Παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις παραγωγής…

Κοσμάς Λεοντιάδης

Το πέρασμα από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο, πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή των στοιχείων εκείνων που μαζί με τον άνθρωπο παρέχουν στην κοινωνία την δυνατότητα παραγωγής.
Η εξέλιξη από τα πρωτόγονα εργαλεία στο τόξο και τα βέλη, από την πρωτόγονη κτηνοτροφία στην καλλιέργεια φυτών και την γεωργία, από την χειροτεχνία στην βιομηχανική παραγωγή και από την ατμομηχανή στον εξηλεκτρισμό και την ατομική ενέργεια, περιγράφει σε γενικές γραμμές την εξέλιξη των μέσων παραγωγής.
Οι εξελίξεις αυτές, είχαν ως αποτέλεσμα την αλλαγή των ανθρώπων, των γνώσεων και των ικανοτήτων τους, κάτι που σηματοδοτούσε αλλαγές στις σχέσεις των ανθρώπων στην παραγωγή. Οι σχέσεις παραγωγής απεικονίζουν σε κάθε κοινωνία το σύνολο των οικονομικών σχέσεων των ανθρώπων στην παραγωγή και εκφράζουν τις σχέσεις ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής (εργαλεία, μηχανές κλπ).
Στην πορεία της εξέλιξης, σε κάποιο στάδιο, οι παραγωγικές σχέσεις μπαίνουν εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και κατ’ επέκταση στην παραπέρα εξέλιξη και πρόοδο της κοινωνίας. Η αποκατάσταση της αντιστοιχίας ανάμεσα στις παραγωγικές σχέσεις και τις παραγωγικές δυνάμεις, γίνεται επαναστατικά με την καταστροφή των παλιών και την αντικατάσταση τους με νέες σχέσεις παραγωγής που να ανταποκρίνονται στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων.
Μέσα από την διαδικασία αυτή (αναπόσπαστο στοιχείο της οποίας είναι η ταξική πάλη), οδηγούμαστε στο πέρασμα από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο, από το κατώτερο στο ανώτερο, από το συντηρητικό στο προοδευτικό, από το παλιό στο καινούργιο.

ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΕΣ ΟΙ ΑΠΩΛΕΙΕΣ;

Σ’ αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση κοινωνικής απομάκρυνσης και περιορισμού στα σπίτια  που εφαρμόζεται σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού παγκοσμίως, σαν το μόνο μέτρο αντιμετώπισης της πανδημίας του covid-19, οι παράπλευρες απώλειες μοιάζει να συναγωνίζονται τον κύριο δηλωμένο  στόχο που, με την επιδιωκόμενη κλιμακωτή  επιβάρυνση του συστήματος υγείας,  είναι η επιβίωση από τον ιό των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού.

Μόνο που  αυτές  οι  παράπλευρες απώλειες αφορούν την εργατική τάξη που χάνει τη δουλειά της, μειώνεται η αμοιβή της εργασίας της, συρρικνώνονται τα δικαιώματά της. Μόνο που αυτές οι παράπλευρες απώλειες αφορούν την αναστολή λειτουργίας της αστικής δημοκρατίας με την κυβέρνηση να μπορεί να κυβερνά με διατάγματα. Μόνο που αυτές οι παράπλευρες απώλειες αφορούν τη συρρίκνωση δικαιωμάτων, με την αστυνομία να καθορίζει την νομιμότητα  της παρουσίας μας σ’ έναν δρόμο και η επιτήρηση να ενσωματώνεται στη ρουτίνα της κοινωνικής ζωής.

            Κι αν το βασικό ερώτημα,  αν η κρίση υγείας είναι η αιτία για όλες  αυτές τις παράπλευρες απώλειες ή απλώς η δικαιολογία τους,  αιωρείται με  διάφορες μορφές στις κριτικές για τις πολιτικές που εφαρμόζονται, είναι γιατί  η καχυποψία και η αμφιβολία για τις αγαθές προθέσεις των κυβερνώντων  έχουν ερείσματα σε πολιτικές του παρελθόντος. Είναι που  οι κοινωνίες μας  αποτελούνται από κοινωνικές τάξεις με αντικρουόμενα συμφέροντα και επομένως  το οικονομικό κόστος από αυτήν την επιδημία  είναι σίγουρο πως θα γίνει πεδίο συγκρούσεων μεταξύ αυτών των τάξεων. Είναι λοιπόν αναμενόμενο πως πέρα από υποκριτικούς συναισθηματισμούς που προβάλλονται κατά κόρον, η κυρίαρχη καπιταλιστική τάξη θα επιδιώξει να περάσει το μεγαλύτερο μέρος αυτής της οικονομικής επιβάρυνσης στην εργατική πλειοψηφία της κοινωνίας, για να μην υπονομευθεί η κερδοφορία της.

          Εξάλλου και πριν από την επιδημία του κορωνοϊού ήδη υπήρχαν τα σημάδια μιας οικονομικής κρίσης η οποία επέστρεφε και  το καπιταλιστικό σύστημα  προσπαθούσε να ξεπεράσει με κυβερνητικές πολιτικές, παρά τις διακηρύξεις περί αυτορρύθμισης των αγορών, που εκδηλωνόταν με τη μείωση των επιτοκίων ή  την ποσοτική χαλάρωση. Η απόδοση όμως των κρίσεων σε εξωτερικούς παράγοντες είναι πάντα ο βασικός τρόπος που ερμηνεύονται από τον κυρίαρχο λόγο οι  οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού. Η πανδημία λοιπόν φαίνεται μάλλον να αποτελεί την αφορμή  για την εκρηκτική εμφάνιση ήδη προϋπάρχοντων προβλημάτων, που είναι οργανικά των καπιταλιστικών οικονομιών, όπως η πτώση της καπιταλιστικής κερδοφορίας  και η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου. Τα μέτρα λοιπόν αντιμετώπισης της πανδημίας έχουν υψηλό οικονομικό κόστος που επιδεινώνει την ύφεση, αφού συρρικνώνονται οικονομικές δραστηριότητες, μειώνονται παραγόμενα προϊόντα. Αλλά και χωρίς τα μέτρα συγκράτησης της επιδημίας, με περιορισμούς της οικονομικής δραστηριότητας,  πιθανόν πάλι δεν θα ήταν ήπια η ύφεση, αφού η εξάπλωση της επιδημίας θα είχε αντίκτυπο στο εργατικό δυναμικό και τις ικανότητες του, που μπορούσε να πυροδοτήσει και έντονες αντιδράσεις του.

            Βέβαια, για τον καπιταλισμό ο συνδυασμός της πανδημίας με την οικονομική κρίση είναι και μια ευκαιρία γιατί πειραματίζεται με νέες μορφές εργασίας και  εργασιακών σχέσεων. Δοκιμάζεται η τηλεργασία, χρησιμοποιούνται νέα εργαλεία ελέγχου και εντατικοποίησης της παραγωγικότητας, απορρυθμίζεται  η εργατική νομοθεσία, μειώνεται η μισθοδοσία, επιβαρύνεται το καπιταλιστικό κράτος, μέσω της φορολογίας, με   το κόστος της κρίσης. Ένα καινούργιο μέλλον για τους εργαζόμενους ήδη διαμορφώνεται μέσα στην πανδημία του κορωνιού, πιο δυσοίωνο από την ίδια την πανδημία, αφού επιδιώκεται τα βάρη από την κρίση υγείας και την οικονομική κρίση να μην βαρύνουν το κεφάλαιο. Συγχρόνως μοιάζει να αυξάνεται η  δύναμη της κυρίαρχης εξουσίας, καθώς ο νόμος και τα δικαιώματα φαίνεται να μην έχουν καμιά δεσμευτικότητα, όλα να αίρονται και η κεντρική εξουσία να δοκιμάζει κάθε μέρα νέους κανόνες που η παγίωσή τους εξαρτάται από τις αντιδράσεις μας και τη δική της επινοητικότητα να τους δικαιολογεί.

        Μετά από δεκαετίες πτώσης της συνδικαλιστικής οργάνωσης, οι δυτικές οικονομίες περιορίζουν ένα μεγάλο μέρος του εργατικού τους δυναμικού στα σπίτια τους, ενώ παράλληλα αυξάνουν την εξάρτησή τους από ένα ζωτικής σημασίας σύνολο εργαζομένων στους τομείς της φροντίδας, της εφοδιαστικής αλυσίδας και του λιανικού εμπορίου. Οι ιατροί, οι νοσηλευτές, οι άνθρωποι παράδοσης, οι ταχυδρομικοί και εργαζόμενοι σε μεταφορές, οι υπάλληλοι σουπερμάρκετ, οι εργάτες υγειονομικής περίθαλψης, οι μηχανικοί και οι εργαζόμενοι στον τομέα της τεχνολογίας, οι αγρότες είναι τώρα, ξεκάθαρα, το απαραίτητο θεμέλιο μιας κοινωνίας που λειτουργεί.  

         Υπάρχει ένα ασύμμετρο μίγμα κινητοποίησης και αποστράτευσης της εργασίας που βιώνουμε αυτή τη στιγμή. Και η επίκληση στην αλληλεγγύη από την κυρίαρχη εξουσία δεν  είναι παρά μια προσπάθεια να  καλυφθούν τα ταξικά ρήγματα ανάμεσα στους εργάτες που κινούν την οικονομία και τους καπιταλιστές που φροντίζουν για την κερδοφορία τους, εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες έκτακτης ανάγκης εξαιτίας της επιδημίας.