούλης, 2007), που έχει συγγράψει με τον κ. Αρ. Μπιτζενή.
Παρά την αντίθεσή μας με τη θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση των κυρίων Ι. Μαραγκού και Αρ. Μπιτζενή στην εξήγηση του χαρακτήρα της «μετάβασης» και επομένως στην αναζήτηση της πιο αποτελεσματικής πολιτικής για τη σταθεροποίησή της, για την πιο «ομαλή» και «εύρυθμη» ένταξη και λειτουργία των νέων καπιταλιστικών οικονομιών, της Ρωσίας, της Κίνας και άλλων στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα, θα ευχαριστήσουμε κι από αυτή τη σελίδα τον καθηγητή κ. Μαραγκό που μας διέθεσε τη διδακτική του ώρα, που ως ερευνητής και διδάσκων «Οικονομικές Επιστήμες» δέχτηκε την αντιπαράθεση.
Εχει κλείσει ήδη μια 20ετία από την κορύφωση της διαδικασίας νίκης της αντεπανάστασης στη Ρωσία, την επιστροφή της στον καπιταλισμό. Σε αυτή την 20ετία, μετά τις πολύ μεγάλες καταστροφές στις παραγωγικές δυνάμεις που επέφερε η αντεπανάσταση, σταδιακά επήλθε η σταθεροποίηση και στη συνέχεια ορισμένη καπιταλιστική ανάπτυξη.
Ετσι, από τη σκοπιά της καπιταλιστικής σταθεροποίησης, σήμερα έχει λιγότερη σημασία ο θεωρητικός και πολιτικός προβληματισμός για την επιλογή ανάμεσα στη «Θεραπεία Σοκ ή Ηπια Προσαρμογή», για το «μίγμα» διαχείρισης της αντεπανάστασης αμέσως μετά την επικράτησή της, αφού ο κύκλος της αντεπανάστασης έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. Βέβαια υπάρχει η σοσιαλιστική Κούβα, όπου τα τελευταία χρόνια προωθούνται μέτρα που ενισχύουν την παρουσία του κεφαλαίου και αδυνατίζουν τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία, τις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, ζήτημα για το οποίο το ΚΚΕ αναπτύσσει δημιουργικό διάλογο με το ΚΚ Κούβας.
Πέραν αυτής της εξέλιξης, θα λέγαμε ότι η θεωρητική και πολιτική διερεύνηση του «μίγματος» διαχείρισης της αντεπανάστασης ενισχύεται προς όφελος της «ήπιας προσαρμογής», σε συνθήκες γενικευμένης, συγχρονισμένης κρίσης της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας.
Σε αυτές τις συνθήκες το «κινέζικο» μίγμα διαχείρισης φαντάζει ως πιο αποτελεσματικό, αν και στην πραγματικότητα δεν είναι «ήπιο» για τις εργατικές και λαϊκές μάζες, αλλά δικαιολογείται μόνο από την ιστορικότητα στην καπιταλιστική ανάπτυξη της Κίνας. Η οικονομία της Κίνας θα βρεθεί μπροστά στο ξέσπασμα οικονομικής κρίσης υπερπαραγωγής, υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, σημάδια της οποίας είναι ήδη έκδηλα. Είναι βέβαιο ότι η εκδήλωση τέτοιας κρίσης θα επιφέρει κρίση και στο πολιτικό της σύστημα, στο κυβερνητικό κόμμα, που ήδη περικλείει μια από τις μεγαλύτερες αντιφάσεις: Τυπικά αυτοπροσδιορίζεται ως Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ ουσιαστικά είναι αστικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.
Εκ των πραγμάτων υπάρχει μεγάλη γκάμα αναλογίας στη δοσολογία μεταξύ φιλελευθεροποίησης των αγορών και κρατικών-διακρατικών παρεμβάσεων στις αγορές (από αυτό των ΗΠΑ του προέδρου Ομπάμα μέχρι εκείνο της Κίνας). Παρά την ποικιλία της δοσολογίας, καμιά δεν αναιρεί την εκμεταλλευτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, τη γενική τάση απαξίωσης της εργατικής δύναμης στις πιο ώριμες καπιταλιστικές κοινωνίες, την ένταση των αντιθέσεων μεταξύ μονοπωλιακών ομίλων, μεταξύ καπιταλιστικών κρατών για το μοίρασμα των αγορών, τις αλλαγές στο συσχετισμό μεταξύ των καπιταλιστικών δυνάμεων λόγω της ανισόμετρης ανάπτυξης, σε τελευταία ανάλυση την όξυνση της αντίθεσης κεφαλαίου - εργασίας, την όξυνση της αντίθεσης ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας και στην ατομική ιδιοποίηση του αποτελέσματός της.
Αυτές οι βαθιές αντιθέσεις του καπιταλισμού δεν αναιρούνται από τη νίκη του απέναντι στο σοσιαλισμό στο τέλος του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα. Η διάλεξη που ακολουθεί αναπτύσσει γιατί αυτή η νίκη είναι ιστορικά προσωρινή, παρά την τεράστιου μεγέθους αρνητική αλλαγή στο συσχετισμό δυνάμεων της ταξικής πάλης, της πάλης μεταξύ καπιταλισμού - σοσιαλισμού που επέφερε.
Η ΚΟΜΕΠ δημοσιεύει απομαγνητοφωνημένη τη διάλεξη και τη συζήτηση που ακολούθησε με τους φοιτητές.
***
Η διάλεξη αυτή γίνεται στα πλαίσια της διδασκαλίας του κ. Μαραγκού για τα οικονομικά της μετάβασης από το σοσιαλισμό στον καπιταλισμό. Και βεβαίως πιστεύω πως μια άλλη θεώρηση του ζητήματος είναι μια πρόκληση και για τον καθηγητή σας, πολύ περισσότερο είναι μια πρόκληση και για σας τους φοιτητές, να σκεφτείτε με διαφορετικό τρόπο. Αυτό συνιστά την πρόκληση για μένα: Να προκαλέσω το ενδιαφέρον σας να δείτε με άλλη μεθοδολογία προσέγγισης το ζήτημα της κοινωνικής εξέλιξης, της κίνησης των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών και ιδιαίτερα του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, μια και εκεί επικεντρώνεται περισσότερο και το αντικείμενο που μελετάτε. Βέβαια το μελετάτε από μια αντίστροφη πορεία, από το σοσιαλισμό προς τον καπιταλισμό. Η δική μου τοποθέτηση θα σταθεί περισσότερο στην κίνηση από τον καπιταλισμό προς το σοσιαλισμό, προκειμένου να εξηγηθεί και η αντίστροφη πορεία.
Σίγουρα είναι ένα κοινωνικοοικονομικό πολιτικό φαινόμενο, το φαινόμενο αυτό της μετάβασης από το σοσιαλισμό στον καπιταλισμό και ως προς την εξήγησή του έχετε μια άποψη από το μάθημα που παρακολουθείτε, από τη σχετική βιβλιογραφία, η οποία κωδικοποιημένα παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 1. Εγώ θα σας δώσω μια άλλη άποψη.
Και η μία και η άλλη άποψη ξεκινούν με αφετηρία την αναζήτηση των αιτιών μη βιωσιμότητας του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και αλλού, αφού επέστρεψαν στον καπιταλισμό. Δηλαδή το πεδίο της έρευνας επικεντρώνεται στο θέμα της βιωσιμότητας ενός συστήματος. Ομως το πεδίο της έρευνας σημαίνει ότι πάντα ψάχνεις σε ένα φαινόμενο τις εσωτερικές του αιτίες, τις εσωτερικές του νομοτέλειες, την εσωτερική του κίνηση, προκειμένου να το εξηγήσεις, αλλά αυτό το ψάξιμο δεν είναι απαλλαγμένο από τη σκοπιά των συμφερόντων που δίνουν το κίνητρο της έρευνας. Δηλαδή στην προκείμενη περίπτωση του θέματος που διδάσκεστε έχουμε μια προσέγγιση πώς θα είναι γρηγορότερη, σταθερότερη κλπ. η μετάβαση από το σοσιαλισμό στον καπιταλισμό. Σε αυτή τη θεώρηση μπαίνουν ζητήματα, όπως με ποιο δρόμο θα γίνει αυτό, με μεγαλύτερη σταθερότητα, με λιγότερες «θυσίες» κλπ. και από την άλλη -και εκεί θα επικεντρωθώ- είναι το γιατί δεν άντεξε, γιατί δεν ήταν βιώσιμο αυτό το σύστημα, ο σοσιαλισμός, το σύστημα που στα πλαίσια του μαθήματός σας χαρακτηρίζεται ως «σταλινικό οικονομικό σύστημα» - δε θα συμφωνήσω αλλά εν πάση περιπτώσει θα συζητήσουμε την ουσία του.
Και στη μία και στην άλλη προσέγγιση αυτό που ερευνούμε είναι γιατί δεν άντεξε η κατάργηση των καπιταλιστικών εκμεταλλευτικών σχέσεων στη Ρωσία, αλλά και αλλού και οδήγησε στην επαναμεταφορά τους - στην εκ νέου κυριαρχία τους.
Η δική μου προσέγγιση, ως μαρξιστική -και για να μην την πω μόνο με το όνομα του θεμελιωτή της θεωρίας, αλλά να δώσω την ουσία της, που είναι η διαλεκτική υλιστική προσέγγιση της κίνησης της κοινωνίας- θα εξετάσει το ζήτημα, στο μέτρο του δυνατού από άποψη χρόνου, από την άποψη των υλικών κινήτρων στην οργάνωση και εξέλιξη της κοινωνίας, από τα διαφορετικά υλικά συμφέροντα μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων σ’ ένα ιστορικά καθορισμένο κοινωνικό σύνολο, από την ιστορικότητα στις μεταξύ τους αντιθέσεις και στην πάλη τους, επομένως από την ιστορικότητα στις διαδοχές των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, την κίνηση του καπιταλιστικού συστήματος και την κίνηση του σοσιαλιστικού συστήματος ή του νέου κοινωνικοοικονομικού συστήματος, του κομμουνιστικού, του οποίου εμείς θα εξετάσουμε την κατώτερη και ανώριμη βαθμίδα του που είναι ο σοσιαλισμός.
Πριν να μπω στον καπιταλισμό θα ήθελα να θυμίσω το εξής ως προς την ιστορικότητα, ότι δεν μπορεί να κριθεί στο μελλοντικό ιστορικό χρόνο η ικανότητα βιωσιμότητας ενός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού -αυτό σημαίνει κοινωνία, οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας συνολικά- δεν μπορεί να κριθεί από το αν ηττήθηκε σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η οποία μπορεί να μην είναι χρονικά πολύ περιορισμένη, μπορεί να είναι και δεκάδων ή εκατοντάδων χρόνων.
Εδώ λοιπόν από την άποψη της ιστορικότητας πρέπει να θυμίσουμε ότι ο καπιταλισμός αρχικά, η βάση του, η οικονομία του, οι οικονομικές σχέσεις που είναι στον πάτο της διαμόρφωσης ενός κοινωνικοοικονομικού συστήματος-σχηματισμού, πέστε το όπως θέλετε, αρχικά λοιπόν η βάση του, τα στοιχεία της βάσης του άρχισαν να διαμορφώνονται το 13ο αιώνα σε πόλεις της Β. Ιταλίας αλλά καταστράφηκαν, δεν άντεξαν δηλαδή στην πάλη τους με τις παλιές φεουδαρχικές σχέσεις και οπισθοχώρησαν. Αυτό βέβαια δε σήμαινε ότι ο καπιταλισμός ήταν ιστορικά λιγότερο βιώσιμος από τη φεουδαρχία το 13ο ή το 14ο αιώνα, επανήλθε κυρίως το 15ο-16ο αιώνα δριμύτερα σε άλλα μέρη της γης, στην Αγγλία, στην Ολλανδία και αργότερα στην Ιταλία.
Ας περάσουμε στο Διάγραμμα 2 για να δούμε τι είναι ακριβώς αυτό που λέμε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός κλπ.
Πριν απ’ όλα και πάνω απ’ όλα είναι τρόπος συνάντησης της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής, με τα μέσα δηλαδή που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, προκειμένου να δημιουργήσει προϊόντα που χρειάζονται όχι στον ίδιο το δημιουργό τους αλλά σε ένα σύνολο - κοινωνία δημιουργών ή χρηστών. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τίποτ’ άλλο αν δεν έχουμε σαν βάση αυτό. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τίποτα ως προς το χαρακτήρα ενός πολιτικού συστήματος, ενός τύπου εξουσίας, αν δεν έχουμε υπόψη μας ή αν δεν ξεκινάμε την ανάλυσή μας από τον τρόπο συνάντησης της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής. Καθοριστικό στοιχείο είναι οι σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, για τον καπιταλισμό που μιλάμε είναι καθοριστικές οι καπιταλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας, οι σχέσεις μίσθωσης της εργατικής δύναμης από αυτούς που κατέχουν τα μέσα παραγωγής. Και πάνω εκεί οικοδομούνται τα πάντα, δηλαδή οικοδομείται όλο το εποικοδόμημα, το σύνολο των νομικών, πολιτικών, πολιτιστικών σχέσεων, των ηθών που ταιριάζουν στις κυρίαρχες οικονομικές σχέσεις. Το εποικοδόμημα περιλαμβάνει το σύνολο των οργάνων διοίκησης-διεύθυνσης των κοινών υποθέσεων, αλλά και των οργάνων επιβολής, καταναγκασμού, πειθαρχίας, δηλαδή των οργάνων εξουσίας. Γιατί οπωσδήποτε η οικονομική κυριαρχία δε λειτουργεί από μόνη της, υπάρχει αλλά θέλει και μηχανισμό επιβολής αυτής της οικονομικής κυριαρχίας για να οργανωθεί το σύνολο της κοινωνίας, όλες οι κοινωνικές σχέσεις, αυτό που λέμε εξουσία.
Είναι τουλάχιστον απλοποίηση ο ισχυρισμός ότι το «σταλινικό οικονομικό μοντέλο» στηριζόταν στην εξουσία ενός κόμματος, του ΚΚ ή στη θέληση του ηγέτη του, του Στάλιν κλπ. Είναι αντιδιαλεκτική, ιδεαλιστική σχηματικότητα μια τέτοια αναφορά χωρίς να ερευνήσουμε ποιες ήταν οι σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, πώς εκφράζονταν στην ύπαρξη ή όχι κομμάτων, στα όργανα της εξουσίας, ποια τάξη είχε την οικονομική κυριαρχία, επομένως ποια τάξη είχε την εξουσία.
Ας πάρουμε τη διαμόρφωση του καπιταλισμού ως νέου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού σε σχέση με τον παλιό, το φεουδαρχικό. Δε γίνεται αυθόρμητα μέσα στην κοινωνία, αλλά γίνεται με ταξική πάλη, με πάλη ανάμεσα στο καινούργιο με το παλιό και εκεί μέσα πολλές φορές, συχνά, υπάρχουν και οπισθοχωρήσεις ή υπάρχουν βηματισμοί, οι οποίοι όμως μπορεί να μη θεμελιώσουν 100% το καινούργιο. Χρειάζονται άλματα για την επικράτηση του καινούργιου - κι αυτά τα άλματα στο επίπεδο της εξουσίας είναι η πολιτική επανάσταση. Αυτή φέρνει την κοινωνική επανάσταση που είναι η εδραίωση των νέων σχέσεων ιδιοκτησίας, των σχέσεων με τις οποίες συναντιέται η εργατική δύναμη με τα μέσα παραγωγής.
Χρειάζεται άλμα για να εδραιωθεί και κυρίως για να γίνει κυρίαρχος ο νέος τρόπος παραγωγής.
Βεβαίως σε όλα τα περάσματα από τη μια εκμεταλλευτική κοινωνία στην άλλη (από τη δουλοκτητική στη φεουδαρχία, από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό) υπήρχε το φαινόμενο να γεννιούνται τα έμβρυα, τα φύτρα του νέου τρόπου παραγωγής στα πλαίσια του προηγούμενου, του παλιότερου εκμεταλλευτικού σχηματισμού, της παλιάς κοινωνίας. Ομως αυτή η παλιά κοινωνία δεν εγκαταλείπει έτσι εύκολα αυτό που έχει σε υλικά προνόμια, σε δύναμη, σε εξουσία οικονομική, πολιτική, σε κυριαρχία, γι’ αυτό η ουσιαστική ανατροπή γίνεται με πολιτικό άλμα-ρήξη, σύγκρουση, εκεί που παίρνουν μέρος οι καταπιεσμένες μάζες με πολιτική επανάσταση. Και δεν είναι τίποτα άλλο το πολιτικό άλμα, η πολιτική επανάσταση, παρά μόνο η ανατροπή της εξουσίας, η ανατροπή, η καταστροφή των μηχανισμών που έχει η προηγούμενη τάξη που είχε την οικονομική κυριαρχία, η καταστροφή των μηχανισμών επιβολής της δικιάς της δύναμης, της δικιάς της οικονομικής, εκμεταλλευτικής κυριαρχίας.
Η ιστορία των περασμάτων από έναν κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό σε άλλο δείχνει ότι αν και αναπτύσσονται στο εσωτερικό του παλιού σχηματισμού οι κοινωνικές αντιθέσεις που θα οδηγήσουν στη φθορά του, ποτέ όμως δεν αυτοκαταστρέφεται, ποτέ δεν καταρρέει ως μηχανισμός εξουσίας. Χρειάζεται είτε την επαναστατική δράση της νέας ανερχόμενης τάξης ιδιοκτητών που θα πάρει στα χέρια της την εξουσία, αξιοποιώντας και την αγανάκτηση των εξαθλιωμένων μαζών, είτε χρειάζεται μια εξωτερική δύναμη για την καταστροφή του, που βρίσκεται σε καλύτερη, σε πιο αναπτυγμένη κατάσταση κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης. Κάτι τέτοιο συνέβη στην αμερικάνικη ήπειρο είτε σε σχέση με τις αυτόχθονες πρωτόγονες κομμουνιστικές κοινότητες είτε σε σχέση με τις φεουδαρχικού τύπου κοινωνίες του Νότου. Συνέβη και ως προς την καταστροφή της ρωμαϊκής δουλοκτητικής κοινωνίας και της βυζαντινής δουλοκτητικής με την εξωτερική πολεμική επίδραση άλλων κοινωνιών.
Τα λέω αυτά γιατί υπάρχουν πολλές ερμηνείες περί κατάρρευσης του σοβιετικού μοντέλου, του «σταλινικού», αλλά η ουσία είναι ότι τίποτα δεν μπορεί να καταρρεύσει από μόνο του.
Το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο παρέχει πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα «ελευθερίας του ανθρώπου» σε σχέση με όλα τα προηγούμενα εκμεταλλευτικά κοινωνικοοικονομικά συστήματα, πετυχαίνει την εδραίωσή του με την πολιτική επανάσταση, την αστική πολιτική επανάσταση, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της επανάστασης στη Γαλλία που ξεκίνησε το 1789.
Ας δούμε λοιπόν αυτό το καπιταλιστικό σύστημα, όπως παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 3.
Εχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον να προσέξουμε το εξής: ότι δεν πρόκειται γενικά για μια κοινωνία της αγοράς, αλλά για μια κοινωνία που το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αγορά της εργατικής δύναμης - της δύναμης που παράγει. Η εργατική δύναμη έχει γίνει εμπόρευμα, απαλλαγμένη από οποιαδήποτε άλλη σχέση φυσικής εξάρτησης από τους κατέχοντες τα μέσα παραγωγής. Δε μιλάμε απλά για ύπαρξη εμπορευμάτων, αλλά μιλάμε για τον ίδιο τον άνθρωπο, ελεύθερο πλέον από οτιδήποτε άλλο που τον δέσμευε στο παρελθόν στη γη, στον έναν ή άλλο βαθμό τον καθιστούσε κτήμα του κατόχου των μέσων παραγωγής - ολοκληρωτικά του δουλοκτήτη, λιγότερο του φεουδάρχη κλπ. Στον καπιταλισμό είναι ελεύθερος από οποιαδήποτε άλλη δέσμευση, αλλά δεν έχει μέσα παραγωγής και η ελευθερία του αναγκαστικά τον κάνει δέσμιο του καπιταλιστή. Δεν έχει τίποτα άλλο παρά να πουλήσει την εργατική του δύναμη σε αυτόν που κατέχει τα αναπτυγμένα και συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής.
Η μετάβαση λοιπόν από το σοσιαλισμό στην «οικονομία της αγοράς», που εξετάζει το μάθημά σας, είναι μετάβαση στην αγορά της εργατικής δύναμης που είχε καταργηθεί στο λεγόμενο «σταλινικό καθεστώς». Φυσικά στην καπιταλιστική αγορά υπάρχει ακόμα και ο μικρός εμπορευματοπαραγωγός, ο ελεύθερος εμπορευματοπαραγωγός, αλλά και αυτός υποτάσσεται στην εξουσία του κεφαλαίου (μέσω των σχέσεών του με τις τράπεζες, τους έμπορους, τους βιομήχανους, τη φορολογία κλπ.).
Πάνω στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής διαμορφώνεται και η αντίστοιχη εξουσία. Η εξουσία των κατόχων των μέσων παραγωγής, η εξουσία δηλαδή του κεφαλαίου παίρνει διάφορες μορφές. Δεν έχει μόνο μία μορφή, τη μορφή του αστικού κοινοβουλευτισμού, της αστικής Δημοκρατίας, που εσείς γνωρίζετε στην Ελλάδα. Εχει και τη μορφή των στρατιωτικών κυβερνήσεων (όπως της Στρατιωτικής Χούντας στην Ελλάδα στα χρόνια 1967-1974), τη μορφή των αστικών οργάνων στα οποία ενσωματώνονται και υπολείμματα του παρελθόντος, όπως είναι η Βασιλεία, όπως συνέβαινε πριν μερικές δεκαετίες στην Ελλάδα. Θυμηθείτε ότι ακόμα στην Αγγλία, στην Ολλανδία κι αλλού υπάρχει Βασιλεία, αλλά δεν καθορίζει, δεν αλλάζει τον αστικό χαρακτήρα, τον καπιταλιστικό χαρακτήρα της κοινωνίας. Ακόμα υπάρχει η μορφή συστήματος, στο οποίο είναι συγκεντρωμένες οι εξουσίες στον επικεφαλής του κράτους ή εμπλέκονται θρησκευτικά δόγματα κλπ., όπως στις χώρες της Β. Αφρικής που η φθορά και αλλαγή της μιας μορφής με άλλη έγινε με συγκρούσεις, πρόσφατα τη λεγόμενη «αραβική άνοιξη» (για Αίγυπτο, Λιβύη).
Αυτές οι αλλαγές γίνονται μέσα στην ίδια την κίνηση του καπιταλισμού, γιατί βεβαίως ο καπιταλισμός, όπως και κάθε ιστορικά μεγάλος κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, έχει μια κίνηση. Δεν είναι στην αρχή του, όπως είναι στα επόμενα, πιο ώριμα στάδιά του.
Ας δούμε αυτή την κίνηση σε σχέση και με αυτό που λέγεται -υπάρχει και στο μάθημα που κάνετε- το ρόλο των μεταρρυθμίσεων ή την ικανότητα ενός συστήματος να επιβιώνει στο βαθμό που έχει τη δυνατότητα να ενσωματώνει μεταρρυθμίσεις. Θα το δούμε συγκριτικά και με την ερμηνεία που δίνει η βιβλιογραφία στο μάθημά σας, που υποστηρίζει ότι το σοσιαλιστικό σύστημα δεν άντεξε γιατί δεν είχε τη δυνατότητα να ενσωματώνει μεταρρυθμίσεις, σε αντίθεση με την ικανότητα του καπιταλισμού. Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν μέσω των Διαγραμμάτων τι μπορεί να σημαίνουν οι μεταρρυθμίσεις στην κίνηση ενός κοινωνικοοικονομικού συστήματος.
Ξεκινάμε από τον καπιταλισμό με το Διάγραμμα 4.
Καταρχήν, κανένα σύστημα από την αρχή δε διαμορφώνει πλήρως μια κι έξω ούτε τη βάση του, την οικονομία του, δηλαδή τις οικονομικές σχέσεις του -αυτό που λέμε τρόπο παραγωγής- ούτε το εποικοδόμημά του, το νομικό - πολιτικό - πολιτιστικό - διοικητικό - στρατιωτικό - πειθαρχικό μηχανισμό, που πλήρως αντιστοιχεί στην καρδιά του κάθε συστήματος. Δε διαμορφώνεται πλέρια από την αρχή το εποικοδόμημα που αντιστοιχεί στις σχέσεις της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και της μισθωτής εκμεταλλευόμενης εργατικής δύναμης στον καπιταλισμό.
Το ίδιο ισχύει και για το σοσιαλισμό, που θα δούμε στη συνέχεια. Δε διαμορφώνεται εξαρχής εκείνο το εποικοδόμημα που αντιστοιχεί πλήρως στην καρδιά του συστήματος, στη σχέση της κοινωνικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, της σχεδιασμένης συνάντησης της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής με στόχο την ολοένα διευρυνόμενη σε ανώτερο επίπεδο ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.
Ας δούμε λοιπόν την κίνηση του καπιταλισμού.
Η αστική επανάσταση δίνει ώθηση στην καταστροφή των υπολειμμάτων των προγενέστερων κυρίαρχων σχέσεων ιδιοκτησίας, των φεουδαρχικών σχέσεων, όλου του νομικού τους εποικοδομήματος, των θεσμών-οργάνων της φεουδαρχικής εξουσίας. Ωστόσο αυτή η κίνηση δεν είναι πάντα ευθύγραμμα ανοδική, απαλλαγμένη από πισωγυρίσματα, συμβιβασμούς αλλά και νέες ρήξεις στην πάλη του νέου με το παλιό, στην πάλη της νέας ηγετικής τάξης με την παλιά αλλά και με τη νέα αντίπαλη τάξη. Η ιστορία του καπιταλισμού στη Γαλλία από το 1789 έως το 1850 είναι ιστορία μέσα από την οποία εδραιώνεται η καπιταλιστική εξουσία, ενώ και η Παρισινή Κομμούνα (1871) είναι χαρακτηριστική σύγκρουση και ρήξη με αυτή την εξουσία από τη μεριά της νέας αντίπαλης τάξης, της εργατικής.
Το ίδιο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιστορία του καπιταλισμού στην Ελλάδα, ξεκινώντας από την Επανάσταση του 1821, τη διαμόρφωση του ελληνικού καπιταλιστικού κράτους το 1824, τις εξελίξεις στη διαμόρφωση των δομών του κρατικού μηχανισμού, τη σύγκρουση του 1909 στο Γουδή, τη Μεταρρύθμιση του Ελ. Βενιζέλου κλπ.
Στη βάση της διαμόρφωσης και εξέλιξης των δομών της καπιταλιστικής εξουσίας βρίσκεται η επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων εκεί που ακόμα διατηρείται η ελεύθερη ατομική παραγωγή, που υπάρχει κυρίως στην αγροτική παραγωγή, στη βιοτεχνία, στο εμπόριο, σ’ ένα κομμάτι αυτών που λέγονται υπηρεσίες, ανεξάρτητα τώρα αν είναι σωστός αυτός ο χαρακτηρισμός. Αλλά κοιτάξτε και όλα αυτά που όσο υπάρχουν -γιατί και σήμερα στην Ελλάδα ακόμα υπάρχουν ελεύθεροι ατομικοί εμπορευματοπαραγωγοί- ουσιαστικά υποτάσσονται στο κεφάλαιο. Καθένας σας μπορεί να έχει ορισμένη πληροφόρηση, εμπειρία ή γνώση για την οικονομική υποταγή του αγρότη, του βιοτέχνη, του αυτοαπασχολούμενου στις τράπεζες, στους χονδρέμπορους, στους βιομήχανους, στους εφοπλιστές, δηλαδή στις καπιταλιστικές σχέσεις. Επίσης έχουμε την επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων εκεί που κυριαρχούσε η ανταλλαγή εισοδήματος με εισόδημα - ας το πούμε έτσι. Δηλαδή σκεφτείτε ένα γιατρό, ο οποίος δουλεύει μοναχός του και πας σαν ιδιώτης να κάνεις τις εξετάσεις κλπ., πληρώνεις, ανταλλάσσεις το δικό σου εισόδημα με του άλλου, βέβαια εφόσον ο ιδιώτης γιατρός δε χρησιμοποιεί ξένη εργασία, αν και έχει απλούστευση το παράδειγμά μας.
Η κίνηση του καπιταλισμού περιλαμβάνει την επέκταση του κρατικού μονοπωλίου και αντίστροφα, γιατί κατά καιρούς το κράτος του συνόλου των καπιταλιστών παίρνει άμεσα στα χέρια του ορισμένη παραγωγή - ας θυμηθούμε παλιά τη ΔΕΗ, τον ΟΤΕ, τη ΛΑΡΚΟ, τα κρατικά ναυπηγεία κλπ.
Ομως όλη αυτή η κίνηση σημαίνει ότι ενώ η καπιταλιστική επανάσταση ξεκινάει με κινητήρια δύναμη όχι μόνο το βιομήχανο και τραπεζίτη αλλά και τον ατομικό ιδιοκτήτη, τον κάτοχο ατομικών μέσων παραγωγής που τον συμφέρει ο καπιταλισμός, αυτός ο βιοτέχνης, ο έμπορος, ο αγρότης που αποτελούν τη βάση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, ταυτόχρονα εμπεριέχουν και την τάση καταστροφής τους από τον καπιταλιστή, εμπεριέχεται η τάση, της μετατροπής τους σε εργατικό δυναμικό χωρίς μέσα παραγωγής. Δηλαδή διαμορφώνεται η πραγματική βάση του καπιταλισμού που είναι η συγκεντρωμένη παραγωγή, με τα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής στον ιδιοκτήτη και την εκ μέρους του αγορά εργατικής δύναμης. Εκεί που ο κάθε εργαζόμενος, ο κάθε εργάτης, εργάτρια με την ευρεία έννοια, ανεξάρτητα αν είναι χειρωνακτική ή πνευματική εργασία ή ένας συνδυασμός τους, αυτού που χρησιμοποιεί τα μέσα παραγωγής, σημαίνει ότι η δουλειά του με το μέσο παραγωγής δε φτάνει σε ένα τελικό αποτέλεσμα προϊόντος, αλλά όλοι μαζί χρησιμοποιούν πολλά μέσα και το τελικό αποτέλεσμα, το τελικό προϊόν περιέχει την ατομική εργασία κάθε εργάτη. Αυτή είναι η βιομηχανία, μέσω της οποίας αναπτύσσεται η παραγωγικότητα της εργασίας, ενώ μένει πίσω η παραγωγικότητα του μεμονωμένου παραγωγού.
Οπως βλέπουμε και στο Διάγραμμα 5, όταν διευρύνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας με σχέση ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, τότε φτάνει σε σημείο που η καπιταλιστική παραγωγή περιορίζεται από την ατομική ιδιοκτησία, από τα όρια του ατομικού κεφαλαίου.
Προσαρμογή του καπιταλισμού στη δική του κίνηση, στις δικές του ανάγκες, είναι η αντικατάσταση του ατομικού ιδιοκτήτη από την ομάδα ατομικών ιδιοκτητών, του ατομικού κεφαλαίου από το συνεταιριστικό, στη συνέχεια από το μετοχικό κεφάλαιο. Αυτή είναι μια προσαρμογή του καπιταλισμού, μια μεταρρύθμιση στη βάση του, χωρίς να ανατρέπει τη βασική οικονομική του σχέση, τη δυνατότητα ατομικής ιδιοποίησης του αποτελέσματος της ξένης εργασίας. Αντίθετα την ενισχύει με τη μετοχική καπιταλιστική ιδιοκτησία, με τις επενδυτικές εταιρικές συμφωνίες, τους ομίλους, τις μικτές επιχειρήσεις με τη συμμετοχή και κράτους και ιδιωτών καπιταλιστών. Ετσι γίνεται η απαιτούμενη συγκεντροποίηση ατομικών κεφαλαίων που αντιστοιχούν σε ανάλογη συγκεντροποίηση νέων μηχανημάτων, νέων τεχνολογικών διαδικασιών στην οργάνωση της παραγωγής, στις μεταφορές κλπ.
Επίσης αξίζει να δείτε στο Διάγραμμα 6 πώς αντανακλώνται αυτές οι μεταρρυθμίσεις στο εποικοδόμημα. Κοιτάξτε, από τη μια αναλαμβάνει το κράτος ορισμένες εργασίες για τη διαφύλαξη της ικανότητας για εργασία: ένα ορισμένο δημόσιο δωρεάν σύστημα στοιχειώδους εκπαίδευσης, υγείας, πρόνοιας κλπ., ορισμένα επιδόματα, μέχρι η ίδια η καπιταλιστική αναπαραγωγή στο σύνολο της κοινωνίας να χρειαστεί την κατάργησή τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τα πολιτικά δικαιώματα. Π.χ. μη φανταστείτε ότι το καθολικό δικαίωμα ψήφου είχε ξεκινήσει από την αρχή. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, έγινε καθολικό μετά τον πόλεμο. Πριν οι γυναίκες δεν είχανε δικαίωμα. Αλλά η καθυστέρηση δεν αφορούσε μόνο την Ελλάδα.
Το ίδιο -προσέξτε το τελευταίο βελάκι- έχει μια σημασία για τη συζήτηση που γίνεται σήμερα για τη συμμετοχή της Ελλάδας στην ΕΕ, τα περί γερμανικής κατοχικής κλπ., της εκχώρησης ενθνοκρατικών δικαιοδοσιών σε διακρατικές ενώσεις, όπως στην ΕΕ, στο ΝΑΤΟ όσον αφορά τις ένοπλες δυνάμεις. Αλλά γιατί το κάνει αυτό; Γιατί αυτό που είπαμε προηγούμενα, ότι το ατομικό κεφάλαιο έχει γίνει στενό κουστουμάκι και χρειαζόταν το συλλογικό μετοχικό κεφάλαιο, τώρα και το επίπεδο ενός έθνους-κράτους γίνεται στενό κουστουμάκι για το κεφάλαιο, χωρίς να αναιρεί την εθνοκρατική συγκρότηση. Ωστόσο χρειάζεται να συναντηθούν περισσότερα κεφάλαια έξω από μια στενή, εθνοκρατικά οργανωμένη αγορά, οπότε διαμορφώνεται η ΕΕ ως κοινή αγορά, άρα και ορισμένοι θεσμοί, άρα και ορισμένες εκχωρήσεις κλπ.
Αυτά όλα τα λέμε γιατί έχουν τη σημασία τους στο ζήτημα: τι μεταρρυθμίσεις, προς ποια κατεύθυνση, τι λύνουν. Είναι αναγκαστικές προσαρμογές του συστήματος στη μεγέθυνση που παίρνει η κοινωνική παραγωγή. Αλλά σε καμία περίπτωση, καμία από αυτές τις μεταρρυθμίσεις δεν αλλάζει το χαρακτήρα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, δεν έκανε καλύτερη τη ζωή για τους πολλούς. Πουθενά! Δεν έβαλαν φρένο, δεν έλυσαν, δεν ανέτρεψαν τις αντιθέσεις που δημιουργούνται μέσα στο ίδιο το σύστημα. Και η μεγαλύτερη αντίθεση είναι αυτή που προαναφέραμε: ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας και η ατομική ιδιοποίηση του αποτελέσματός της. Κι αν θέλετε, πάνω σε αυτή τη βάση με έναν ολόκληρο μηχανισμό -ας το πω έτσι, δεν είναι μηχανισμός αλλά μία ολόκληρη λειτουργία νομοτελειών που δεν μπορούμε να τη συζητήσουμε αναλυτικά σήμερα εδώ- έχουμε την έκρηξη κατά καιρούς των οικονομικών κρίσεων. Δηλαδή αναπτύσσεται-αναπτύσσεται η κοινωνική παραγωγή, το κεφάλαιο, η συσσώρευση κεφαλαίου κλπ. και παράλληλα αναπτύσσεται η τάση να μειωθεί το μέσο ποσοστό κέρδους, πέφτει το κίνητρο για διευρυμένη αναπαραγωγή με νέες επενδύσεις, νέα μηχανήματα κλπ. Αντίθετα, μένει αναπασχόλητο εργατικό δυναμικό, μηχανές κλπ., γίνεται καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων: η κρίση που έχουμε σήμερα στην Ελλάδα από το τέλος του 2008, το 2009. Η κρίση αυτή εκδηλώθηκε πρώτα απ’ όλα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές κοινωνίες και μάλιστα συγχρονισμένα: ξεκίνησε το 2007 στις ΗΠΑ, γενικεύτηκε το 2008 παντού, σ’ όλη την Ευρώπη, την Ιαπωνία. Αυτή η κρίση είχε μια ορισμένη ανάκαμψη το 2010 στην Ευρωζώνη και στην ΕΕ, ενώ για τις ΗΠΑ συνεχίζει και σήμερα (2012) η φάση της ανάκαμψης. Ομως εκδηλώθηκε το 2012 νέα υποχώρηση στην ΕΕ, στην Ιαπωνία πριν να φτάσει στα επίπεδα της παραγωγικής ανάπτυξης του 2008. Πάλι έχουμε κρίση. Τώρα, ποιο βάθος θα έχει, πώς θα εξελιχθεί… Φοβούνται, τρέμουν για το 2013. Μια σειρά από συμβιβασμούς που γίνανε και στις συνεδριάσεις του Eurogroup είχαν να κάνουν μ’ αυτές τις αντιθέσεις και με το φόβο μην έχουν μεγαλύτερο βάθος κρίσης. Φοβούνται μήπως η μεγαλύτερη κρίση προκαλέσει ανεξέλεγκτες καταστάσεις όσον αφορά τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, ξεκινώντας από το χρηματοπιστωτικό, το οποίο είναι, αν θέλετε, οι αρτηρίες ολόκληρου του καπιταλιστικού οργανισμού με καρδιά τη βιομηχανία του και από αυτή την άποψη προσπάθησαν να κάνουν ορισμένους συμβιβασμούς. Αλλά να έχετε καθαρό ότι κανένας συμβιβασμός δεν πρόκειται να εξαλείψει αυτές τις νομοτέλειες, τις εσωτερικές αντιφάσεις που οδηγούν στις κρίσεις.
Ετσι λοιπόν, μιλώντας για τη βιωσιμότητα ή όχι του καπιταλισμού σε σχέση με το σοσιαλισμό, είναι μεγάλο λάθος να πούμε ότι κρίνεται η μη βιωσιμότητα του σοσιαλισμού από το γεγονός ότι δεν άντεξε σε αυτή την ιστορικά πρώτη εμφάνισή του στον 20ό αιώνα. Γιατί; Γιατί η αναγκαιότητά του προκύπτει από την ίδια την κίνηση του καπιταλισμού που είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας να αντιστοιχηθεί πλήρως με την κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Αυτή η λύση και αυτή η βάση για τον επόμενο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό είναι όλη η υπόθεση. Είναι πολύ απλή υπόθεση, ξέρετε, αλλά στην κοινωνία τίποτα δε γίνεται απλά. Γίνεται με μεγάλες συγκρούσεις κι αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι δεν υπάρχει περίπτωση ούτε να λύσει βέβαια ο καπιταλισμός τις αντιθέσεις του, αλλά ούτε και να περάσει σε έναν επόμενο, ανώτερο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό χωρίς να έχει προηγηθεί η σύγκρουση. Κι εδώ θα είναι πολύ μεγαλύτερη, γιατί μόνο οι προϋποθέσεις της νέας οικονομικής βάσης διαμορφώνονται, όχι ο νέος τρόπος παραγωγής, έστω και στα σπάργανά του.
Ο νέος τρόπος παραγωγής, που βλέπετε στο Διάγραμμα 7, θέλει πλήρη σύγκρουση όχι με μία μορφή ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, όπως έγινε στο παρελθόν με το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, αλλά εδώ θέλει σύγκρουση με κάθε μορφή ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της αντίστοιχης εξουσίας.
Ας περάσουμε λοιπόν στον καινούργιο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό που εμφανίστηκε μετά τη μεγάλη κρίση που είχε προκύψει και πήρε και τη μορφή του γενικευμένου Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη και οδήγησε από την άποψη της σύγκρουσης στη σοσιαλιστική επανάσταση το 1917 στη Ρωσία.
Η βάση του -ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής- συνίσταται στην κοινωνική ιδιοκτησία στα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής, στον Κεντρικό Σχεδιασμό -και προσέξτε, Κεντρικός Σχεδιασμός δε σημαίνει κεντρική διοίκηση, όπως λέει η βιβλιογραφία στο μάθημά σας, αδικείται να θεωρείται σαν τέτοια- είναι κεντρικά σχεδιασμένη συνάντηση της εργατικής δύναμης με τα μέσα παραγωγής, με σκοπό την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.
Εργατικός έλεγχος: Ο εργατικός έλεγχος δείχνει ακόμα, αν θέλετε, ότι ο κάθε εργαζόμενος σε οποιαδήποτε βιομηχανική μονάδα, κλάδο κλπ. δεν έχει ακόμα εκείνη την ωριμότητα ώστε να λειτουργεί ως κοινωνικός ιδιοκτήτης, να έχει την ανάλογη συνείδηση στη χρησιμοποίηση των μέσων παραγωγής και στο παραγόμενο κοινωνικό προϊόν. Εργατικός έλεγχος σημαίνει ότι ακόμα υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ εκτελεστικής και επιτελικής εργασίας και μέσα στα πλαίσια της σοσιαλιστικής βιομηχανικής παραγωγής ή της σοσιαλιστικής κοινωνικής υπηρεσίας, υπάρχει ακόμα αντίθεση μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας.
Στο εποικοδόμημα, στην εργατική εξουσία, σε αυτό που υπάρχει από πάνω, στο κράτος: Το κάθε κράτος, κακά τα ψέματα, σημαίνει επιβολή. Είναι ένας μηχανισμός που επιβάλλει κάτι. Τι επιβάλλει; Στον καπιταλισμό το κράτος επιβάλλει τη δυνατότητα της εκμετάλλευσης. Στο σοσιαλισμό επιβάλλει μια ορισμένη «βία», δηλαδή πειθαναγκασμό, σε υποχρεώνει να κάνεις κάτι που δεν το ακολουθείς συνειδητά. Επιβάλλει πρώτ’ απ’ όλα στην τάξη των καπιταλιστών την κατάργησή της ως τάξη ιδιοκτητών συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής, αλλά οι πρώην καπιταλιστές υπάρχουν ως φυσική οντότητα. Επιβάλλει περιορισμούς και στην τάξη των ατομικών παραγωγών. Ο σοσιαλισμός σε αυτή τη φάση δεν καταργεί την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, καταργεί την καπιταλιστική ιδιοκτησία. Και να το πω κάπως απλοϊκά, δεν κοινωνικοποιεί τα σκόρπια, μη αναπτυγμένα εργαλεία του βιοτέχνη, το τρακτέρ του αγρότη κλπ. Αρα διατηρείται μια μορφή ατομικής ιδιοκτησίας και τα προβλήματα σε σχέση με αυτή (η τάση διεύρυνσης των μέσων ατομικής ιδιοκτησίας).
Υπάρχουν προβλήματα και στην ίδια την εργατική τάξη - εργατική τάξη με την έννοια του άμεσου παραγωγού, η οποία γίνεται κάτοχος των μέσων παραγωγής. Σκεφτείτε ο καθένας σας πως είναι αυτό που λέμε η συνείδησή μας, η στάση μας απέναντι στην εργασία -δεν ξέρω ποιοι έχετε δουλέψει, ποιοι δεν έχετε δουλέψει- αλλά και απέναντι στο κοινωνικό προϊόν της. Σκεφτείτε μια δανειστική βιβλιοθήκη: πόσοι από αυτούς που δανείζονται από μια δανειστική βιβλιοθήκη επιστρέφουν το βιβλίο που πήραν στη θέση του χωρίς πειθαναγκασμό, χωρίς την καταγραφή, τον έλεγχο. Φαντάζομαι ότι είναι πάρα πολύ λίγοι και δυστυχώς σας το λέω -γιατί κι εμείς ως Κόμμα έχουμε κομματική βιβλιοθήκη και κυνηγάμε τους συντρόφους μας να τα γυρίσουν- που σημαίνει ότι ακόμα και ο κομμουνιστής στα πλαίσια του καπιταλισμού δεν έχει πολύ ώριμη κομμουνιστική συνείδηση. Μπορεί να την έχει σ’ εκείνο το βαθμό που καταλαβαίνει την αναγκαιότητα της ταξικής πάλης κλπ., αλλά σε αυτό το ζήτημα της ιδιοκτησίας ή το ότι είναι ιδιοκτήτης κοινών πραγμάτων δεν την έχει και θα αργήσει πάρα πολύ να την αποκτήσει αυτή τη συνείδηση. Αλλά αυτό είναι κρίσιμο ζήτημα σε αυτά που συζητάμε.
[Παρεμβάλλεται ερώτηση: Μήπως ο άνθρωπος από τη φύση του έχει το αίσθημα της ιδιοκτησίας;]
Οχι. Ο άνθρωπος από τη φύση του δεν έχει το ένστικτο της ιδιοκτησίας. Κανένας ζωντανός οργανισμός δεν έχει ούτε το είχε πάντοτε ο άνθρωπος. Το απόκτησε. Αυτό που τον ξεχωρίζει από οποιονδήποτε άλλο ζωντανό οργανισμό είναι ότι είναι κοινωνικό ον. Δεν έχει τίποτ’ άλλο στη φύση του, τίποτα το ξεχωριστό από το λιοντάρι, από το μυρμήγκι, υπάρχουν διαβαθμίσεις στην ανάπτυξη των ζώων, των άλλων οργανισμών, εκτός από την κοινωνικότητά του. Είναι κοινωνικό ον. Αλλά ζώντας στην καπιταλιστική κοινωνία, ζώντας ο άνθρωπος για χιλιάδες χρόνια σε κοινωνίες της εκμετάλλευσης, διαμορφώνει και την αντίστοιχη συνείδηση. Διαμορφώνει τον αντίστοιχο τρόπο σκέψης, τρόπο ζωής, υιοθετεί το αντίστοιχο σύστημα ηθικών αξιών και ζει ανάλογα. Αυτά που βλέπουμε στο Διάγραμμα 9, αλλά και συνολικά σχέσεις ηθικές-πολιτιστικές κλπ., που για ν’ αλλάξουν θέλει πάρα-πάρα πολύ χρόνο. Είναι κληρονομιά που την παραλαμβάνει η νέα κοινωνία μετά την επανάσταση και θα πρέπει να αγωνιστεί σκληρά για να την αναμορφώσει. Δε θ’ απαλλαγεί σ’ ένα-δύο, σε πέντε-δέκα χρόνια.
Πρόσφατα δημοσιεύσαμε στο θεωρητικό περιοδικό που εκδίδει το ΚΚΕ, ένα απόσπασμα από τον Μπρεχτ -με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του- και είναι πάρα πολύ ωραίο, γιατί αναφέρεται ακριβώς σε αυτό το ζήτημα: Πώς ο άνθρωπος, ο οποίος αναπτύσσεται μέσα σε μία συγκεκριμένου τύπου κοινωνία, την καπιταλιστική, πώς συγκροτείται με τις αξίες, την ηθική της, ακόμα κι αν αυτές είναι ξένες προς τα ταξικά του συμφέροντα. Αυτή είναι η δύναμη της εξουσίας, πάνω από την οικογένεια. Η οικογένεια είναι κομματάκι της κοινωνίας, η οικογένεια εκφράζει την κοινωνία που υπάρχει. Είναι καπιταλιστική; Είναι καπιταλιστικά ζυμωμένη και η διαπαιδαγώγηση, η ηθική μέσα στην οικογένεια. Είναι φεουδαρχική; Αντίστοιχα καθορίζεται από τις οικονομικές σχέσεις της φεουδαρχικής κοινωνίας. Είναι σοσιαλιστική; Η οικογένεια θα διαμορφωθεί σε άλλη βάση, αλλά αρχικά θα κουβαλάει πάρα πολλά από τον καπιταλισμό.
Ο άνθρωπος, ζυμωμένος στον καπιταλισμό, έχει τις φοβίες του, έχει τα προβλήματά του, έχει τις αντιφάσεις του, τις κουβαλά ακόμα κι όταν κλονίζονται οι μηχανισμοί του καπιταλιστικού κράτους από συνθήκες που δεν καθορίζονται ούτε στα αμφιθέατρα ούτε στα επιτελεία των κομμάτων, αλλά καθορίζονται από την ίδια την κίνηση των αντιθέσεων της κάθε καπιταλιστικής κοινωνίας, που οξύνονται από τις αντιθέσεις μεταξύ των καπιταλιστικών κρατών - βλέπετε σήμερα στην ΕΕ, μεταξύ των καπιταλιστικών κρατών που είναι σ’ ένα χώρο όπως στη Μέση Ανατολή, με πετρέλαια, αγορές για τις οποίες όλοι έχουνε βγάλει τα μαχαίρια. Λοιπόν όλα αυτά ακολουθούν την πορεία τους. Τα βλέπει, μπορεί να τα προβλέψει το ΚΚ, αλλά δεν είναι όλα αυτά δημιουργήματά του.
Λοιπόν, αυτή η κίνηση γίνεται αντικειμενικά, αλλά κι όταν γίνει -δηλαδή σε συνθήκες κλονισμού των θεσμών του καπιταλισμού- και τότε ακόμη οι μάζες δεν έχουνε μάθει να συγκρουστούν μέχρι τέλος, δεν έχουνε μάθει να μη φοβούνται τους κλονισμένους θεσμούς του καπιταλισμού. Και βεβαίως εκεί παίζει ρόλο μια πρωτοπορία, το ΚΚ, που έχει από πολύ πιο πριν διαμορφώσει επαναστατικούς ιδεολογικούς και πολιτικούς δεσμούς με τους μισθωτούς, με τους πρωτοπόρους νέους, ακόμα και με πρωτοπόρα τμήματα λαϊκών στρωμάτων.
Βλέπουμε λοιπόν στην εργατική εξουσία: όργανα από κάτω προς τα πάνω, συμβούλια διοίκησης -αυτό που έχετε ακούσει ως σοβιέτ, είναι ξένη λέξη, ρώσικη- είναι όργανα διοίκησης κοινών υποθέσεων από κάτω, όργανα πάλης ενάντια στην παλιά εξουσία, περιφρούρησης της νέας εξουσίας, της εργατικής-λαϊκής. Το κόμμα με την έννοια που είπαμε προηγούμενα, της πρωτοπορίας που μπορεί να δει την κίνηση της κοινωνίας, εξηγώντας την θεωρητικά και εκφράζοντάς την πολιτικά, με δράση μέσα στις εργατικές-λαϊκές μάζες για την οργάνωσή τους σε αυτή την κατεύθυνση της δράσης για την επιτάχυνση της κοινωνικής προόδου.
Το ΚΚ λοιπόν δεν είναι έξω από την εργατική τάξη, από τις λαϊκές μάζες, δεν είναι ελίτ, κάστα προνομιούχων, όπως παρουσιάζεται στη βιβλιογραφία που έχετε υπόψη σας. Δεν είναι εξειδικευμένοι της πολιτικής έξω από την ταξική πάλη, τόσο στον καπιταλισμό όσο και στη σοσιαλιστική οικοδόμηση.
Αλλά κι αυτό που διαμορφώνεται σαν σοσιαλιστική κοινωνία στην αρχή του είναι πολύ νέο, ανώριμο, περιορισμένο. Υπάρχει και ατομική ιδιοκτησία, υπάρχει και αντίθεση - και μέσα στον ίδιο το σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής, στη σοσιαλιστική βιομηχανία και στη σοσιαλιστικά οργανωμένη κοινωνική υπηρεσία. Υπάρχουν αντιθέσεις εκεί μέσα: υπάρχει ακόμα επιτελική εργασία, διαχωρισμός μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής, υπάρχουν όλα αυτά που είπαμε, παράγονται και αναπαράγονται τμήμα τεχνικής διανόησης, γενικά διανοούμενοι, διευθυντές με τάση να αποκόψουν το συμφέρον τους από το κοινωνικό συμφέρον ή το συμφέρον μιας μονάδας απέναντι στο κοινωνικό συμφέρον.
Υπάρχει ακόμα αδύνατος εργατικός έλεγχος, προβλήματα στο σχεδιασμό, γιατί ο σχεδιασμός δεν είναι το πρόγραμμα που θα φτιάξει η ανώτατη διοίκηση ή και με τη βοήθεια των ενδιάμεσων οργάνων, καθώς και της κάθε παραγωγικής μονάδας κλπ. Ο σχεδιασμός πρέπει να εκφράζει τις νομοτέλειες της κίνησης της σοσιαλιστικής ανάπτυξης. Αμα δεν τις εκφράζει το συγκεκριμένο σχέδιο, κάπου θα εκδηλωθεί πρόβλημα. Και βέβαια αυτά δεν πετυχαίνονται από τη μια μέρα στην άλλη, από τον πρώτο χρόνο ή και την πρώτη πενταετία.
Μιλάμε όχι για το σοσιαλισμό ως ξεχωριστό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, αλλά ως τα πρώτα βήματα του νέου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού που είναι ο κομμουνισμός. Και μέσα σε αυτά τα βήματα υπάρχει και η δυνατότητα της υποχώρησης του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής, της καταστροφής του, γιατί ακόμα υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Γιατί ακόμα μπορεί το ατομικό και το ομαδικό συμφέρον να αποκοπεί από το κοινωνικό συμφέρον, κάτω και από την πίεση του διεθνούς καπιταλιστικού συσχετισμού. Αυτό συνέβη στη Σοβιετική Ενωση, παρ’ όλο που ήταν η πιο πρωτοπόρα περίπτωση στο νέο εγχείρημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη, π.χ. την Κίνα κλπ. Γιατί στην Κίνα τα πράγματα ήταν από την αρχή προδιαγραμμένα περισσότερο αρνητικά, με την έννοια ότι ποτέ δεν έγινε η κατάργηση πλήρως της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Στις μεγάλες μονάδες διατηρήθηκε το δικαίωμα των καπιταλιστών -δε θυμάμαι αν ήταν 5 ή 7 ή 10%- συμμετοχής στις κρατικές επιχειρήσεις, δηλαδή δεν είχε γίνει πλήρης εξάλειψη των καπιταλιστών ως ιδιοκτητών. Βεβαίως, σε μια κοινωνία που είχε ακόμα μεγαλύτερη εσωτερική ανισομετρία απ’ ό,τι είχε η Τσαρική Ρωσία ή η Σοβιετική Ενωση στα πρώτα της βήματα.
Η κίνηση για να αναπτυχθεί ο νέος κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός είναι (Διάγραμμα 9):
- Με εξάλειψη της βαριάς χειρωνακτικής εργασίας, του πλήρους διαχωρισμού μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής, εκτελεστικής και επιτελικής εργασίας.
- Με όλο και πληρέστερη αντικειμενική αποτίμηση των νομοτελειών της σοσιαλιστικής οικονομίας στον Κεντρικό Σχεδιασμό, όχι μόνο χρονιάτικο ή μεσοπρόθεσμο, πεντάχρονο αλλά και δεκάχρονο, δεκαπεντάχρονο κλπ.
Για σκεφτείτε ότι για να έχεις τα κατάλληλα μηχανήματα και να εξαλείψεις τη χειρωνακτική εργασία, δηλαδή να περάσεις σε πλήρη αυτοματοποίηση σε όλους τους κλάδους, σε όλες τις παραγωγικές μονάδες, πρέπει να έχει σχεδιαστεί, να έχει προηγηθεί και η παραγωγή τέτοιων μέσων παραγωγής και η εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού: η γενική του εκπαίδευση, η τεχνική και επιστημονική του εκπαίδευση. Για να μην πω ότι ακόμα πιο πριν πρέπει να έχει πραγματοποιηθεί η ανάλογη έρευνα, να έχει προχωρήσει η επιστήμη, να έχουν εκφραστεί τα νέα επιστημονικά δεδομένα σε νέες τεχνολογικές εφαρμογές.
Ολες αυτές οι αλλαγές, η πρόοδος στις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής θα οδηγήσουν και στην ωρίμανση των σχέσεων κατανομής, στο πέρασμα από τη σχέση «στον καθένα ανάλογα με την εργασία του» στη σχέση «στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Ταυτόχρονα θα ωριμάζει και η συνείδηση, η κομμουνιστική συνείδηση, θα ξεπερνιέται η ανάγκη πειθαναγκασμού στην εργασία. Καταλαβαίνετε τι εννοώ. Ενα στοιχείο του πειθαναγκασμού που είπαμε προηγούμενα. Ολοι πρέπει να δουλεύουν, όλοι οι ικανοί προς εργασία, όχι τα παιδιά ούτε αυτοί που δεν μπορούν - αυτοί που είναι ηλικιωμένοι. Γιατί, κοιτάξτε, ένας που κάνει δημιουργική δουλειά δεν έχει και πρόβλημα, γι’ αυτό λέμε εξάλειψη της χειρωνακτικής, της βαριάς εργασίας. Ομως αυτός που καθαρίζει το πανεπιστήμιο, τι δημιουργικότητα έχει; Και προσπαθεί να αποφύγει τη δουλειά. Μόνο όταν θα μπουν οι αντίστοιχες μηχανές που βέβαια χρειάζονται τους χειριστές τους, αλλά τότε μπορεί να γίνει και εκ περιτροπής, ας πούμε, αυτή η εργασία. Γιατί κάποιοι πρέπει να είναι καταδικασμένοι να κάνουν αυτή τη μονότονη και άχαρη δουλειά, που βέβαια δεν είναι δημιουργική, δεν προκαλεί καμιά αγάπη στη δουλειά. Εσείς φαντάζομαι ότι σκέφτεστε πως θα κάνετε μια δημιουργική δουλειά, αλλά δυστυχώς, έτσι όπως έχουν προχωρήσει τα πράγματα, ακόμα και ένα κομμάτι της επιστημονικής εργασίας βγαίνει τόσο τυποποιημένα που μη φαντάζεστε ότι θα βγείτε από εδώ και θα είναι ανοιχτές οι πόρτες για τη δημιουργική επιστημονική εργασία. Δυστυχώς όχι. Θα παίρνετε ένα κομματάκι τόσο δα από ένα πρόγραμμα, το οποίο είναι καθορισμένο σε μεγάλα-μεγάλα επιτελεία -ερευνητικά ή άλλα- και δε θα ξέρετε ούτε καν σε τι εξυπηρετεί το αποτέλεσμά του.
Δεν ξέρω αν έχει δει κανείς τους «Μοντέρνους Καιρούς», του Τσάπλιν, μια πολύ παλιά ταινία που δείχνει τον εργάτη να είναι ζωντανή βίδα ενσωματωμένη στο μηχάνημα, αλλά έτσι γίνεται και με την πνευματική, βίδα-βιδίτσα που ενσωματώνεται στο κομπιούτερ, στο νέο τεχνολογικό μέσο τέλος πάντων, σε σχέση με το παλιό.
- Με πέρασμα του συνεταιρισμού στην άμεσα κοινωνική παραγωγή.
- Με κατάργηση του ατομικού παραγωγού.
Και μη φανταστείτε ότι αν αύριο το πρωί καταργούνταν η καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, η εξουσία, η εργατική-λαϊκή εξουσία, στην οποία πρωτοστατούν τα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, θα κοινωνικοποιούσε τον κάθε μικρό εμπορευματοπαραγωγό. Ομως η πορεία δεν είναι να γίνει ο μικρός εμπορευματοπαραγωγός μεγάλος και στο τέλος να γίνει καπιταλιστής, αλλά να ενσωματωθεί στην άμεσα κοινωνική παραγωγή ή στην κοινωνική υπηρεσία, στη νέα οργάνωση τέλος πάντων, στις διοικητικές δομές που χρειάζεται η νέα κοινωνία, η σοσιαλιστική.
Αυτή την ταξική πάλη δεν μπόρεσε να τη δώσει πετυχημένα η Σοβιετική Ενωση και οι άλλες κοινωνίες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στον 20ό αιώνα. Αυτή είναι η ουσία της ανατροπής, της «μετάβασης από το σοσιαλισμό στον καπιταλισμό». Ηταν θέμα ωριμότητας και στη βάση και στο εποικοδόμημα και στη σκέψη. Είναι μια κοινωνία που η επιστήμη, η θεωρία και η πολιτική πράξη, το σχέδιο, η στάση, η συνείδηση πρέπει να προηγούνται και να εκφράζονται στην πάλη του καινούργιου με το παλιό, στην ταξική πάλη για να διαμορφωθεί η κοινωνία. Εκεί δεν τα κατάφερε σε αυτή την ταξική πάλη, αλλά το σίγουρο είναι ότι το επόμενο ιστορικό εγχείρημα θα είναι πιο ώριμο, διδαγμένο από την προηγούμενη πείρα, γιατί από τα ίδια τα βήματά της μαθαίνει η νέα κοινωνία.
Είναι ένα παράδειγμα που μ’ αρέσει να το λέω: Σκεφτείτε το παιδί, το βρέφος που εξελίσσεται σε νήπιο, που μαθαίνει να περπατάει, αναγνωρίζει κινδύνους, μαθαίνει να προστατεύεται. Μία διαδικασία που και το παιδί μαθαίνει, ωριμάζει, αλλά και οι γονείς μέσα στην κοινωνία, συνολικά η κοινωνία γίνεται πιο ώριμη στο θέμα της προστασίας των βρεφών, των νηπίων. Σκεφτείτε, παλιότερα υπήρχαν πολύ περισσότερα ατυχήματα και επομένως πολύ μεγαλύτερη παιδική θνησιμότητα. Οχι μόνο λόγω ασθενειών, αλλά λόγω ατυχημάτων. Κάθε ατύχημα δε σημαίνει ότι θα ’ναι και θανατηφόρο. Εχει να κατέβει μια σκάλα, σηκώνεται-πέφτει. Δεν ξέρει πώς να την κατεβαίνει τη σκάλα. Αν την κατέβει με κάποια πεσίματα σιγά-σιγά θα μάθει και θα την κατεβαίνει χωρίς κίνδυνο. Υπάρχει όμως και η περίπτωση πριν να μάθει να έχει θανατηφόρο πέσιμο. Λοιπόν, στην προκειμένη περίπτωση η σοσιαλιστική κοινωνία που γνωρίσαμε σκοτώθηκε, γιατί δεν ήξερε τόσο, όσο να μπορέσει με την πάλη της να συντρίψει ιστορικά το παλιό, να γίνει τόσο ισχυρή, ώστε να γίνει ανεπίστρεπτη η πορεία της προς το μέλλον. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι καταδικασμένη η επόμενη ιστορική της περίοδος, που δεν μπορούμε να προβλέψουμε σε ποιο σημείο της γης θα προηγηθεί και πότε ακριβώς.
Φοιτητής: Το αίσθημα της επιβίωσης που έχει ο άνθρωπος μπορεί να πάει τα πράγματα μπροστά και σε αυτό οφείλεται η ισχυρή τάση της ατομικής ιδιοκτησίας. Υπάρχει ανισότητα γιατί οι παραγωγικοί συντελεστές είναι περιορισμένοι, άρα δεν μπορεί να πάρουμε όλοι το ίδιο.
Ελ. Μπ.: Πρέπει να κάνεις μεγάλη προσπάθεια, εννοώ βιβλιογραφική αλλά και παρατήρησης των κοινωνικών πραγμάτων για να δεις και με άλλο μάτι αυτό που διδάσκεσαι ως «παραγωγικούς συντελεστές».
Δεν το λέω υποτιμητικά, αφ’ υψηλού. Επειδή κι εγώ ξεκίνησα από αστικές οικονομικές επιστήμες, ξέρω πάρα πολύ καλά τι μεγάλη δυσκολία είναι να ξεφύγεις απ’ το να σκέφτεσαι ότι οι παραγωγικοί συντελεστές είναι ο άνθρωπος, το κεφάλαιο και η γη. Είναι πάρα πολύ δύσκολο. Για σκέψου όμως τι γίνεται. Πώς γίνεται η ιδιοκτησία; Θα σε παραπέμψω να δεις ένα κινηματογραφικό έργο, το «Θα χυθεί αίμα» στα ελληνικά, βασισμένο στο λογοτεχνικό βιβλίο «Oil», να δεις τι γίνεται με τη γη. Πώς βρέθηκε να υπάρχει ιδιοκτησία στη γη, η οποία στα έγκατά της έχει πετρέλαιο; Είναι φυσικό, του ανθρώπου; Ηταν κάποιος που είχε τη φυσική ικανότητα ή όχι; Λοιπόν, πρέπει να ξεφύγεις από αυτό τον τρόπο σκέψης. Το ίδιο συμβαίνει με τα άλλα μέσα παραγωγής, τις μηχανές, τις υποδομές, τα κτήρια, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια κλπ., τα οποία είναι προϊόντα του ανθρώπου. Πρώτη, κύρια παραγωγική δύναμη είναι ο άνθρωπος.
Φοιτητής: Δεν είναι έτσι. Γιατί η γη δε συμβάλλει στο να ζήσει ο άνθρωπος;
Ελ. Μπ.: Τα πάντα συμβάλλουν. Αλλά η γη δεν μπορεί από μόνη της να δώσει τίποτα, αν δεν παρέμβει ο άνθρωπος στη γη… Αυτή είναι η εργασία. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, για την αξιοποίηση της φύσης, είναι η εργασία. Και από την άποψη της οικονομικής επιστήμης, γενικότερα των κοινωνικών επιστημών, αντικείμενό τους αποτελεί η διαδικασία, οι κοινωνικές προϋποθέσεις της εργασιακής διαδικασίας.
Γιατί βέβαια δε μιλάμε για «την κοινωνία ή την οικονομία του Ροβινσώνα». Ο Ροβινσώνας δεν υπήρξε, αλλά λέμε τώρα. Βρέθηκε σ’ ένα νησί μοναχός του και δούλευε για να επιβιώσει. Αυτό δεν έχει καμία αξία οικονομική. Το ότι είμαι μόνος μου, μόνος μου κόβω τους καρπούς απ’ τα δέντρα και τρώω, μόνος μου κόβω τα κλαριά, τα μαστορεύω για να φτιάξω κρεβάτι, καλύβα κλπ., δεν έχει καμία κοινωνική σημασία. Κοινωνική σημασία παντού και πάντα έχει όταν η δικιά μου η δουλειά συνδέεται με τη δικιά σου τη δουλειά, το αποτέλεσμα της δικιάς μου της δουλειάς έχει αξία για τη δικιά σου τη ζωή και των δυο μαζί για όλη την κοινωνία.
Αυτό συμβαίνει και με τη γη, αλλά και ό,τι μπορούμε να βρούμε πάνω στη γη, στα έγκατα, στη θάλασσα κλπ.
Επομένως δεν είναι θέμα χρηστικής αξίας της γης, αλλά σχέσεων ιδιοκτησίας της.
Φοιτητής: Είπατε για αγορά της εργατικής δύναμης. Θεωρείται ότι αυτό είναι κακό; Εχει την ίδια παραγωγική δύναμη η εργασία κάθε ανθρώπου;
Ελ. Μπ.: Οχι, δεν έχει την ίδια παραγωγικότητα η εργασία κάθε ανθρώπου, αλλά αυτή εξαρτάται κυρίως από τα μέσα παραγωγής που χρησιμοποιεί, που υποκαθιστούν πρώτ’ απ’ όλα μεγάλο μέρος της φυσικής δύναμης και όλο και περισσότερο και της πνευματικής. Ετσι σε μεγάλο βαθμό εξισώνονται και οι ατομικές φυσικές ικανότητες ή καλύτερα εξαρτώνται από τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις ως προς τις συνθήκες απόκτησης γνώσης, ειδίκευσης κλπ.
Μα αυτή ήταν και η προσφορά του καπιταλισμού. Εγώ δεν αρνούμαι την προσφορά του καπιταλισμού στην κοινωνική εξέλιξη. Και ήταν πολύ μεγαλύτερη από την προσφορά της φεουδαρχίας ή της δουλοκτητικής κοινωνίας ή της πρωτόγονης κομμουνιστικής κοινωνίας. Εμείς δεν είμαστε με τον πρωτόγονο κομμουνισμό που οι σχέσεις ισότητας στηρίζονταν στην αφάνταστα χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας, στο πολύ περιορισμένο προϊόν που μπορούσε να παράγει ο άνθρωπος, έτσι ώστε να μην μπορεί να μείνει τίποτα στην άκρη, έτσι ώστε ένα μέρος της κοινωνίας να μη δουλεύει και να ζει από τη δουλειά των άλλων.
Κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός διαμορφώνεται στη βάση ενός ιστορικά διαμορφωμένου επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Ποιες είναι οι παραγωγικές δυνάμεις; Είναι ο άνθρωπος και τα μέσα που παράγει και χρησιμοποιεί. Το επίπεδό τους είναι στον πάτο; Αυτό είναι πρωτόγονος κομμουνισμός, για να μην πάω πίσω στο φαινόμενο του κανιβαλισμού. Το επίπεδό τους είναι το σημερινό; Χρειάζεται σοσιαλισμός, δηλαδή διαδικασία για να γίνει κομμουνισμός. Το ζήτημα είναι και το ξεκίνημα, δηλαδή η επαναστατική ανατροπή, αλλά και η επαναστατική οικοδόμηση.
Φοιτητής: Είναι κακό η αγορά εργατικής δύναμης;
Ελ. Μπ.: Καπιταλισμός σημαίνει ότι αυτός που δε διαθέτει μέσα παραγωγής, έναν τρόπο έχει για να ζήσει, να εργαστεί, αν δε διαθέτει κάποια έστω και στοιχειώδη μέσα παραγωγής ώστε να εργάζεται μονάχος, π.χ. ως βιοτέχνης, ως αγρότης, ως κομμωτής, ως γιατρός κλπ.
Λοιπόν, αυτός που δε διαθέτει τίποτα, για να δουλέψει, για να έρθει σε επαφή με τα μέσα παραγωγής πρέπει να πάει σε αυτόν που τα κατέχει. Δηλαδή να του πει: νά ’μαι, εδώ είμαι, να μου δώσεις ένα μισθό. Αυτό που παίρνεις όμως εσύ σαν μισθό, νομίζεις ότι είναι αυτό που αντιστοιχεί στη δική σου συμμετοχή στο τελικό προϊόν. Νομίζεις ότι ο καπιταλιστής-ιδιοκτήτης μέσων παραγωγής κρατά από το σύνολο των μισθωτών στο τέλος του μήνα μόνο την απόσβεση για τις μηχανές που πλήρωσε κι άλλα έξοδα που έκανε, το δικό του κόπο, αυτό που λέγεται «το κεφάλαιο ως συντελεστής παραγωγής». Αυτό είναι απάτη! Είναι φενάκη! Είναι κάτι που έτσι σου φαίνεται, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι! Στην πραγματικότητα εσύ δίνεις παραπάνω από αυτό που σου δίνει σαν μισθό ο κάτοχος των μέσων παραγωγής. Αυτό που κρατάει από σένα, από το σύνολο των μισθωτών, μένει στην άκρη και γίνεται κεφάλαιο. Βάζει ο καπιταλιστής 10 και στο τέλος της χρονιάς παίρνει 10+10=20. Θα φτάσει μια στιγμή να πάρει 10-1, αλλά πριν να φτάσει εκεί έχει πάρει πολλές φορές 10+10. Και μετά περνάει σε μία κίνηση που μπορεί και να αρχίσει να χάνει. Αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία. Αυτό είναι καταστροφή από τον ανταγωνισμό, είναι διαδικασία εξαγοράς - συγχώνευσης, είναι κρίση, είναι όλα μαζί. Αρα αυτό είναι αγορά της εργασίας: ότι η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα. Πουλιέται κι αγοράζεται. Αυτό είναι αγορά εκμετάλλευσης της ξένης εργασίας, της εργατικής δύναμης. Δεν είναι θέμα καλού ή κακού ούτε είναι θέμα ηθικού και ανήθικου. Είναι ότι ο ίδιος ο καπιταλισμός για να λειτουργήσει με αυτή την αγορά κι εφόσον έφτασε σε αυτά τα φοβερά επίπεδα ανάπτυξης, κάνει πλέον άχρηστο τον καπιταλιστή.
Πριν, σ’ ένα διάγραμμα σημειώσαμε τη μετοχική εταιρία. Τι σημαίνει για τον καπιταλιστή; Εδώ κι έναν αιώνα και παραπάνω έχει φύγει ως ιδιοκτήτης ακόμα και από τη διεύθυνση της καπιταλιστικής παραγωγής. Είναι μέτοχος, είναι παράσιτο. Αυτός είναι ο καπιταλιστής. Και η ζωή πρέπει να τον διώξει, αλλά δε θα φύγει μοναχός του. Τι φαντάζεστε ότι διευθύνει, π.χ. ο Λάτσης, ο οποίος αποσύρεται σήμερα από ένα κομμάτι των τραπεζών, τώρα που έχουν ζημιές, για να μην επιβαρυνθεί με την ανακεφαλαιοποίησή τους, αφού έχει βγάλει κέρδη και κέρδη, έχουν γίνει κεφάλαιο αλλά και πίνακες, κοσμήματα, σπατάλη και ολίγον φιλανθρωπία, ράβδοι χρυσού κι άλλα αποθεματικά και σήμερα επικεντρώνει το επενδυτικό του ενδιαφέρον στα φιλέτα του Ελληνικού κι αλλού.
Φοιτητής: Αυτός είναι ένας άνθρωπος που είχε μυαλό.
Ελ. Μπ.: Εσύ είσαι Λάτσης; Είσαι παιδί του Λάτση; Εσύ όμως δουλεύεις για να είναι ο Λάτσης αυτός που είναι.
Φοιτητής: Εγώ δουλεύω για τον εαυτό μου.
Ελ. Μπ.: Οχι, δε δουλεύεις καθόλου για τον εαυτό σου! Ούτε τα 700 ευρώ δε θα παίρνεις εσύ τελειώνοντας από εδώ πέρα!
Φοιτητής: Δηλαδή το να είμαστε όλοι ίσοι είναι καλύτερο;
Ελ. Μπ.: Τι θα πει ίσος; Ισος στην εργασία; Ισος στις δυνατότητες; Εσύ μπορεί να έχεις περισσότερες, καλύτερες συνθήκες να πας να σπουδάσεις από το παιδί ενός φτωχού χωρικού ή από το παιδί ενός εργάτη που είναι άνεργος, αυτό το παιδί που μπορεί να είναι πιο έξυπνο από το παιδί του Λάτση και του Ωνάση παλιότερα. Για να σπουδάσεις πρέπει κάποια χρόνια να μη δουλεύεις, κάποιος να σε συντηρεί, επομένως να έχεις πολύ λιγότερες ή καθόλου ευκαιρίες, άρα δεν είσαι ίσος με το παιδί του τραπεζίτη, του εφοπλιστή, του μεγαλέμπορου, αυτού που έχει μετοχές στο ΙΚΕΑ, στο JUMBO, που παρά την κρίση είναι κερδοφόρες επιχειρήσεις. Πού τη βρίσκεις την ισότητα; Δεν υπάρχει ισότητα. Και την ισότητα δεν τη φέρνει η ποιότητα της εργασίας. Φαίνεται ότι ακόμα δεν έχεις ανάλογες εμπειρίες, πόσοι ικανοί, ειδικευμένοι, έξυπνοι μένουν άνεργοι. Δυστυχώς η εμπειρία θα είναι πολύ σκληρή.
Φοιτητής: Μιλάτε για κεντρικό σχεδιασμό της παραγωγής. Είναι δυνατό κάποιος κεντρικός σχεδιασμός να ξέρει τις ανάγκες του κάθε ανθρώπου;
Ελ. Μπ.: Λέμε: τι είναι σοσιαλισμός; Είναι η παραγωγή με στόχο την κοινωνική ευημερία, την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, που όμως αυτή η ικανοποίηση έχει κάποια ιστορικά όρια. Δηλαδή αλλιώς είναι οι κοινωνικές ανάγκες σήμερα, αλλιώς ήταν πριν από 30 χρόνια, αλλιώς θα είναι μετά από 20 χρόνια. Πριν από 30 χρόνια δεν υπήρχε το κινητό τηλέφωνο. Δεν ήταν ανάγκη… Αφού δεν υπήρχε!
Αλλο όμως κοινωνική ανάγκη και άλλο ατομική ανάγκη. Η ατομική ανάγκη που ξεπερνάει ένα επίπεδο κοινωνικών αναγκών που έχει διαμορφώσει ένα συγκεκριμένο επίπεδο ανάπτυξης της παραγωγής και της παραγωγικότητας της εργασίας είναι έξω από τις κοινωνικές ανάγκες.
Να σου πω. Πες πως εγώ θέλω να κινούμε με ελικόπτερο σήμερα. Οι καπιταλιστές κινούνται με ελικόπτερο. Αλλά για σκέψου την πλειοψηφία του κόσμου που κινείται με τραμ, με τρένο κλπ. και είναι στο μαύρο τους το χάλι και πανάκριβες. Σκέψου την πλειοψηφία που πρέπει να πάει να κάνει μία εξέταση σ’ ένα νοσοκομείο και πρέπει να περιμένει δύο ή τρεις μήνες. Βεβαίως υπάρχουν και υπερλούξ για κάποιους, λίγους. Λοιπόν την κοινωνική ανάγκη τη μετράς έτσι.
Φοιτητής: Εγώ αντιλαμβάνομαι ότι στον κομμουνισμό δε λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες του κάθε ατόμου.
Ελ. Μπ.: Δεν ξέρω τι εννοείς ως «ανάγκες του κάθε ατόμου», πώς παίρνεις τις ατομικές ανάγκες. Και η πρώτη ανάγκη είναι να έχεις δουλειά, ανάλογη με την τεχνική ή επιστημονική ειδίκευσή σου, να ζεις ικανοποιητικά από αυτή τη δουλειά, να έχεις ελεύθερο χρόνο κλπ.
Εσένα είναι ικανοποιημένες όλες οι ανάγκες σου σήμερα στον καπιταλισμό;
Εχεις ανάγκη να πας διακοπές. Σου είναι λυμένο; Σου παρέχει κάποιο σύστημα αυτή τη δυνατότητα; Γιατί αλλιώς πρέπει να ’χεις τον πατέρα που του περισσεύει από τα έξοδα σε νοίκια, φόρους-χαράτσια, ΔΕΗ κλπ. να σου δώσει τα λεφτά για τις διακοπές.
Εχεις ανάγκη να ντυθείς κι όταν ακόμα δε δουλεύεις, γιατί σπουδάζεις ή είσαι άνεργος. Μη φανταστούμε ότι ο Κεντρικός Σχεδιασμός θα σου καθορίσει τι είδος μπουφάν ή μπλουζάκι, τι χρώμα θα φορέσεις. Αυτό είναι εκχυδαϊσμός του Κεντρικού Σχεδιασμού.
Δε θα ισχυριστώ ότι δεν είχε προβλήματα το κάθε συγκεκριμένο σχέδιο του Κεντρικού Σχεδιασμού που εκδηλώθηκαν και στην ποσότητα και στην ποιότητα ορισμένων προϊόντων ατομικής κατανάλωσης. Αλλά αυτά μπορούν να λυθούν και με τις δυνατότητες των πολύ αναπτυγμένων συστημάτων της πληροφορικής και των διαδικτυακών τεχνολογιών, να κάνεις μεγάλη σύνδεση, αξιολόγηση και αξιοποίηση πολύ μεγάλου όγκου πληροφοριών.
Και μη φανταστείτε ότι είναι η «αγορά» που εξασφαλίζει την καλύτερη πληροφόρηση προς τη βιομηχανική παραγωγή για τις καταναλωτικές ανάγκες. Αντίθετα, είναι η καπιταλιστική βιομηχανία με κίνητρο το κέρδος -η καπιταλιστική προσφορά- που προσανατολίζει την καταναλωτική ζήτηση, μέσω της διαφήμισης, της μόδας κλπ.
Το ότι σκέφτεσαι ατομικά κι όχι κοινωνικά τις ανάγκες είναι αποτέλεσμα της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Δηλαδή έτσι σε μαθαίνουν να σκέφτεσαι από το νηπιαγωγείο έως το πανεπιστήμιο, από τα ΜΜΕ έως το στρατό κλπ.
Φοιτητής: Ηθελα να ρωτήσω αν αυτά που είπαμε περί ισότητας ίσχυαν στο σοσιαλισμό ή ήταν μια ισοπεδωτική ισότητα;
Ελ. Μπ.: Με βοήθησες πάρα πολύ γιατί το είχα στο μυαλό μου και δεν το είπα, το παρέλειψα.
Λοιπόν. Ξέρεις πώς ήταν η Ρωσία το 1917, το ’21, το ’24, το ’36; Εσύ προφανώς τη σκέφτεσαι σαν τη σημερινή Ελλάδα. Η Ρωσία αυτή λοιπόν, που έγινε αυτή η επανάσταση, είχε φοβερή ανισομετρία. Δηλαδή είχε καπιταλιστική βιομηχανία σ’ ένα κομμάτι της Ρωσίας, το πιο δυτικό, αν θέλεις κιόλας και με σχετικά μεγάλη συγκέντρωση εκεί, μεγαλύτερη απ’ ό,τι στις ΗΠΑ. Σε όλο το άλλο υπόλοιπο ήτανε μαύρη καθυστέρηση. Λοιπόν: εσύ σκέφτεσαι τώρα τις ανάγκες στη Ρωσία με βάση τις ανάγκες στην Ελλάδα τον 21ο αιώνα κι αυτό είναι λάθος.
Δεν μπορείς να φανταστείς ότι ο πληθυσμός κατά 70%-80% ήτανε ξυπόλυτος, κατά 90% ήταν αναλφάβητος! Δεν ήξερε καθόλου γράμματα, πείναγε κυριολεκτικά. Και μάλιστα το έλυσε με κοινωνική ισότητα «ισοπέδωσης» που δεν αρέσει στο φίλο μας εδώ πέρα.
Ο καπιταλισμός ξέρεις πώς τις έλυσε αυτές τις ανάγκες; Ξέρεις ότι τα παιδιά (να διαβάσετε λογοτεχνία και να δείτε ταινίες που δεν είναι κομμουνιστών, είναι αστών), τα παιδιά των 5 και των 6 χρονών δουλεύανε με το βούρδουλα, μάζευαν από κάτω τα περισσεύματα στην κλωστοϋφαντουργία.
Ετσι έγινε η συσσώρευση στον καπιταλισμό, όχι μόνο με τον ιδρώτα και το αίμα των ενήλικων εργατών, αλλά και των παιδιών-εργατών, που δούλευαν με το βούρδουλα για να μην καθυστερούν. Είναι ανατριχιαστικές οι περιγραφές εκείνης της εποχής, αλλά υπάρχει και σήμερα σκληρή παιδική εργασία στην Αφρική, στην Ασία, στη Λ. Αμερική. Ετσι έγινε η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου κι έγιναν οι καπιταλιστές, οι «έξυπνοι» και «ικανοί» καπιταλιστές.
Φοιτητής: Και στη Κίνα αυτό δε γίνεται;
Ελ. Μπ.: Εμείς δε λέμε ότι κάνει σοσιαλιστική ανάπτυξη η Κίνα, καπιταλιστική κάνει. Εμείς δεν είμαστε με την καπιταλιστική Κίνα. Και μη σας επηρεάζει ότι εκεί το κόμμα εξουσίας λέγεται κομμουνιστικό. Δε σημαίνει ότι είναι πραγματικά επαναστατικό εργατικό κόμμα.
Φοιτητής: Μου απαντήσατε τι έγινε στον καπιταλισμό, το ζήτημα είναι τι έγινε στο σοσιαλισμό; Οι μετανάστες που ήρθαν από τα σοσιαλιστικά καθεστώτα λένε ότι δεν υπήρχε ισότητα, αλλά ότι όποιος ήταν στο κόμμα είχε προνόμια σε σχέση με τους άλλους.
Ελ. Μπ.: Λέω ότι η σοσιαλιστική συσσώρευση που ξεκίνησε στη Σοβιετική Ενωση αντιμετώπισε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες απ’ ό,τι θα συναντήσει σήμερα στις ΗΠΑ ή στη Γαλλία ή και στην Ελλάδα στις σημερινές συνθήκες.
Μπορεί στην πορεία -όχι μπορεί, έγινε αυτό- να έγινε μία απλοποίηση. Δηλαδή: 1ο πλάνο, όλος ο κόσμος να φοράει παπούτσια κι αυτά τα παπούτσια να έχουν αντοχή στους πάγους και στα χιόνια των -20 και των -40 βαθμών -καταλαβαίνεις- τα οποία σχεδιάστηκαν μαζικά, έγινε μαζική παραγωγή χοντροκομμένων παπουτσιών, γέμισαν οι αποθήκες και τα ράφια των καταστημάτων από αυτά τα χοντροπάπουτσα και άργησαν να περάσουν στη μαζική παραγωγή σύγχρονου τύπου παπουτσιού, μπότας, με σύγχρονα υλικά, τεχνολογικές προδιαγραφές, σχεδιασμό του κλπ. Ηταν αδυναμία, μια αντίθεση, ήταν μέσα σε όλα αυτά που λέμε στις αδυναμίες, που δεν κατάφερε γρήγορα να λύσει. Δεν μπόρεσε να πάρει τη στροφή μαζικά, να κάνει τη μαζική παραγωγή και είχε πολύ λίγα, δημιουργήθηκαν ουρές. Ετσι μπορεί να γίνανε και άλλα λάθη, στην κατανομή, να είχαν ορισμένοι καλύτερη πρόσβαση στα νέα προϊόντα, δεν ξέρω αν ήταν μέλη του κόμματος, των οικογενειών των διευθυντών κλπ. Οπωσδήποτε γίνανε λάθη. Το μεγαλύτερο λάθος ήταν ότι για να διορθωθεί το λάθος υιοθέτησαν μεγαλύτερο λάθος, τη λογική της αγοράς, τη δυνατότητα των συναλλαγών μεταξύ βιομηχανικών μονάδων κλπ. Πρώτ’ απ’ όλα γι’ αυτά τα λάθη ευθύνεται το κόμμα. «Ανοιξαν οι ασκοί του Αιόλου» σε βάρος των σοσιαλιστικών σχέσεων, του σοσιαλισμού, ενίσχυσαν τις εμπορευματικές-χρηματικές σχέσεις, την κερδοσκοπία, το χρηματισμό.
Το δικό μας το Κόμμα διακηρύσσει ότι δεν έχουμε κανένα, μα απολύτως κανένα προνόμιο τα μέλη του Κόμματος και όχι μόνο το διακηρύσσει, αλλά και το εφαρμόζει και στα πλαίσια του καπιταλισμού.
Φοιτητής: Θέλω να ρωτήσω: Σε ένα σοσιαλιστικό καθεστώς εάν ένα εργοστάσιο παράγει παπούτσια και οι εργαζόμενοι δεν αποδίδουν παραγωγικά, πώς θα το αντιμετωπίσει; Δεν πρέπει να υπάρχει το υλικό κίνητρο για να ανεβαίνει η απόδοση;
Ελ. Μπ.: Καταρχήν θέλω να πω ότι όλα όσα δοκιμάστηκαν στη Σοβιετική Ενωση ή και σε άλλα σοσιαλιστικά κράτη δεν ήταν τα πιο σωστά, τα κατάλληλα, τα αναγκαία. Αλλά ας μην παρεξηγηθεί αυτό που λέω. Δε σημαίνει ότι το ΚΚΕ είναι πιο ξύπνιο απ’ όλα τα άλλα κόμματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Ενα φαινόμενο αν δεν εμφανιστεί, αν δεν αρχίσει να αναπτύσσεται, δεν μπορείς να αναλύσεις όλες του τις εσωτερικές νομοτέλειες, την κίνησή του. Αφού είσαστε επιστήμονες πρέπει να ξέρετε ότι επιστήμη σημαίνει μελέτη, σημαίνει γνώση των εσωτερικών νομοτελειών ενός φαινομένου.
Σήμερα, που έχουμε την εμπειρία των πρώτων βημάτων, των πρώτων σταδίων, της πρώτης κίνησης της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, μπορούμε να πούμε το εξής: όλα δε γίνανε καλά. Τι δεν έγινε καλά; Υπήρχε και το κίνητρο του υλικού κέρδους, του παραπανίσιου. Αν εσύ δηλαδή δούλευες περισσότερο, θα έπαιρνες περισσότερα. Δεν είναι σωστό. Γιατί το μεγαλύτερο μέρος της απόδοσης της δουλειάς του ανθρώπου εξαρτάται από αυτό που του έχει δώσει η κοινωνία ως εφόδιο, ως γνώση, ειδίκευση, ικανότητα για την παραγωγική διαδικασία. Εξαρτάται από το επίπεδο των τεχνολογικών μέσων που χρησιμοποιεί, που κι αυτό είναι κοινωνικό προϊόν. Οσο πιο εξελιγμένη είναι η τεχνολογία και τα μηχανήματα τόσο μεγαλύτερη υποκατάσταση γίνεται της ανθρώπινης εργασίας από τη μηχανή. Τόσο πιο επιτελική γίνεται η εργασία του ανθρώπου σε σχέση με τη χρησιμοποίηση των μηχανών, τόσο στη μονάδα του χρόνου παράγεται περισσότερη ποσότητα προϊόντος. Από αυτό εξαρτάται η κοινωνική ευημερία.
Αφού λοιπόν οι προϋποθέσεις είναι κοινωνικές, κοινωνική είναι και η ευθύνη για εξάλειψη της χαμηλής παραγωγικότητας της εργασίας του ανειδίκευτου, της βαριάς χειρωνακτικής δουλειάς κλπ. Δεν μπορεί δηλαδή η εργάτρια που δεν έχει αποκτήσει τα προσόντα, τίποτα ως εξειδικευμένη ικανότητα, να είναι καταδικασμένη στη βαριά εργασία. Αυτή έχει ανάγκη από περισσότερη ανάπαυση, ψυχαγωγία, να έχει πιο πλούσια ζωή, να πάει να δει κι ένα θέατρο και μια άλλη πόλη κι ένα μουσείο, να πάει και να χορέψει και να διασκεδάσει. Και η πρόσβαση πρέπει να είναι ευκολότερη αν υπάρχει ακόμα στενότητα σε αυτές τις κοινωνικές υπηρεσίες. Οχι το αντίθετο, όποιος είχε καλύτερες συνθήκες εργασίας να έχει και μεγαλύτερο μισθό, να έχει και καλύτερες προϋποθέσεις πρόσβασης σε προϊόντα, υπηρεσίες που ακόμα είναι περιορισμένα.
Δε συμφωνούμε με αυτή τη λογική του υλικού κινήτρου.
Είναι άλλο πράγμα ότι η οργάνωση της εργασίας γίνεται με τρόπο ώστε η εργασία να είναι αποδοτική, να μην έχει κενά, να μην έχει τεμπελιά και να μην έχει και άσκοπες εργασίες. Γιατί μπορεί να σκοτώνεσαι και στη δουλειά και το αποτέλεσμα να μην είναι παραγωγικό, να έχει άσκοπη εργασία. Αυτό που λέμε δηλαδή, ένα μέρος της παραγωγικότητας της εργασίας εξαρτάται και από την οργάνωση της εργασίας. Βεβαίως! Αυτό υπάρχει.
Για να το κλείσω λοιπόν το θέμα, θα σας καλέσω να σκεφτείτε την ισότητα στις ευκαιρίες -εκπαίδευσης, εργασίας, πολιτισμού, αθλητισμού, υγείας, ελεύθερου χρόνου, ψυχαγωγίας, τουρισμού κλπ.- από τη σκοπιά του σύγχρονου γενικού επιπέδου κοινωνικής ευημερίας κι όχι από τη σκοπιά των ατομικών προνομίων σε μια κοινωνία που τα προνόμια τα εξασφαλίζει η δυνατότητα της εκμετάλλευσης από τη μεριά των λίγων, που η εκμεταλλευτική τους δύναμη στηρίζεται μεταξύ των άλλων και στη χειραγώγηση με την απατηλή επιδίωξη της ατομικής ανέλιξης, της ατομικής δυνατότητας ν’ αλλάξεις τάξη, με την ψευδαίσθηση ότι το μορφωτικό επίπεδο, γενικό ή ειδικό, είναι προϋπόθεση να σπάσεις τα δεσμά της μισθωτής σκλαβιάς.
* Η Ελένη Μπέλλου είναι μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ.
