Σήμερα, στο ένθετο Ιστορία του «Ριζοσπάστη», δημοσιεύουμε το πρώτο μέρος ενός σημαντικού άρθρου του Τσε Γκουεβάρα με κριτικές παρατηρήσεις στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ.
Το άρθρο αποτελεί μια ενδιαφέρουσα συμβολή στον προβληματισμό για ζητήματα οικονομίας της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ο Τσε Γκουεβάρα, ως ηγετικό στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας, υπουργός Βιομηχανίας (1961), είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην επεξεργασία πολιτικών κατευθύνσεων που αφορούν τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στην Κούβα τη δεκαετία του I960. Η μαρξιστική - λενινιστική του κατάρτιση του επέτρεψε να προσεγγίσει - με εργαλείο την επαναστατική θεωρία - σημαντικά και κρίσιμα προβλήματα που αφορούν την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και ιδιαίτερα της σοσιαλιστικής οικονομίας.
Ως επικεφαλής κουβανέζικης οικονομικής αντιπροσωπείας, επισκέφθηκε μια σειρά σοσιαλιστικές χώρες, ανάμεσά τους την ΕΣΣΔ, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας και με αυτήν την ιδιότητα μελέτησε ζητήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Σε αυτά τα πλαίσια, αντιμετώπισε με κριτικό πνεύμα μεταρρυθμίσεις και πολιτικές που ακολουθούνταν τη δεκαετία του I960 στην ΕΣΣΔ και σε άλλες σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης.
Το συγκεκριμένο άρθρο - που αποτελεί μόνο ένα μέρος από άρθρα και ομιλίες του γύρω από το ζήτημα της σοσιαλιστικής οικονομίας - εστιάζει σε θέματα ή προβλήματα του κεντρικού σχεδιασμού της σοσιαλιστικής οικονομίας, καθώς και σε αυτά που αφορούν τη λειτουργία των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων στο σοσιαλισμό. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Η βιομηχανία μας, Οικονομική Επιθεώρηση», τεύχος No 5 του Φλεβάρη του 1964 και μεταφράστηκε από τα ισπανικά από την ιστοσελίδα του «Κέντρου Μελετών Τσε Γκουεβάρα» της Κούβας (http://chegueva ra.cubasi.cu).
Το δεύτερο και τελευταίο μέρος στο ένθετο Ιστορίας της επόμενης Κυριακής
***
Γενικές παρατηρήσεις για όσα προηγήθηκαν
Με το θέμα αυτό ήδη έχουμε ασχοληθεί λίγο, αλλά όχι αρκετά και πιστεύω ότι είναι επιτακτική ανάγκη να ξεκινήσουμε βαθύτερες αναλύσεις πάνω σ' αυτό για να μπορέσουμε να δώσουμε μια καθαρή εικόνα της εμβέλειας και της μεθοδολογίας του.
Το σύστημα αυτό κατοχυρώνεται επίσημα με το Νόμο που ρυθμίζει το σύστημα που χρηματοδοτεί τις κρατικές επιχειρήσεις μέσα από τον προϋπολογισμό και εγκαινιάζεται στα πλαίσια εργασίας του υπουργείου Βιομηχανίας.
Η ιστορία του είναι σύντομη και φτάνει μόλις μέχρι το 1960, οπότε το σύστημα αρχίζει να αποκτάει κάποια υπόσταση. Πρόθεσή μας όμως δεν είναι ν' αναλύσουμε την ανάπτυξή του, αλλά το πώς παρουσιάζεται σήμερα, γνωρίζοντας καλά ότι δεν έχει ακόμα ολοκληρώσει την εξέλιξή του. Μας ενδιαφέρει να κάνουμε σύγκριση με το λεγόμενο οικονομικό υπολογισμό. Σε ό,τι αφορά το σύστημα αυτό, δίνουμε έμφαση στην πλευρά της οικονομικής αυτοδιαχείρισης, διότι αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα διαφοροποίησης, καθώς και έμφαση στη στάση απέναντι στο υλικό κίνητρο, διότι είναι η βάση στην οποία στηρίζεται η αυτοδιαχείριση.
Η εξήγηση των διαφορών είναι δύσκολη, καθώς συχνά είναι θολές και λεπτές και επιπλέον η μελέτη του συστήματος της χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό δεν έχει μπει σε τέτοιο βάθος, ώστε να παρουσιαστεί με την ίδια σαφήνεια, όπως ο οικονομικός υπολογισμός.
Θα ξεκινήσουμε με κάποιες παραθέσεις. Η πρώτη είναι από τα οικονομικά χειρόγραφα του Μαρξ, που χρονολογούνται από την εποχή που τη βάφτισαν περίοδο του «νέου Μαρξ». Τότε που το βάρος των φιλοσοφικών ιδεών που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή του φαινόταν καθαρά ακόμα και στο λεξιλόγιό του και οι ιδέες του πάνω στην οικονομία ήταν ακόμα ασαφείς. Παρ' όλα αυτά, ο Μαρξ τότε βρισκόταν στην πληρότητα της ζωής του: Είχε πια αγκαλιάσει την υπόθεση των ταπεινών και την εξηγούσε φιλοσοφικά, χωρίς ωστόσο την επιστημονική δεινότητά του, «Το Κεφάλαιο». Στοχαζόταν πιο πολύ σαν φιλόσοφος και αναφερόταν λοιπόν πιο συγκεκριμένα στον άνθρωπο σαν άτομο και στα προβλήματα της απελευθέρωσής του σαν κοινωνικό ον, χωρίς να μπαίνει ακόμα στην ανάλυση του αναπόφευκτου της κατάρρευσης των κοινωνικών δομών της εποχής του για να ανοίξει ο δρόμος της μεταβατικής περιόδου: Της δικτατορίας του προλεταριάτου. Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ παρουσιάζεται σαν επιστήμονας οικονομολόγος που αναλύει εξονυχιστικά το μεταβατικό χαρακτήρα των κοινωνικών σταδίων και την ταύτισή τους με τις σχέσεις παραγωγής. Δεν προχωράει σε φιλοσοφικές αναζητήσεις.
Το βάρος του μνημείου αυτού της ανθρώπινης διανόησης είναι τέτοιο που μας κάνει συχνά να ξεχνάμε τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα (με την καλύτερη έννοια του όρου) των ανησυχιών του. Ο μηχανισμός των σχέσεων παραγωγής και η συνέπειά του, η πάλη των τάξεων, κρύβει σε ένα βαθμό το αντικειμενικό γεγονός ότι είναι άνθρωποι που κινούνται μέσα στο ιστορικό περιβάλλον. Τώρα όμως μας ενδιαφέρει ο άνθρωπος και αυτός είναι και ο λόγος της παράθεσης αυτού του αποσπάσματος, που δεν έχει λιγότερη αξία ως έκφραση του στοχασμού του φιλόσοφου, επειδή γράφτηκε στη νεότητά του.
«Ο κομμουνισμός είναι το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας, η ανθρώπινη αυτοαλλοτρίωση και συνακόλουθα πραγματική ιδιοποίηση της ανθρώπινης ουσίας από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Συνεπώς είναι η ολοκληρωτική επιστροφή του ανθρώπου στον εαυτό του σαν κοινωνικό άνθρωπο, δηλαδή ανθρώπινο άνθρωπο, μια επιστροφή συνειδητή που συντελείται μέσα σε ολόκληρο τον πλούτο της προηγούμενης εξέλιξης. Ο κομμουνισμός αυτός σαν ολοκληρωμένος νατουραλισμός=ουμανισμός είναι και σαν ολοκληρωμένος ουμανισμός=νατουραλισμός. Είναι η γνήσια λύση της σύγκρουσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση ή του ανθρώπου ενάντια στον άνθρωπο, η γνήσια λύση της πάλης ανάμεσα στην ύπαρξη και την ουσία, ανάμεσα στην αντικειμενοποίηση και την επιβεβαίωση του εαυτού του, ανάμεσα στην ελευθερία και την αναγκαιότητα, ανάμεσα στο άτομο και το είδος. Είναι η λύση του αινίγματος της ιστορίας, που έχει συνείδηση του εαυτού της, ότι αποτελεί αυτή τη λύση»1.
Η λέξη συνείδηση υπογραμμίζεται διότι θεωρείται βασική για την τοποθέτηση του προβλήματος. Ο Μαρξ σκεπτόταν την απελευθέρωση του ανθρώπου και έβλεπε τον κομμουνισμό σαν τη λύση των αντιθέσεων που δημιούργησαν την αλλοτρίωσή του, ωστόσο σαν μια πράξη συνειδητή. Δηλαδή ο κομμουνισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί απλά και μόνο το αποτέλεσμα ταξικών αντιθέσεων σε μια ψηλά αναπτυγμένη κοινωνία που θα λύνονταν στην πορεία μιας μεταβατικής περιόδου για να φτάσει στην κορυφή. Ο άνθρωπος δρα συνειδητά στην ιστορία. Χωρίς τη συνείδηση αυτή που περικλείει τη συνείδηση του κοινωνικού του είναι, δεν μπορεί να υπάρξει κομμουνισμός.
Ενώ εργαζόταν πάνω στο Κεφάλαιο, ο Μαρξ δεν εγκατέλειψε τη μαχητική του στάση. Οταν το 1875 έγινε το συνέδριο της Γκότα για την ενοποίηση των εργατικών οργανώσεων της Γερμανίας (Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και Γενική Ομοσπονδία των Γερμανών Εργαζομένων) και παρουσιάστηκε το πρόγραμμα με το ίδιο όνομα, η απάντησή του ήταν η Κριτική του Προγράμματος της Γκότα.
Αυτό το κείμενο - που γράφτηκε με καθαρό πολεμικό προσανατολισμό, ενώ εργαζόταν πάνω στο βασικό του έργο - είναι σημαντικό γιατί αναφέρεται, αν και παρεμπιπτόντως, στο πρόβλημα της μεταβατικής περιόδου. Στην ανάλυση του 3ου σημείου του Προγράμματος της Γκότα επεκτείνεται πάνω σε μερικά από τα σημαντικότερα θέματα αυτής της περιόδου που τη θεωρεί σαν το αποτέλεσμα της κατάρρευσης του ανεπτυγμένου καπιταλιστικού συστήματος. Στο στάδιο αυτό δεν προβλέπει χρήση του χρήματος, προβλέπει όμως τον ατομικό χαρακτήρα της αμοιβής της εργασίας, γιατί:
«Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια κομμουνιστική κοινωνία, όχι όπως έχει εξελιχθεί πάνω στη δική της βάση, αλλά αντίθετα όπως ακριβώς προβάλλει από την καπιταλιστική κοινωνία, με μια κομμουνιστική κοινωνία, επομένως που από κάθε άποψη, οικονομικά, ηθικά, πνευματικά, είναι γεμάτη με τα σημάδια της παλιάς κοινωνίας, που από τους κόλπους της βγήκε. Επομένως ο κάθε μεμονωμένος παραγωγός - ύστερα από τις κρατήσεις - παίρνει πίσω ό,τι ακριβώς της δίνει. Αυτό που της έδωσε είναι η ατομική του ποσότητα εργασίας»2.
Ο Μαρξ δεν μπόρεσε παρά μόνο με τη διαίσθησή του να προβλέψει την ανάπτυξη του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος, ο Λένιν το αφουγκράζεται και κάνει τη διάγνωσή του:
«Η ανισόμετρη οικονομική και πολιτική ανάπτυξη είναι απόλυτος νόμος του καπιταλισμού. Από δω βγαίνει πως είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού στην αρχή σε λίγες ή ακόμη και σε μια μονάχα, χωριστά παρμένη καπιταλιστική χώρα. Το νικηφόρο προλεταριάτο αυτής της χώρας, απαλλοτριώνοντας τους καπιταλιστές και οργανώνοντας στη χώρα του τη σοσιαλιστική παραγωγή, θα ορθωνόταν ενάντια στον υπόλοιπο κόσμο, τον καπιταλιστικό κόσμο, παίρνοντας μαζί του τις καταπιεζόμενες τάξεις των άλλων χωρών, ξεσηκώνοντας στις χώρες αυτές εξεγέρσεις ενάντια στους καπιταλιστές, δρώντας σε περίπτωση ανάγκης ακόμη και με στρατιωτική δύναμη ενάντια στις εκμεταλλεύτριες τάξεις και τα κράτη τους. Πολιτική μορφή της κοινωνίας, όπου νικάει το προλεταριάτο, ανατρέποντας την αστική τάξη, θα είναι η λαοκρατική δημοκρατία, που θα συγκεντρώσει όλο και περισσότερο τις δυνάμεις του προλεταριάτου του δοσμένου έθνους ή των δοσμένων εθνών στην πάλη ενάντια στα κράτη που δεν θα έχουν ακόμη περάσει στο σοσιαλισμό. Δεν είναι δυνατή η εξάλειψη των τάξεων χωρίς τη δικτατορία της καταπιεζόμενης τάξης, του προλεταριάτου. Δεν είναι δυνατή η ελεύθερη ένωση των εθνών στο σοσιαλισμό χωρίς μια λίγο - πολύ μακρόχρονη, επίμονη πάλη των σοσιαλιστικών δημοκρατιών ενάντια στα οπισθοδρομικά κράτη...»3.
Λίγα χρόνια αργότερα ο Στάλιν συστηματοποίησε την ιδέα αυτή φτάνοντας στο σημείο να θεωρήσει δυνατή τη σοσιαλιστική επανάσταση και στις αποικίες.
«Η τρίτη αντίθεση είναι η αντίθεση ανάμεσα στη χούφτα των κυρίαρχων "πολιτισμένων" εθνών και στις εκατοντάδες εκατομμύρια των αποικιακών και εξαρτημένων λαών του κόσμου. Ο ιμπεριαλισμός είναι η πιο ξετσίπωτη εκμετάλλευση και η πιο απάνθρωπη καταπίεση των εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων του πληθυσμού των απέραντων αποικιών και των εξαρτημένων χωρών. Η απόσπαση υπερκερδών - αυτός είναι ο σκοπός αυτής της εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Ο ιμπεριαλισμός όμως, εκμεταλλευόμενος αυτές τις χώρες, είναι υποχρεωμένος να φτιάχνει εκεί σιδηροδρόμους, φάμπρικες και εργοστάσια, βιομηχανικά και εμπορικά κέντρα. Και τα αναπόφευκτα αποτελέσματα από αυτή την "πολιτική" είναι: Η εμφάνιση της τάξης των προλετάριων, η γέννηση μιας ντόπιας διανόησης, το ξύπνημα της εθνικής συνείδησης, το δυνάμωμα του απελευθερωτικού κινήματος. Αυτό το δείχνει ολοφάνερα το δυνάμωμα του επαναστατικού κινήματος σ' όλες, χωρίς εξαίρεση, τις αποικίες και τις εξαρτημένες χώρες. Το γεγονός αυτό είναι σπουδαίο για το προλεταριάτο, γιατί υποσκάπτει στη ρίζα τους τις θέσεις του καπιταλισμού, και μετατρέπει έτσι τις αποικίες και τις εξαρτημένες χώρες από εφεδρείες του ιμπεριαλισμού σε εφεδρείες της προλεταριακής επανάστασης4.
Οι θέσεις του Λένιν αποδείχτηκαν στην πράξη με το θρίαμβο που αποτελεί η πράξη γέννησης της ΕΣΣΔ.
Βρισκόμαστε μπροστά σ' ένα καινούριο φαινόμενο: Ο ερχομός της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια μόνη χώρα, οικονομικά καθυστερημένη, επιφάνειας 22 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, με αραιό πληθυσμό, επιδείνωση της φτώχειας εξαιτίας του πολέμου και - σαν να μην έφτανε αυτό - αντιμέτωπη με την επέμβαση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.
Μετά από μια περίοδο πολεμικού κομμουνισμού ο Λένιν βάζει τις βάσεις της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) και με αυτή τις βάσεις της ανάπτυξης της σοβιετικής κοινωνίας μέχρι τις μέρες μας.
Πρέπει να περιγράψουμε εδώ την εποχή που ζούσε τότε η Σοβιετική Ενωση και κανείς δεν μπορεί να το κάνει αυτό καλύτερα από τον ίδιο τον Λένιν:
«Ετσι λοιπόν το 1918 είχα τη γνώμη ότι ο κρατικός καπιταλισμός, σε σχέση με την τότε οικονομική κατάσταση της Σοβιετικής Δημοκρατίας, αποτελούσε ένα βήμα προς τα μπρος. Αυτό μας φαίνεται πολύ περίεργο και ίσως μάλιστα και ανόητο, γιατί και τότε η Δημοκρατία μας ήταν σοσιαλιστική Δημοκρατία. Τότε υιοθετούσαμε κάθε μέρα, με τη μεγαλύτερη βιασύνη - ασφαλώς με υπερβολική βιασύνη - διάφορα νέα οικονομικά μέτρα, που δεν μπορούμε να τα ονομάσουμε αλλιώς, παρά μόνο σοσιαλιστικά μέτρα. Και ωστόσο σκεφτόμουνα τότε ότι ο κρατικός καπιταλισμός, σε σύγκριση με την τότε οικονομική κατάσταση της Σοβιετικής Δημοκρατίας, αποτελεί ένα βήμα προς τα μπρος και στη συνέχεια εξηγούσα αυτή μου τη σκέψη, απαριθμώντας απλώς τα στοιχεία του οικονομικού συστήματος της Ρωσίας. Τα στοιχεία αυτά ήταν, κατά τη γνώμη μου, τα παρακάτω: 1) Η πατριαρχική, δηλαδή σε σημαντικό βαθμό φυσική, αγροτική οικονομία, 2) η μικρή εμπορευματική παραγωγή (εδώ ανήκει η πλειοψηφία των αγροτών από εκείνους που πουλάνε στάρι), 3) ο ιδιωτικός καπιταλισμός, 4) ο κρατικός καπιταλισμός και 5) ο σοσιαλισμός. Ολα αυτά τα οικονομικά στοιχεία αντιπροσωπεύονταν στη Ρωσία εκείνου του καιρού. Εβαζα τότε σαν καθήκον μου να εξηγήσω τη σχέση αυτών των στοιχείων μεταξύ τους και διερωτιόμουν αν δε θα έπρεπε να θεωρούμε ένα από τα μη σοσιαλιστικά στοιχεία, δηλαδή τον κρατικό καπιταλισμό, ανώτερο από το σοσιαλισμό. Το ξαναλέω: Αυτό φαίνεται σε όλους πολύ περίεργο, ότι δηλαδή σε μια Δημοκρατία που διακηρύσσει ότι είναι σοσιαλιστική, το μη σοσιαλιστικό στοιχείο θεωρείται ανώτερο, αναγνωρίζεται ότι στέκεται ψηλότερα από το σοσιαλισμό. Το πράγμα όμως γίνεται κατανοητό, αν θυμηθείτε ότι δεν εξετάζαμε το οικονομικό καθεστώς της Ρωσίας σαν κάτι το ομοιογενές και πολύ αναπτυγμένο, αλλά είχαμε απόλυτα την επίγνωση ότι στη Ρωσία, δίπλα στη σοσιαλιστική μορφή, υπάρχει και η πατριαρχική γεωργία, δηλαδή η πιο πρωτόγονη μορφή της γεωργίας. Ποιο ρόλο μπορούσε λοιπόν να παίξει ο κρατικός καπιταλισμός μέσα σ' αυτές τις συνθήκες;»5.
«Αφού υπογράμμισα ότι ακόμη από το 1918 θεωρούσαμε τον κρατικό καπιταλισμό σαν ενδεχόμενη γραμμή υποχώρησης, περνώ στα αποτελέσματα της νέας οικονομικής μας πολιτικής. Το επαναλαμβάνω: Τότε αυτό ήταν ακόμη μια πολύ αόριστη ιδέα. Το 1921 όμως, αφού ξεπεράσαμε το σπουδαιότερο στάδιο του εμφυλίου πολέμου, και το ξεπεράσαμε νικηφόρα, σκοντάψαμε σε μια μεγάλη - νομίζω τη μεγαλύτερη - εσωτερική πολιτική κρίση της Σοβιετικής Ρωσίας, κρίση που γέννησε δυσαρέσκεια όχι μόνο σε μια σημαντική μερίδα της αγροτιάς, μα και των εργατών. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά και ελπίζω πως θα είναι και η τελευταία στην Ιστορία της Σοβιετικής Ρωσίας, όταν μεγάλες μάζες της αγροτιάς ήταν εναντίον μας, αν και ασυνείδητα, ενστικτωδώς, από μια εσωτερική διάθεση. Τι ήταν εκείνο που προκάλεσε την ιδιόμορφη αυτή κατάσταση που δεν ήταν, όπως καταλαβαίνετε, καθόλου ευχάριστη για μας; Η αιτία ήταν ότι στην οικονομική μας επίθεση είχαμε προχωρήσει πολύ μπροστά, ότι δεν εξασφαλίσαμε επαρκείς βάσεις και ότι οι μάζες ένιωσαν εκείνο που τότε ακόμη δεν ξέραμε να το διατυπώσουμε συνειδητά, μα που σε λίγο, μέσα σε μερικές βδομάδες, το αναγνωρίσαμε κι εμείς, δηλαδή ότι το άμεσο πέρασμα σε καθαρά σοσιαλιστικές μορφές οικονομίας, σε μια καθαρά σοσιαλιστική κατανομή των προϊόντων ήταν ανώτερο από τις δυνάμεις μας και ότι, αν αποδειχτεί ότι δεν είμαστε σε θέση να πραγματοποιήσουμε την υποχώρηση έτσι, ώστε να περιοριστούμε στα πιο εύκολα καθήκοντα, μας απειλεί καταστροφή»6.
Βλέπουμε ότι η οικονομική και πολιτική κατάσταση της Σοβιετικής Ενωσης απαιτούσε την αναδίπλωση για την οποία μιλούσε ο Λένιν. Ολη αυτή η πολιτική πρέπει να θεωρηθεί σαν μια τακτική στενά δεμένη με την ιστορική κατάσταση της χώρας και συνεπώς δεν πρέπει να προσάψουμε σ' αυτές τις προτάσεις καθολική αξία. Πιστεύουμε όμως ότι πρέπει να υπολογίσουμε δύο εξαιρετικής σημασίας παράγοντες για τη μεταφορά της προβληματικής αυτής σε άλλες χώρες:
1. Τα χαρακτηριστικά της τσαρικής Ρωσίας τη στιγμή της επανάστασης, την εξέλιξη της τεχνικής σε όλα τα επίπεδα, τον ιδιόμορφο χαρακτήρα του λαού της, τις γενικές συνθήκες της χώρας, όπου στην καταστροφή ενός παγκόσμιου πολέμου προστέθηκαν οι ερημώσεις που προκάλεσαν οι λευκές ορδές και οι ιμπεριαλιστικές επιδρομές.
2. Τα γενικά χαρακτηριστικά της εποχής στον τομέα της τεχνικής της διεύθυνσης και του ελέγχου της οικονομίας.
Ο Οσκαρ Λάνγκε, στο άρθρο του «Τα σύγχρονα προβλήματα της οικονομικής επιστήμης στην Πολωνία», γράφει:
«Η αστική οικονομική επιστήμη παίζει ακόμη κι έναν άλλο ρόλο. Η αστική τάξη και τα μονοπώλια δεν παρέχουν τόσα μέσα για να δημιουργήσουν σχολές ανώτερου επιπέδου και ινστιτούτα επιστημονικής ανάλυσης στον τομέα των οικονομικών επιστημών μόνο με το σκοπό να τους βοηθήσουν στην απολογητική του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Περιμένουν και κάτι άλλο απ' τους οικονομολόγους κι αυτό είναι η βοήθεια στην επίλυση των πολλών προβλημάτων της οικονομικής πολιτικής. Την εποχή του καπιταλισμού του ελεύθερου ανταγωνισμού τα καθήκοντα σ' αυτόν τον τομέα ήταν περιορισμένα και δεν αναφέρονταν παρά στην οικονομική διοίκηση, στη νομισματική πολιτική, στην πολιτική των πιστώσεων, στην τελωνειακή πολιτική, στις μεταφορές κλπ. Στις συνθήκες όμως του μονοπωλιακού καπιταλισμού και ιδιαίτερα στις συνθήκες της ολοένα και μεγαλύτερης διείσδυσης του κρατικού καπιταλισμού στην οικονομική ζωή, αυτού του είδους τα προβλήματα αυξάνονται. Μπορούμε να παραθέσουμε μερικά: Η ανάλυση της αγοράς για τη διευκόλυνση της πολιτικής των τιμών των μεγάλων μονοπωλίων, οι μέθοδοι ενός συνόλου βιομηχανικών επιχειρήσεων συγκεντροποιημένης διεύθυνσης, οι αμοιβαίοι λογιστικοί κανονισμοί ανάμεσα στις επιχειρήσεις, η προγραμματισμένη σύνδεση της δραστηριότητας και της ανάπτυξής τους, της αντίστοιχης τοποθέτησής τους, η πολιτική εξοφλήσεων ή επενδύσεων. Από δω πηγάζουν και τα ζητήματα τα σχετικά με τη δραστηριότητα του καπιταλιστικού κράτους στη σύγχρονη περίοδο, καθώς και τα κριτήρια δραστηριότητας των εθνικοποιημένων βιομηχανιών, της επενδυτικής τους πολιτικής καθώς και της πολιτικής τοποθέτησής τους (ιδιαίτερα στον τομέα της ενέργειας), με τέτοιο τρόπο ώστε να επεμβαίνουν πολιτικά - οικονομικά στο σύνολο της εθνικής οικονομίας κλπ.».
«Σε όλα αυτά τα προβλήματα προστέθηκε μια σειρά από τεχνικο-οικονομικά επιτεύγματα, που σε τομείς όπως η ανάλυση της αγοράς ή ο προγραμματισμός της δραστηριότητας των επιχειρήσεων που αποτελούν τμήμα μιας ομάδας ή στους λογιστικούς κανονισμούς στο εσωτερικό του κάθε εργοστασίου ή της κάθε ομάδας εργοστασίων, τα κριτήρια εξόφλησης και άλλα μπορούν να μας χρησιμεύσουν μερικώς στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού (όπως άλλωστε θα χρησιμεύσουν στο μέλλον στους εργαζόμενους των χωρών που τώρα είναι καπιταλιστικές, όταν θα γίνει η μετάβαση στο σοσιαλισμό)».
Ας σημειώσουμε ότι την εποχή που γράφτηκαν αυτές οι γραμμές η Κούβα δεν είχε ακόμη πραγματοποιήσει τη μετάβασή της και δεν είχε ακόμη καν αρχίσει την επανάστασή της. Πολλές από τις τεχνικές προόδους που περιγράφονταν από τον Λάνγκε υπήρχαν στην Κούβα, με άλλα λόγια, οι συνθήκες της κουβανικής κοινωνίας εκείνης της εποχής επέτρεπαν το συγκεντροποιημένο έλεγχο μερικών επιχειρήσεων που είχαν την έδρα τους στην Αβάνα ή στη Νέα Υόρκη. Η «Empresa Consolidada del Petroleo», που σχηματίστηκε με τη συνένωση των τριών ιμπεριαλιστικών διυλιστηρίων που υπήρχαν (ESSO, TEXACO, SHELL), διατήρησε και σε μερικές περιπτώσεις τελειοποίησε τα συστήματα ελέγχου της. Το υπουργείο μας την έχει για πρότυπο. Στις επιχειρήσεις όπου δεν υπήρχε ούτε συγκεντρωτική παράδοση ούτε πρακτικές συνθήκες, αυτές δημιουργήθηκαν πάνω στη βάση μιας εθνικής εμπειρίας, όπως στην «Empresa Consolidada de la Harin» που αξίζει την πρώτη θέση ανάμεσα σε όλες τις επιχειρήσεις που υπάγονται στο υφυπουργείο Ελαφράς Βιομηχανίας.
Παρόλο που η πρακτική των πρώτων ημερών διεύθυνσης των βιομηχανιών μάς πείθει πλήρως για το ότι είναι αδύνατο να ακολουθήσουμε λογικά άλλο δρόμο, θα ήταν άχρηστο να συζητήσουμε τώρα αν τα μέτρα οργάνωσης που πάρθηκαν θα είχαν δώσει παρόμοια ή καλύτερα αποτελέσματα με την εφαρμογή της αυτοδιαχείρισης στο επίπεδο της μονάδας. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι μπόρεσε να πραγματοποιηθεί μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες κι ότι η συγκεντροποίηση επέτρεψε - στην περίπτωση της καλτσοβιομηχανίας για παράδειγμα - τη διάλυση μιας μεγάλης ποσότητας από αναποτελεσματικά μικρομάγαζα και να προωθήσουμε έξι χιλιάδες εργάτες σε άλλους κλάδους της παραγωγής.
Θελήσαμε να καθορίσουμε, με όλες αυτές τις παραθέσεις, τα θέματα που θεωρούμε βασικά για την ερμηνεία του συστήματος:
1. Ο κομμουνισμός είναι ένας στόχος της ανθρωπότητας, στον οποίο φτάνει συνειδητά. Επειτα, η εκπαίδευση και η εξάλειψη των ιχνών της παλιάς κοινωνίας στη συνείδηση των ανθρώπων έχουν τεράστια σημασία, χωρίς φυσικά να ξεχνάμε ότι ποτέ δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί μια τέτοια κοινωνία χωρίς παράλληλες προόδους στην παραγωγή.
2. Οι μορφές διεύθυνσης της οικονομίας, τεχνολογική πλευρά του ζητήματος, πρέπει να επιλεγούν από τις πιο αναπτυγμένες και τις περισσότερο προσαρμόσιμες στη νέα κοινωνία. Η πετροχημική τεχνολογία του ιμπεριαλιστικού στρατοπέδου μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το σοσιαλιστικό χωρίς να φοβηθούμε τη μόλυνση της αστικής ιδεολογίας. Το ίδιο συμβαίνει με καθετί που έχει σχέση με τις τεχνικές νόρμες διεύθυνσης και ελέγχου της παραγωγής στον οικονομικό τομέα.
Θα μπορούσαμε, αν και κάπως τολμηρά, να παραφράσουμε τον Μαρξ όταν αναφέρεται στη χρήση της διαλεκτικής του Χέγκελ και να πούμε ότι οι τεχνικές αυτές ξαναστήνονται έτσι στα πόδια τους.
Μια ανάλυση των μεθόδων λογιστικής τεχνικής που χρησιμοποιούνται σήμερα στις σοσιαλιστικές χώρες μάς δείχνει ότι ανάμεσα σε αυτές και στις δικές μας βρίσκεται μια διαφοροποιημένη αντίληψη που θα μπορούσε να παραλληλιστεί με αυτή που υπάρχει στον καπιταλισμό, ανάμεσα στον καπιταλισμό του ελεύθερου ανταγωνισμού και το μονοπώλιο. Τελικά οι προηγούμενες τεχνικές «στημένες στα πόδια τους» χρησίμευσαν σαν βάση για την ανάπτυξη και των δύο συστημάτων. Από εκεί και πέρα οι δρόμοι χωρίζουν, μια και ο σοσιαλισμός έχει τις δικές του σχέσεις παραγωγής και, συνακόλουθα, τις δικές του απαιτήσεις.
Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι σαν τεχνική ο πρόδρομος του συστήματος χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό είναι το ιμπεριαλιστικό μονοπώλιο που υπήρχε στην Κούβα, που είχε κιόλας υποστεί τις παραλλαγές τις εγγενείς στη μακρόχρονη διαδικασία ανάπτυξης της τεχνικής της διεύθυνσης και του ελέγχου που αρχίζει από την αυγή του μονοπωλιακού συστήματος μέχρι τις μέρες μας, όπου φτάνει στα ανώτερα επίπεδά της. Οταν έφυγαν τα μονοπώλια πήραν μαζί τους τα ανώτερα στελέχη τους και μερικά μεσαία στελέχη. Ταυτόχρονα, η ανώριμη αντίληψή μας για την επανάσταση, μας είχε ωθήσει στην κατάργηση μιας ολόκληρης σειράς από καθιερωμένες μεθόδους, μόνο και μόνο γιατί ήταν καπιταλιστικές. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το σύστημά μας δεν έχει ακόμα φτάσει στο βαθμό αποτελεσματικότητας των ντόπιων μονοπωλιακών υποκαταστημάτων, σχετικά με τη διεύθυνση και τον έλεγχο της παραγωγής. Τραβάμε λοιπόν αυτό το δρόμο, καθαρίζοντάς τον από οποιαδήποτε προηγούμενη σαβούρα.
Γενικές διαφορές ανάμεσα στον οικονομικό υπολογισμό
και το σύστημα της χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό
Υπάρχουν σε διάφορους βαθμούς διαφορές ανάμεσα στον οικονομικό υπολογισμό και στο σύστημα της χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό. Θα προσπαθήσουμε να τις διαχωρίσουμε σε δύο μεγάλες ομάδες και να τις εξηγήσουμε συνοπτικά. Υπάρχουν διαφορές μεθοδολογικής τάξης - πρακτικής ας πούμε - και διαφορές βαθύτερου χαρακτήρα, αλλά που η ανάλυση της φύσης τους μπορεί να θεωρηθεί «βυζαντινολογία», αν αυτή δε γίνει με μεγάλη προσοχή.
Πρέπει να διασαφηνίσουμε ότι αυτό που αναζητούμε είναι η αποτελεσματικότερη μορφή για να φτάσουμε στον κομμουνισμό. Δεν υπάρχει διαφορά αρχών. Ο οικονομικός υπολογισμός απέδειξε την πρακτική του αποτελεσματικότητα και ξεκινώντας από τις ίδιες βάσεις αποσκοπούμε στους ίδιους σκοπούς. Πιστεύουμε ότι το σχήμα δράσης του συστήματός μας, κατάλληλα ανεπτυγμένο, μπορεί να ανυψώσει την αποτελεσματικότητα της οικονομικής διαχείρισης του σοσιαλιστικού κράτους, να εμβαθύνει τη συνείδηση των μαζών και να ενισχύσει τη συνοχή του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος πάνω στη βάση μιας ολοκληρωμένης δράσης.
Η πιο άμεση διαφορά φαίνεται όταν μιλάμε για την επιχείρηση. Για μας, μια επιχείρηση είναι ένα σύνολο εργοστασίων και παραγωγικών μονάδων με παρόμοια τεχνολογική βάση, κοινό προορισμό για την παραγωγή και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μια περιορισμένη γεωγραφική θέση. Στο σύστημα οικονομικού υπολογισμού η επιχείρηση είναι μια παραγωγική μονάδα με δική της νομική προσωπικότητα. Με βάση αυτή τη μέθοδο, ένα κεντρικό εργοστάσιο ζάχαρης είναι μια επιχείρηση, ενώ για μας όλες οι ζαχαροβιομηχανίες και άλλες μονάδες σχετικές με τη ζάχαρη αποτελούν την Ενιαία Επιχείρηση Ζάχαρης.
Στην ΕΣΣΔ πρόσφατα έκαναν τέτοιου τύπου προσπάθειες, προσαρμοσμένες στις ειδικές συνθήκες της αδελφής αυτής χώρας.7
Μια άλλη διαφορά υπάρχει στη μορφή χρησιμοποίησης του χρήματος. Στο σύστημά μας το χρήμα δε λειτουργεί παρά σαν αριθμητικό στοιχείο, σαν αντανάκλαση, στις τιμές, της διαχείρισης της επιχείρησης, που οι κεντρικοί οργανισμοί θα αναλύσουν για να ελέγξουν τη λειτουργία της. Στον οικονομικό έλεγχο δεν είναι μόνο αυτό. Είναι ακόμα και μέσο πληρωμής που λειτουργεί σαν έμμεσο εργαλείο ελέγχου, μια και αυτά τα αποθέματα είναι που επιτρέπουν τη λειτουργία της μονάδας και οι σχέσεις της με την τράπεζα είναι παρόμοιες με τη σχέση ενός ιδιωτικού παραγωγού με τις καπιταλιστικές τράπεζες, όπου πρέπει να εξηγήσει τα σχέδιά του λεπτομερειακά και ν' αποδείξει τη φερεγγυότητά του. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή, δεν υπάρχει αυθαίρετη απόφαση, αλλά υποταγή σε ένα σχέδιο και οι σχέσεις πραγματοποιούνται ανάμεσα σε κρατικούς οργανισμούς.
Επομένως, εξαιτίας της μορφής χρησιμοποίησης του χρήματος, οι επιχειρήσεις μας δεν έχουν δικά τους αποθέματα. Στην τράπεζα υπάρχουν χωριστοί λογαριασμοί για να σηκώσουν ή να καταθέσουν λεφτά. Η επιχείρηση μπορεί, σύμφωνα με το σχέδιο, να σηκώσει καταθέσεις από το γενικό λογαριασμό δαπανών ή από τον ειδικό λογαριασμό για να πληρώσει μισθούς. Οταν όμως κάνει μια κατάθεση, αυτή περνάει αυτόματα στα χέρια του κράτους.
Οι επιχειρήσεις των περισσότερων αδελφών χωρών έχουν δικά τους χρηματικά αποθέματα στις τράπεζες, τα οποία ενισχύουν με πιστώσεις από τις ίδιες τράπεζες, για τις οποίες πληρώνουν τόκους, χωρίς να ξεχνάμε ποτέ ότι αυτά τα «δικά τους» αποθέματα, όπως και οι πιστώσεις ανήκουν στην κοινωνία και ότι η κίνησή τους εκφράζει την οικονομική κατάσταση της επιχείρησης.
Σε ό,τι αφορά τους κανόνες εργασίας, οι επιχειρήσεις οικονομικού ελέγχου εφαρμόζουν την εργασία κανονισμένη με το χρόνο και την εργασία με το κομμάτι ή με την ώρα (εργολαβικά). Προσπαθούμε να εφαρμόσουμε σε όλες τις επιχειρήσεις την κανονισμένη με το χρόνο εργασία, με τα πριμ υπερπαραγωγής και με όριο την τιμή της ανώτερης κλίμακας. Θα ξανάρθουμε στο ζήτημα αυτό παρακάτω.
Στο πλήρως αναπτυγμένο σύστημα οικονομικού υπολογισμού υπάρχει μια αυστηρή μέθοδος σύμβασης, με πρόστιμα σε περίπτωση μη τήρησης και βασισμένη σε ένα νομικό πλαίσιο καθιερωμένο στη διάρκεια πολύχρονης εμπειρίας. Στη χώρα μας μια τέτοια δομή δεν υπάρχει ακόμη ούτε για τους οργανισμούς αυτοδιαχείρισης, όπως είναι το Εθνικό Ινστιτούτο Αστικής Μεταρρύθμισης (INRA). Η εφαρμογή της στάθηκε ιδιαίτερα δύσκολη εξαιτίας της συνύπαρξης δύο τόσο ανόμοιων μεταξύ τους συστημάτων. Υπάρχει τώρα η Επιτροπή Διαιτησίας, χωρίς εκτελεστικές δυνατότητες, αλλά η σημασία της ολοένα και μεγαλώνει, μπορεί να αποτελέσει τη βάση της μελλοντικής νομικής μας δομής. Στο εσωτερικό σχέδιο, ανάμεσα σε οργανισμούς που υπάγονται στο σύστημα χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό, η απόφαση είναι εύκολη, παίρνονται διοικητικά μέτρα για τη σωστή και καθημερινή διαχείριση των λογαριασμών ελέγχου (αυτό γίνεται κιόλας στην πλειοψηφία των επιχειρήσεων αυτού του υπουργείου).
Ξεκινώντας από τη βάση ότι και στα δύο συστήματα το γενικό σχέδιο του κράτους είναι η υπέρτατη αρχή, υποχρεωτικά σεβαστή, μπορούμε να συνοψίσουμε τις λειτουργικές αναλογίες και διαφορές, λέγοντας ότι η αυτοδιαχείριση στηρίζεται σε ένα σφαιρικό συγκεντροποιημένο έλεγχο και σε μια πιο ισχυρή αποκέντρωση, ο έμμεσος έλεγχος ασκείται μέσω του ρουβλιού από την τράπεζα και το νομισματικό αποτέλεσμα της διαχείρισης χρησιμεύει σαν μέτρο για τα πριμ, το υλικό συμφέρον είναι ο μεγάλος μοχλός που κινεί ατομικά και συλλογικά τους εργαζόμενους.
Το σύστημα χρηματοδότησης από τον προϋπολογισμό βασίζεται στο συγκεντροποιημένο έλεγχο δραστηριότητας της επιχείρησης. Το σχέδιό του και η οικονομική του διαχείριση ελέγχονται από κεντρικούς οργανισμούς με άμεσο τρόπο. Η επιχείρηση δεν έχει δικά της αποθέματα ούτε δέχεται τραπεζικές πιστώσεις. Χρησιμοποιεί ατομικά το υλικό κίνητρο, δηλαδή τα πριμ και ατομικά πρόστιμα και όταν έρθει η στιγμή θα τα χρησιμοποιήσει συλλογικά, αλλά το άμεσο υλικό κίνητρο περιορίζεται από τη μορφή πληρωμής του μισθού.
Λεπτότερες αντιθέσεις
Υλικό κίνητρο κατά συνείδησης
Μπαίνουμε τώρα πλήρως στον τομέα των λεπτότερων αντιθέσεων που πρέπει να αναλυθούν διεξοδικότερα. Το θέμα του υλικού κινήτρου σε αντίθεση με το ηθικό προκάλεσε πολλές συζητήσεις ανάμεσα στους ενδιαφερόμενους. Ενα πράγμα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε: δεν αρνιόμαστε την αντικειμενική αναγκαιότητα του υλικού κινήτρου, είμαστε όμως επιφυλακτικοί προκειμένου να το χρησιμοποιήσουμε σαν ουσιαστικό μοχλό. Πιστεύουμε ότι στην οικονομία ο τύπος αυτός του μοχλού αποκτάει γρήγορα τη σημασία της κατηγορίας καθεαυτής και μετά επιβάλλει τη δική του δυναμική στις ανθρώπινες σχέσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πηγάζει από τον καπιταλισμό και είναι καταδικασμένος να πεθάνει στο σοσιαλισμό.
Πώς θα το κάνουμε να πεθάνει;
Μας απαντούν: Σιγά - σιγά μέσω της προοδευτικής αύξησης των καταναλωτικών αγαθών για το λαό, πράγμα που θα κάνει το κίνητρο αυτό περιττό. Μας φαίνεται πολύ αυστηρή ως μηχανισμός αυτή η αντίληψη. Τα καταναλωτικά αγαθά είναι το σήμα κατατεθέν και, τελικά, το μεγάλο στοιχείο στη διαμόρφωση της συνείδησης για τους υπερασπιστές του άλλου συστήματος. Κατά τη γνώμη μας, άμεσο υλικό κίνητρο και συνείδηση είναι δύο αντίθετες έννοιες.
Είναι ένα από τα σημεία όπου οι διαφωνίες μας παίρνουν συγκεκριμένες διαστάσεις. Δεν πρόκειται πια για δευτερεύουσας σημασίας διαφορές. Για τους οπαδούς της οικονομικής αυτοδιαχείρισης το άμεσο υλικό κίνητρο, προβαλλόμενο μέσα στο μέλλον, που συνοδεύει την κοινωνία στα διάφορα στάδια της οικοδόμησης του κομμουνισμού, δεν είναι αντίθετο στην «ανάπτυξη» της συνείδησης. Για μας είναι αντίθετο. Γι' αυτό αντιμαχόμαστε την κυριαρχία του, γιατί αυτή θα σήμαινε καθυστέρηση στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής ηθικής.
Αν το υλικό κίνητρο είναι αντίθετο με την ανάπτυξη της συνείδησης, ενώ παραμένει ταυτόχρονα ένας μεγάλος μοχλός για να έχουμε επιδόσεις στην παραγωγή, μήπως θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι με το υπερβολικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της συνείδησης θα καθυστερήσει η παραγωγή; Με συγκριτικούς όρους σε μια δοσμένη εποχή, είναι δυνατό να γίνει αυτό, αν και κανένας δεν έχει κάνει σχετικούς υπολογισμούς. Εμείς όμως βεβαιώνουμε ότι σε μια σχετικά βραχυπρόθεσμη περίοδο η ανάπτυξη της συνείδησης συμβάλλει πολύ περισσότερο στην ανάπτυξη της παραγωγής από το υλικό κίνητρο. Και αυτό το κάνουμε βασιζόμενοι στη γενική προβολή της ανάπτυξης της κοινωνίας, στην πορεία προς τον κομμουνισμό, πράγμα που προϋποθέτει η εργασία να σταματήσει να είναι μια επίπονη αναγκαιότητα και να μετατραπεί σε μια ευχάριστη επιτακτική ανάγκη.
Επιφορτισμένη με υποκειμενισμό η διαβεβαίωση αυτή παίρνει το χρίσμα της εμπειρίας και εδώ ακριβώς βρισκόμαστε. Αν στη διάρκεια αυτής της εμπειρίας αποδειχτεί ότι είναι μια επικίνδυνη τροχοπέδη στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, θα πρέπει να αποφασίσουμε να κόψουμε το κακό στη ρίζα του και να ξαναγυρίσουμε στην πεπατημένη. Η ημέρα αυτή δεν ήρθε ακόμα και η μέθοδος αυτή, χάρη στην τελειοποίηση που της δίνει η πρακτική, παίρνει όλο και περισσότερη υπόσταση και αποδείχνει την εσωτερική της συνοχή.
Ποιος είναι, λοιπόν, ο σωστός τρόπος να αντιμετωπίσουμε το υλικό κίνητρο; Πιστεύουμε ότι δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε την ύπαρξή του, είτε εμφανίζεται σαν συλλογική έκφραση των πόθων των μαζών είτε σαν ατομική παρουσία, σαν αντανάκλαση στη συνείδηση των εργαζομένων των συνηθειών της παλιάς κοινωνίας. Δεν έχουμε ακόμα συγκεκριμένες απόψεις για τη συλλογική αντιμετώπιση του υλικού κινήτρου, γιατί οι ανεπάρκειες του μηχανισμού προγραμματισμού μας, μας εμπόδισαν να βασιστούμε απόλυτα σε αυτόν και γιατί δεν μπορέσαμε ακόμα να δημιουργήσουμε μια μέθοδο που μας επιτρέπει να παραμερίσουμε τις δυσκολίες.
Το μεγαλύτερο κίνδυνο τον βλέπουμε στον ανταγωνισμό που δημιουργείται ανάμεσα στον κρατικό διοικητικό μηχανισμό και στους οργανισμούς παραγωγής. Ο Σοβιετικός οικονομολόγος Λίμπερμαν ανέλυσε αυτόν τον ανταγωνισμό και συμπέρανε ότι πρέπει να αλλάξουμε τις μεθόδους συλλογικού κινήτρου, εγκαταλείποντας την παλιά φόρμουλα των πριμ που βασιζόταν στην εκπλήρωση πλάνων για να περάσουμε σε άλλες πιο προχωρημένες μεθόδους.
Ακόμα κι αν δεν είμαστε σύμφωνοι μαζί του πάνω στην έμφαση που έδωσε στο υλικό κίνητρο (ως μοχλός), πιστεύουμε ότι έχει δίκιο να ανησυχεί για τις διαστρεβλώσεις που υπέστη η αντίληψη της εκπλήρωσης του πλάνου στην πάροδο των χρόνων. Οι σχέσεις ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τους κεντρικούς οργανισμούς παίρνουν αρκετά αντιφατικές μορφές και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται από αυτές για την απόκτηση απολαβών παρουσιάζουν συχνά χαρακτηριστικά αρκετά απομακρυσμένα από την εικόνα της σοσιαλιστικής ηθικής.
Πιστεύουμε ότι κατά κάποιον τρόπο σπαταλούνται οι δυνατότητες ανάπτυξης που προσφέρουν οι καινούριες σχέσεις παραγωγής για να τονιστεί η εξέλιξη του ανθρώπου προς το «Βασίλειο της ελευθερίας». Εμείς, ακριβώς στον προσδιορισμό μας των βασικών επιχειρημάτων του συστήματος υπογραμμίσαμε την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην εκπαίδευση και την ανάπτυξη της παραγωγής. Μπορούμε να επιχειρήσουμε τη δημιουργία της καινούριας συνείδησης γιατί βρισκόμαστε μπροστά σε καινούριες σχέσεις παραγωγής και παρόλο που η συνείδηση, με τη γενική ιστορική έννοια, είναι προϊόν των σχέσεων παραγωγής, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης εποχής, η βασική αντίθεση της οποίας (σε παγκόσμια κλίμακα) είναι αυτή ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και το σοσιαλισμό. Οι σοσιαλιστικές ιδέες αγγίζουν τη συνείδηση των ανθρώπων όλου του κόσμου και γι' αυτό μπορεί να προχωρήσει η ανάπτυξη στη συγκεκριμένη κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων σε μια δοσμένη χώρα.
Στην ΕΣΣΔ της πρώτης εποχής το σοσιαλιστικό κράτος ήταν το χαρακτηριστικό του καθεστώτος, παρ' όλες τις σχέσεις πολύ πιο καθυστερημένου τύπου που υπήρχαν ακόμα μέσα στη χώρα. Και στον καπιταλισμό υπάρχουν ακόμα υπολείμματα του φεουδαρχικού σταδίου, αλλά το καπιταλιστικό σύστημα είναι το χαρακτηριστικό, αφού θριάμβευσε στις βασικές πλευρές της οικονομίας. Στην Κούβα η ανάπτυξη των αντιθέσεων ανάμεσα στα δύο παγκόσμια συστήματα επέτρεψε την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού χαρακτήρα της επανάστασης που της δόθηκε συνειδητά, χάρη στις γνώσεις που είχαν οι ηγέτες της, στην εμβάθυνση της συνείδησης των μαζών, καθώς και στο συσχετισμό των δυνάμεων στον κόσμο.
Αν αυτό στάθηκε δυνατό, γιατί να μη θεωρήσουμε την εκπαίδευση σαν ένα επίμονο αρωγό του σοσιαλιστικού κράτους στον αγώνα για την εξάλειψη των καταβολών μιας πεθαμένης κοινωνίας που πήρε μαζί της στον τάφο και τις παλιές σχέσεις παραγωγής; Ας δούμε τι λέει ο Λένιν γι' αυτό:
«Προβάλλουν, λογουχάρη ένα απίθανα σχηματικό επιχείρημα, που το έχουν αποστηθίσει στο διάστημα της ανάπτυξης της δυτικοευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας και που έγκειται στο ότι δεν ωριμάσαμε ακόμη για το σοσιαλισμό, ότι δεν έχουμε, όπως εκφράζονται οι διάφοροι "φωστήρες" απ' αυτούς τους κυρίους, τις αντικειμενικές οικονομικές προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό. Και δεν έρχεται σε κανενός το μυαλό να αναρωτηθεί: μα δεν μπορούσε άραγε ένας λαός που βρέθηκε μπροστά σε μιαν επαναστατική κατάσταση, όπως αυτή που διαμορφώθηκε στον πρώτο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, δεν μπορούσε μήπως ο λαός αυτός, όταν επέδρασε πάνω του το αδιέξοδο της κατάστασής του, να ριχτεί σε μια τέτοια πάλη που θα του έδινε έστω και μια πιθανότητα να κατακτήσει όχι εντελώς συνηθισμένες συνθήκες για την παραπέρα ανάπτυξη του πολιτισμού του;
Η Ρωσία δεν έφτασε ακόμη στη βαθμίδα εκείνη ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, όπου μπορεί να πραγματοποιηθεί ο σοσιαλισμός. Τη θέση αυτή όλοι οι ήρωες της ΙΙ Διεθνούς, μαζί και ο Σουχάνοφ φυσικά, την επαναλαμβάνουν πραγματικά σαν τροπάριο. Την αναμφισβήτητη αυτή θέση την αναμασούν με χίλιους τρόπους και τους φαίνεται ότι η θέση αυτή είναι αποφασιστική για την εκτίμηση της επανάστασής μας.
Τι θα κάνουμε αν η ιδιομορφία της κατάστασης τράβηξε τη Ρωσία, πρώτο, στον παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, στον οποίο έχουν αναμιχθεί όλες οι κάπως σημαντικές δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αν η ιδιομορφία αυτή τοποθέτησε την ανάπτυξη της Ρωσίας στο μεταίχμιο των επαναστάσεων της Ανατολής που αρχίζουν και εν μέρει άρχισαν ήδη σε συνθήκες που θα μπορούσαμε να πραγματοποιήσουμε την ένωση ακριβώς εκείνη του "πολέμου των χωρικών" με το εργατικό κίνημα, την οποία το 1856 ένας τέτοιος "μαρξιστής" σαν το Μαρξ τη θεωρούσε σαν μια από τις πιο πιθανές προοπτικές για την Πρωσία;
Τι θα κάνουμε αν το πλήρες αδιέξοδο της κατάστασης, δεκαπλασιάζοντας τις δυνάμεις των εργατών και των αγροτών, μας άνοιγε τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε τις βασικές προϋποθέσεις του πολιτισμού με διαφορετικό τρόπο απ' ό,τι σε όλα τα άλλα δυτικοευρωπαϊκά κράτη; Μήπως άλλαξε απ' αυτό το γεγονός η γενική γραμμή εξέλιξης της παγκόσμιας ιστορίας; Μήπως άλλαξαν απ' αυτό το γεγονός οι βασικές σχέσεις των βασικών τάξεων σε κάθε κράτος που μπαίνει ή μπήκε στη γενική πορεία της παγκόσμιας ιστορίας;
Αν για τη δημιουργία του σοσιαλισμού απαιτείται ένα ορισμένο επίπεδο πολιτισμού (αν και κανένας δεν μπορεί να πει ποιο είναι ακριβώς αυτό το ορισμένο «επίπεδο πολιτισμού», γιατί κάθε δυτικοευρωπαϊκό κράτος έχει και διαφορετικό επίπεδο), τότε γιατί δεν μπορούμε να αρχίσουμε πρώτα από την κατάκτηση με επαναστατικό τρόπο των προϋποθέσεων γι' αυτό το ορισμένο επίπεδο και μετά πια, βασισμένοι στην εργατοαγροτική εξουσία και στο σοβιετικό καθεστώς, να προχωρήσουμε για να φτάσουμε τους άλλους λαούς;»8.
Σχετικά με την παρουσία, με εξατομικευμένη μορφή, του υλικού συμφέροντος, την αναγνωρίζουμε (παλεύοντας ταυτόχρονα ενάντιά της και προσπαθώντας να επιταχύνουμε την εξαφάνισή της με τη διαπαιδαγώγηση) και χρησιμοποιούμε το υλικό συμφέρον στις νόρμες της εργασίας με το χρόνο και με πριμ και με μισθολογική τιμωρία όταν οι νόρμες δεν εκπληρούνται.
Η λεπτή διαφορά ανάμεσα στους οπαδούς της αυτοδιαχείρισης και σε εμάς στηρίζεται πάνω στα επιχειρήματα της πληρωμής ενός κανονικού μισθού, του πριμ και της τιμωρίας. Η νόρμα παραγωγής είναι η μέση ποσότητα εργασίας που παράγει ένα προϊόν σε καθορισμένο χρόνο, με μέση αξιολόγηση και με συγκεκριμένες συνθήκες χρησιμοποίησης του εξοπλισμού. Είναι η προσφορά μιας ποσότητας εργασίας στην κοινωνία από ένα μέλος της, είναι η εκπλήρωση του κοινωνικού του καθήκοντος. Αν οι νόρμες ξεπεραστούν, τα έσοδα της κοινωνίας αυξάνονται και μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο εργάτης που τις ξεπερνά εκπληρώνει καλύτερα τα καθήκοντά του και αξίζει έτσι μια υλική ανταμοιβή. Δεχόμαστε αυτή την αντίληψη σαν ένα αναγκαίο κακό μιας μεταβατικής περιόδου, αλλά δε δεχόμαστε ότι η σωστή ερμηνεία της αρχής «απ' τον καθένα ανάλογα με την ικανότητά του και στον καθένα ανάλογα με την εργασία του» πρέπει να είναι η πλήρης πληρωμή, πέρα απ' το μισθό, του ποσοστού ξεπεράσματος μιας δοσμένης νόρμας (υπάρχουν περιπτώσεις όπου η πληρωμή ξεπερνάει το ποσοστό εκπλήρωσης της νόρμας, σαν έκτακτο κίνητρο της ατομικής παραγωγικότητας). Ο Μαρξ εξηγεί πολύ καθαρά στην «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» ότι ένα σημαντικό τμήμα του εργατικού μισθού πάει σε τομείς που βρίσκονται πολύ μακριά από αυτούς που έχει άμεση σχέση:
«Αν πάρουμε πρώτα τις λέξεις "έσοδο της εργασίας" με την έννοια του προϊόντος της εργασίας, τότε το συνεταιριστικό έσοδο της εργασίας είναι το κοινωνικό συνολικό προϊόν.
Απ' αυτό πρέπει τώρα ν' αφαιρέσουμε:
Πρώτα: Οσα χρειάζονται για την αντικατάσταση των μέσων παραγωγής που καταναλώθηκαν.
Δεύτερο: Ενα πρόσθετο μέρος για την επέκταση της παραγωγής.
Τρίτο: Ενα εφεδρικό απόθεμα ή απόθεμα ασφαλείας ενάντια σε ατυχήματα, καταστροφές από φυσικές αιτίες κ.λπ.
Αυτές οι κρατήσεις από το "ακέραιο έσοδο της εργασίας" αποτελούν οικονομική ανάγκη και το μέγεθός τους καθορίζεται σύμφωνα με τα υπάρχοντα μέσα και δυνάμεις, εν μέρει με υπολογισμούς στη βάση των πιθανοτήτων, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να υπολογιστούν με βάση τη δικαιοσύνη.
Μένει το άλλο μέρος του συνολικού προϊόντος, που προορίζεται να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο κατανάλωσης.
Προτού φτάσει στο ατομικό μοίρασμα, πρέπει πάλι να αφαιρεθούν από αυτό:
Πρώτα: Τα γενικά διαχειριστικά έξοδα, που δεν ανήκουν στην παραγωγή, από την παραγωγή.
Αυτό το μέρος περιορίζεται εξαρχής σημαντικότατα σε σύγκριση με τη σημερινή κοινωνία, και μειώνεται στο βαθμό που αναπτύσσεται η νέα κοινωνία.
Δεύτερο: Αυτό που προορίζεται για την ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών, όπως είναι τα σχολεία, τα ιδρύματα υγείας κλπ.
Αυτό το μέρος μεγαλώνει από την αρχή σημαντικά σε σύγκριση με τη σημερινή κοινωνία και μεγαλώνει στο βαθμό που αναπτύσσεται η νέα κοινωνία.
Τρίτο: Αποθέματα για τους ανίκανους για δουλειά κ.λπ., κοντολογίς αυτό που σήμερα ανήκει στη λεγόμενη επίσημη πρόνοια των απόρων.
Και τώρα πια ερχόμαστε στη "διανομή" που το πρόγραμμα, με τη λασαλική επίδραση, παίρνει μονάχα στενοκέφαλα υπόψη του, δηλαδή σ' εκείνο το μέρος των μέσων κατανάλωσης που μοιράζεται ανάμεσα στους ατομικούς παραγωγούς του συνεταιρισμού.
Το "ακέραιο έσοδο της εργασίας" μεταβλήθηκε στο μεταξύ στα κρυφά σε "κουτσουρεμένο", αν και αυτό που χάνει ο παραγωγός με την ιδιότητά του σαν ιδιώτης - άτομο, το παίρνει άμεσα ή έμμεσα με την ιδιότητά του σαν μέλος της κοινωνίας.
Οπως εξαφανίστηκε η φράση "ακέραιο έσοδο της εργασίας", εξαφανίζεται τώρα γενικά η φράση "έσοδο της εργασίας"»9.
Ολα αυτά μας δείχνουν ότι η σημασία των εφεδρικών αποθεμάτων εξαρτάται από ένα σύνολο πολιτικοοικονομικών ή πολιτικοδιοικητικών αποφάσεων. Οπως όλα τα αγαθά που περιλαμβάνονται στην εφεδρεία πηγάζουν πάντοτε από την αδιανέμητη εργασία, οφείλουμε να συμπεράνουμε ποιες αποφάσεις πάνω στον όγκο των αποθεμάτων που αναλύθηκαν από τον Μαρξ επιφέρουν αλλαγές στις πληρωμές, δηλαδή παραλλαγές του μη διανεμημένου άμεσα όγκου εργασίας. Πρέπει να προσθέσουμε σε όσα εκτέθηκαν εδώ ότι δεν υπάρχει ή ότι δε γνωρίζουμε εμείς καμιά μαθηματική νόρμα που να καθορίζει το «δίκαιο» του πριμ ξεπεράσματος της νόρμας (ή του βασικού μισθού). Οπότε πρέπει να στηρίξουμε βασικά πάνω στις καινούριες κοινωνικές σχέσεις τη νομική δομή που θα επικυρώνει τη μορφή διανομής από την κοινότητα ενός τμήματος της εργασίας του κάθε εργάτη χωριστά.
Το σύστημά μας της νόρμας στην παραγωγή έχει το καλό ότι καθιερώνει την υποχρέωση της δημιουργίας της επαγγελματικής ικανότητας για να περάσει κάποιος από μια συγκεκριμένη κατηγορία σε μια ανώτερη, πράγμα που θα φέρει με τον καιρό μια σημαντική ανάπτυξη του τεχνικού επιπέδου.
Οταν δεν πραγματοποιούμε τις νόρμες δεν εκπληρώνουμε το κοινωνικό μας καθήκον. Η κοινωνία τιμωρεί τον παραβάτη με τον περιορισμό ενός μέρους του ενεργητικού του. Η νόρμα δεν είναι μόνο ένα σημείο αναφοράς που καθορίζει ένα ενδεχόμενο μέτρο ή μια συμφωνία πάνω σε ένα μέτρο εργασίας που πρέπει να παραχθεί, είναι η έκφραση μιας ηθικής υποχρέωσης του εργαζόμενου, είναι το κοινωνικό του χρέος. Εδώ πρέπει να διασταυρώνεται η δράση του διοικητικού ελέγχου με τη δράση του ιδεολογικού ελέγχου. Ο μεγάλος ρόλος του Κόμματος στην παραγωγική μονάδα βρίσκεται στο να γίνει ο εσωτερικός της κινητήρας και να χρησιμοποιήσει κάθε παραδειγματική στάση των αγωνιστών του, έτσι ώστε η παραγωγική εργασία, η επαγγελματική ικανότητα και η συμμετοχή στις οικονομικές υποθέσεις της μονάδας να γίνουν συστατικό τμήμα της ζωής των εργατών και να μετατραπούν σιγά σιγά σε μια αναντικατάστατη συνήθεια.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Καρλ Μαρξ: «Χειρόγραφα του 1844», Κοινωνικές εκδόσεις, Παρίσι 1962, σελ. 87 (σ.μ. Απόσπασμα από τη γαλλική έκδοση).
2. Καρλ Μαρξ: «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1994, σελ. 21.
3. Ι. Β. Λένιν: «Για το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Απαντα, τόμος 26, σελ. 362 - 363.
4. Ι. Β. Στάλιν: Ζητήματα Λενινισμού, «Για τις βάσεις του λενινισμού», σελ. 4.
5. Β. Ι. Λένιν: «Πέντε χρόνια της Ρωσικής Επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας επανάστασης». Απαντα, τόμος 45, σελ. 279 - 280.
6. Β. Ι. Λένιν: «Πέντε χρόνια της Ρωσικής Επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας Επανάστασης». Απαντα, τόμος 45, σελ. 282.
7. Bλέπε: I. Ivonin, «Los Combinados de Empresas Sovieticas - La nueva forma de administration de las industrias». («Οι σύνδεσμοι των Σοβιετικών επιχειρήσεων - Ο νέος τρόπος της διεύθυνσης της βιομηχανίας»), «Nuestra Industria, Revista Economica», Νο 4.
8. Β.Ι. Λένιν: «Για την επανάστασή μας». Απαντα, τόμος 45, σελ. 380 - 381.
9 Καρλ Μαρξ: «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1994, σελ. 20
