O άνθρωπος θηλυκού γένους ως αντικείμενο στις ταξικές κοινωνίες
Δεν υπάρχει αμφιβολία: Οι γυναίκες στο Αφγανιστάν (και σε όσες χώρες ισχύει η «σαρία» - ο ισλαμικός νόμος) ζουν τον απόλυτο εφιάλτη. Αποκομμένες από την παραγωγή, βασική προϋπόθεση για την κατάκτηση της γυναικείας ισοτιμίας και χειραφέτησης: Κλεισμένες στα σπίτια τους, όχι πίσω από τα τραγουδισμένα (και μακριά, στην πραγματικότητα, από κάθε ρομαντισμό και ποίηση) καφασωτά, αλλά από τζάμια βαμμένα σκούρα για να μη δηλώνεται στον περαστικό η ήδη φασματική παρουσία τους: Κακοποιημένες, βασανισμένες, ακρωτηριασμένες, εξευτελισμένες για το παραμικρότερο «παράπτωμα»: Αποκεφαλισμένες για τα σοβαρότερα. Οχι νομικά πρόσωπα, αλλά ούτε καν βιολογικές οντότητες, παρά μόνον ίσως για να γεννήσουν παιδιά, που δεν είναι πάντα βέβαιο ότι θα επιβιώσουν από την πείνα και τις κακουχίες.
Ειδικά στο Αφγανιστάν, οι γυναίκες περιήλθαν εκ νέου σ' αυτήν την κατάσταση μέσα στη δεκαετία του 1990, όταν ανατράπηκε η μόνη λαϊκή εξουσία που γνώρισε η χώρα. Ισως, δε, ένα από τα βασικότερα σημεία ρήξης της λαϊκής αυτής εξουσίας με τις κατεστημένες δομές και νοοτροπίες του Αφγανιστάν να ήταν και οι γενναίες προσπάθειες που έκανε για να εξανθρωπίσει τη γυναίκα, βγάζοντάς τη στην παραγωγή, μορφώνοντάς την, αφαιρώντας από το πρόσωπό της το κινητό καφασωτό, την μπούρκα, ακόμα και καθιστώντας την ένοπλη φρουρό της επανάστασης. Ισως ακόμη ένας από τους λόγους, που με τόση βαναυσότητα επανήλθε, μετά την άνοδο στην εξουσία των (αμερικανοθρεμμένων) Ταλιμπάν, η πριν από τη λαϊκή εξουσία θέση της γυναίκας, να σχετίζεται ακριβώς με το ότι καταβλήθηκε σθεναρή προσπάθεια να ξεριζωθούν από τη συνείδηση των ανθρώπων τα επιτεύγματα αυτής της τελευταίας.
Στις ταξικές σχέσεις η αιτία του προβλήματος
Η θέση, όμως, αυτή δεν απορρέει μόνον από το Ισλάμ και τις επιταγές του. Καμία θρησκεία, από αυτές τουλάχιστον που γνωρίσαμε στα πλαίσια των ταξικών κοινωνιών, δεν επιφυλάσσει πολύ καλύτερη τύχη στη γυναίκα. Βασικό γνώρισμα εξάλλου της διαδικασίας της μετάβασης από την πρωτόγονη κοινωνία των γενών στα ταξικά συστήματα είναι η αντικατάσταση του μητριαρχικού δικαίου από το πατριαρχικό και η καθυπόταξη της γυναίκας. Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, κυρίως εκείνος των Ατρειδών, αποτυπώνουν τους τελευταίους σπασμούς της μητριαρχίας. Ας δούμε ακόμα την απόλυτα υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: Στην ώριμη δουλοκτητική κοινωνία της Αθήνας, η γυναίκα είναι κάτι λιγότερο από ένα επιθυμητό ερωτικά αντικείμενο. Στερημένη από παιδεία, από νομική υπόσταση, από κοινωνική ζωή, η Αθηναία είναι αποκλειστικά παιδοποιητική μηχανή.
Η Παλαιά Διαθήκη (κείμενο σαφώς πατριαρχικής αντίληψης, που αποτυπώνει το πέρασμα των σημιτικών λαών της Μέσης Ανατολής στο δουλοκτητικό σύστημα) θεωρεί τη γυναίκα πηγή του πειρασμού και αιτία της κατάρας και του μόχθου που βαραίνει το ανθρώπινο γένος. Οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες ανάγονται, σε επίπεδο μυθοπλασίας, στον κόσμο της Παλαιάς Διαθήκης. Ο ιουδαϊσμός είναι μισογυνικός. Ο χριστιανισμός, στα πολύ πρώτα του βήματα, λιγότερο, γιατί γεννιέται σαν πληβειακή κοσμοθεωρία. Πολύ σύντομα όμως, ο Παύλος διατάζει τη γυναίκα να είναι μόνιμα γονατιστή και να καλύπτει το κεφάλι της με στάχτη, γιατί είναι πηγή της αμαρτίας και του κακού. Το Ισλάμ, πολύ μεταγενέστερο (διαμορφώθηκε σε θρησκευτικό δόγμα, αλλά και πολιτική κοσμοθεωρία μόλις τον 7ο αιώνα μ.Χ.), καθώς και αυτό έρχεται να περιβάλει ιδεολογικά τη μετάβαση των αραβικών φυλών στο φεουδαρχικό καθεστώς, χαρακτηρίζεται, σε επίπεδο επίσημου δόγματος, από την περιφρόνηση της γυναίκας, από τον καθορισμό της ως κατώτερου, υποδεέστερου όντος.
Η χειραφέτηση στον καπιταλισμό
Είναι, όμως, τελικά μόνο η θρησκεία το στοιχείο που καθορίζει τη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία; Η θρησκεία είναι στοιχείο του εποικοδομήματος και, ως τέτοιο, επιδρά μεν καθοριστικά στη διαμόρφωση συμπεριφορών, αλλά, σε πρώτο επίπεδο, αποτυπώνει τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις. Ετσι λοιπόν, ο χριστιανισμός, θρησκεία κυρίαρχη στην Ευρώπη όπου συντελέστηκε ταχύτερα και «ομαλότερα» το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, μεταλλάχτηκε σε πάρα πολλές πλευρές του. Ο ευρωπαϊκός μεσαίωνας είναι απαξιωτικός για τη γυναίκα. Αλλά απαξιωτική και η αστική τάξη της πρωταρχικής συσσώρευσης και του πουριτανισμού. Οι ακραία πουριτανικές κοινότητες της Βόρειας Αμερικής έκαψαν πάρα πολλές μάγισσες, καταδίκασαν στη χλεύη πάρα πολλές γυναίκες. Αξίζει να διαβάσουμε το «Αλικο Γράμμα» του Ναθάνιελ Χόθορν, που παραστατικά περιγράφει τον αγώνα μιας αποκλεισμένης από την πουριτανική κοινωνία γυναίκας, που κατηγορήθηκε για μοιχεία.
Ομως, ο καπιταλισμός, αν και καθόλου από αγαθές προθέσεις, έθεσε αντικειμενικά τα θεμέλια της χειραφέτησης της γυναίκας, από τη στιγμή που την έβγαλε στην παραγωγή. Η κατάκτηση αυτής της προϋπόθεσης δε σημαίνει βέβαια αυτόματη κατάκτηση της ισοτιμίας και της χειραφέτησης, αλλά βελτίωση των όρων, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, μέσα στους οποίους αυτή διεκδικείται. Είναι επίσης γεγονός ότι κάθε κοινωνικο-οικονομικός σχηματισμός ποιοτικά ανώτερος από τους προηγούμενους διαμορφώνει, σε αδρές γραμμές, καλύτερους υλικά όρους ζωής για όλο και διευρυνόμενα λαϊκά στρώματα, καθώς και καλύτερες συνθήκες πάλης. Από αυτήν την άποψη, οπωσδήποτε δε συγκρίνεται η θέση της γυναίκας στις κοινωνίες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, με τη θέση της γυναίκας σε χώρες όπου υπάρχουν ισχυρότατα κατάλοιπα άλλων κοινωνικών συστημάτων, αυτές που καταχρηστικά ονομάζουμε «καθυστερημένες». Σε αυτή την περίπτωση εμπίπτει το Αφγανιστάν, καθώς και μια σειρά άλλες χώρες της Ασίας ή της Αφρικής, με κυρίαρχη τη μουσουλμανική θρησκεία.
Αυτές οι κοινωνίες δεν ακολούθησαν (για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους και η αποικιοκρατία) την ομαλή μετάβαση στον καπιταλισμό, ενώ και οι απόπειρες εγκαθίδρυσης λαϊκής εξουσίας σε ορισμένες από αυτές κατέληξαν σε τραγωδία, με την παρέμβαση του ιμπεριαλισμού. Οι κρατικές οντότητες που τις αντιπροσωπεύουν δεν πέρασαν στο στάδιο του «κοσμικού», αστικού κράτους, του κλασικού τύπου κρατικού μορφώματος στον καπιταλισμό, όπου το κράτος είναι, γενικά, αποσπασμένο από το ιερατείο και τη θρησκεία. Ωστόσο, και σε αυτό το σημείο θα πρέπει να δούμε περιπτώσεις κρατών που ξεφεύγουν από το βασικό «μοντέλο», ανεξάρτητα από το θρήσκευμα: Στην Ελλάδα, παραμένει πάγιο αίτημα ο χωρισμός της Εκκλησίας από το κράτος. Στη μουσουλμανική Σαουδική Αραβία, χώρα που ανήκει στο σκληρό πυρήνα του καπιταλιστικού συστήματος και πιστή σύμμαχο της «Δύσης» ισχύει εξ ίσου η «σαρία» με το απόκοσμο Αφγανιστάν, ενώ στη γειτονική Τουρκία το κράτος είναι κοσμικό ήδη από την 3η δεκαετία του 20ού αιώνα.
Και ο εξευτελισμός της
Αν το ακραίο Ισλάμ απανθρωποποιεί με τον τρόπο που περιγράψαμε τη γυναίκα, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τους άλλους, πιο ύπουλους τρόπους που μετέρχεται ο καπιταλισμός. Η γυναίκα, μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, εξακολουθεί να υφίσταται τις ανισότητες που γεννά το ίδιο το σύστημα, τόσο σε ταξικό, όσο και σε επίπεδο φύλου. Η γυναίκα είναι η πρώτη που πλήττεται από τη συνολική αντιδραστική στροφή του συστήματος. Η γυναίκα είναι, στην «πολιτισμένη Δύση», που πληρώνεται λιγότερο για ίση εργασία, αλλά είναι και η πρώτη που κλείνεται σπίτι της, ζώντας μια ανεργία μεταμφιεσμένη σε ενασχόληση με «έργα που αρμόζουν στη φύση της» - αγαπημένο ιδεολόγημα των ταξικών κοινωνιών η «ιδιαιτερότητα» της γυναικείας φύσης, ωσάν ο άνθρωπος, ανεξάρτητα από το φύλο του, να προσδιορίζεται μόνο από τη βιολογία του. Η γυναίκα υφίσταται μέσα στα πλαίσια της οικογένειας και της κοινωνίας τις απαξιωτικές εκείνες διακρίσεις που συνδέονται με την πάγια θεώρησή της ως το «δεύτερο» φύλο, το «συμπληρωματικό», το «ασθενές» ή και το (τι προκλητική χλεύη, καλυμμένη με κολακεία!) το «ωραίο»!
Ακραία μορφή εξευτελισμού του γυναικείου φύλου στα πλαίσια των ταξικών συστημάτων, αλλά και ιδιαίτερα του καπιταλισμού, λόγω του εμπορευματικού χαρακτήρα της οικονομικής βάσης του συστήματος, είναι η πορνεία - με τις παραδοσιακές, αλλά και με τις πιο σύγχρονες μορφές της. Χαρακτηριστικό της πορνείας δεν είναι η ελευθεριότητα στη σεξουαλική συμπεριφορά που προϋποθέτει επιθυμία και συναίνεση και από τα δύο μέρη του ζευγαριού, αλλά το άθλιο στοιχείο της εξαγοράς του ενός από τα δύο μέρη. Η γυναίκα - συνήθως, γιατί υπάρχει και η άλλη πλευρά, αλλά δε μας αφορά στο παρόν άρθρο - καθίσταται αυτόματα αντικείμενο προς πώληση, προς εξυπηρέτηση χρηστικών αναγκών. Και ένα αντικείμενο δεν μπορεί να έχει σκέψη, συναισθήματα, επιθυμίες, προσωπικότητα! Ενα τέτοιο αντικείμενο μπορεί ακόμα και να παντρευτεί το χρήστη του. Ενας γάμος, ο οποίος βασίζεται στην υλική συντήρηση του ενός μέλους του νοικοκυριού - συνήθως της γυναίκας - εφ' όρου ζωής, δεν είναι επίσης μια σχέση βασισμένη στην αγοραπωλησία; (Τις μέρες αυτές, ακούστηκε στην τηλεόραση από μέλος του ελληνικού Κοινοβουλίου που προβάλλει εαυτόν έως ειδικό «επιστήμονα» ότι οι γυναίκες ερωτεύονται στον άντρα το πορτοφόλι του. Ευχαριστούμε, ως γυναικείο φύλο, τον θεράποντα της «επιστήμης» που συλλήβδην μας χαρακτηρίζει πόρνες!).
Υπάρχει, βέβαια, και η κλασική μορφή της πορνείας, που δεν ανταποκρίνεται στη γραφική της απεικόνιση, με την οποία έχουμε διασκεδάσει στο «Ποτέ την Κυριακή», ή έστω συγκινηθεί στα «Κόκκινα Φανάρια». Αυτή η μορφή έχει πάρει στις μέρες μας τις γνωστές ανησυχητικές διαστάσεις, μετά τις τραγικές ανατροπές στις τέως σοσιαλιστικές χώρες, τη λεηλασία τους από τις νεοπαγείς τους αστικές τάξεις και τον ιμπεριαλισμό, την κατάργηση όλων των θεσμικών και κοινωνικών κατακτήσεων των γυναικών σε αυτές, τη διάλυση του κοινωνικού τους ιστού, την αντικατάσταση της σοσιαλιστικής διαπαιδαγώγησης από τα ιδανικά της «αγοράς» στην πιο αγοραία τους εκδήλωση και μορφή. Εξάλλου, η έκταση του φαινομένου, υποδηλώνει, κατά τη γνώμη μας, και μια όξυνση και ένταση της αδυναμίας των ανθρώπων στον καπιταλιστικό κόσμο να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, μια πλήρη απανθρωποποίηση των ερωτικών σχέσεων, μια προϊούσα αποδοχή ότι κάθε ανθρώπινη απόλαυση πουλιέται και αγοράζεται.
Ας δούμε τις διαφημίσεις προϊόντων ευρείας ή λιγότερο ευρείας κατανάλωσης: Η γυναίκα και το αυτοκίνητο είναι εναλλάξιμες (και ανταλλάξιμες) αξίες. Συγκρίνονται μεταξύ τους, ιδιότητες του ενός «αντικειμένου» μεταφέρονται στο άλλο. Η γυναίκα μπορεί να είναι «τούρμπο» και το αυτοκίνητο «μωρό που βγαίνει τόπλες». Στη σύγκριση του βαθμού επιθυμίας που προκαλούν στο χρήστη, δε βγαίνει πάντοτε το από σάρκα αντικείμενο κερδισμένο: Εξάλλου, σύμφωνα με τη λογική του συστήματος, μπορείς να τα αποκτήσεις και τα δυο με «ευκολίες πληρωμής», πέρα από το ότι το ένα (το αυτοκίνητο) μπορεί να είναι και μέσο για να αποκτήσει ο χρήστης το άλλο.
Η φυγή προς τα μπρος
Αυτή, βέβαια, είναι μόνο μία πλευρά της απαξίωσης της γυναίκας στον καπιταλιστικό κόσμο. Κάθε ταξική κοινωνία πάντως στηρίζεται και οικοδομείται και σε αυτήν την απαξίωση. Οι όροι είναι οπωσδήποτε διαφορετικοί: Αλλά οι φασματικές μορφές με την μπούρκα στις οιονεί πόλεις του Αφγανιστάν (και οι ομόφυλές τους με την ίδια περιβολή στα υπερμοντέρνα αστικά συγκροτήματα της Σαουδικής Αραβίας, για την οποία δε γίνεται λόγος - σύμμαχος και φίλος γαρ) και οι γυμνές φιγούρες από πλαστικό που «κοσμούν» τα «ανδρικά» περιοδικά του «πολιτισμένου» κόσμου μας, δεν είναι παρά οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: Της μετατροπής του μισού του ανθρώπινου πληθυσμού σε αντικείμενο, της υποτίμησης και απαξίωσής του, της διπλής του, σε τελευταία ανάλυση, καταπίεσης.
Ο Τζινγκίζ Αϊτμάτοφ, στις καλές του μέρες, μας συμβούλευε να θυμόμαστε την ηρωίδα του, την Τζαμίλια, που έφευγε μακριά με τον αγαπημένο της, σπάζοντας τις παραδοσιακές δομές ενός κόσμου που έσβηνε κάτω από την προωθητική δύναμη της σοβιετικής, σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στις μέρες μας, αυτή η φυγή της Τζαμίλια προς τα μπρος φαίνεται ολοκάθαρα στα μάτια της Τουρκάλας αγωνίστριας, με το χαμόγελο στο καμένο από τις δυνάμεις καταστολής πρόσωπο, πιο όμορφο παρά ποτέ. Σε όλες τις γυναίκες, σε «Ανατολή» και «Δύση», που, ατομικά, στη δουλιά, στο σπίτι και στην κοινωνία, και συλλογικά, στις πλατιές λεωφόρους της ταξικής πάλης, διεκδικούν την αξιοπρέπεια και την ισοτιμία τους, σε έναν κοινό αγώνα για τη μεγάλη ανατροπή που θα σαρώσει, μαζί με τις μπούρκες, όλα τα σκουπίδια του παλιού κόσμου.
Της
