Φ.ΕΝΓΚΕΛΣ

ι αφορά την ίδια την Ενωση και µονάχα για ό,τι εί-
ναι απολύτως αναγκαίο για να καταλάβουµε τις «αποκαλύψεις»
1
. Ας ελ-
πίσουµε ότι θα µου δοθεί ακόµα η δυνατότητα να επεξεργαστώ κάποτε
το πλούσιο υλικό που συγκεντρώσαµε ο Μαρξ κι εγώ, για την ιστορία
της ένδοξης αυτής νεανικής εποχής του διεθνούς εργατικού κινήµατος. 
* * * 
Απ’ τη µυστική δηµοκρατική Ενωση των «Προγραµµένων», που το
1834 την είχαν ιδρύσει στο Παρίσι γερµανοί φυγάδες, αποχωρίστηκαν
το 1836 τα πιο ακραία στοιχεία που το µεγαλύτερό τους µέρος ήταν προ-
λεταριακά, και σχηµάτισαν τη νέα µυστική Ενωση των ∆ικαίων. Η αρ-
χική Ενωση όπου έµειναν µονάχα τα νωθρά στοιχεία, σαν τον Γιάκοµ-
πους Βενεντέυ, αποκοιµήθηκε σε λίγο εντελώς. Και όταν το 1840 η
αστυνοµία ξετρύπωσε στη Γερµανία µερικά τµήµατα, δεν επρόκειτο
παρά µόνο για µια σκιά. Αντίθετα, η καινούργια Ενωση αναπτύχθηκε
σχετικά γρήγορα. Αρχικά ήταν µια γερµανική παραφυάδα του γαλλικού
κοµµουνισµού που συνδεόταν µε τις αναµνήσεις του µπαµπουβισµού
(Babouvisme)
2
και που εκείνη την εποχή διαµορφωνόταν στο Παρίσι.
Την κοινοχτηµοσύνη των αγαθών την απαιτούσαν σαν αναγκαστική συ-
νέπεια της «ισότητας». Οι σκοποί ήταν οι ίδιοι µε τους σκοπούς των
σύγχρονων τότε µυστικών εταιριών του Παρισιού: µισό σύλλογος προ-
παγάνδας, µισό συνωµοτική οργάνωση. Ωστόσο όµως το Παρίσι θεω-
ρούνταν πάντα το κέντρο της επαναστατικής δράσης, αν και δεν απο-
κλειόταν καθόλου το ενδεχόµενο προετοιµασίας πραξικοπηµάτων στη
- 88 -
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
1. Αναφέρεται στο έργο του Μαρξ «Αποκαλύψεις για τη δίκη των κοµµουνιστών στην Κο-
λωνία» (σηµ. σύντ.).
2. Babouvisme - διδασκαλία του γάλλου ουτοπικού κοµµουνιστή Γράκχους Μπαµπέφ,
στην εποχή της γαλλικής αστικής επανάστασης, στα τέλη του 18ου αιώνα (σηµ. σύντ.).
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 88Γερµανία. Επειδή όµως το Παρίσι εξακολουθούσε να είναι το αποφα-
σιστικό πεδίο µάχης, η Ενωση δεν ήταν τότε στην πραγµατικότητα τί-
ποτα παραπάνω από το γερµανικό παρακλάδι των γαλλικών µυστικών
εταιριών, ιδιαίτερα της Société des saisons
3
που καθοδηγούνταν από τον
Μπλανκί και τον Μπαρµπές και µε την οποία υπήρχε στενή σύνδεση.
Οι γάλλοι έδοσαν το χτύπηµα στις 12 του Μάη 1839, τα τµήµατα της
Ενωσης βάδιζαν µαζί τους και έτσι µπλέχτηκαν στην κοινή ήττα. 
Απ’ τους γερµανούς πιάστηκαν συγκεκριµένα ο Καρλ Σάππερ και ο
Χάινριχ Μπάουερ. Η κυβέρνηση του Λουδοβίκου Φιλίππου αρκέστηκε
µόνο στην απέλασή τους, αφού τους κράτησε πολύ καιρό φυλακή. Πή-
γαν και οι δυο στο Λονδίνο. Ο Σάππερ, που καταγόταν από το Βάιλµ-
πουργκ του Νασσάου, όταν ήταν φοιτητής της δασολογίας στο Γκίσσεν,
πήρε µέρος το 1832 στη συνωµοσία που οργανώθηκε από τον Γκεόργκ
Μπύχνερ και στις 3 του Απρίλη 1833 πήρε µέρος στην έφοδο ενάντια
στην αστυνοµία της Φρανκφούρτης, έφυγε στο εξωτερικό και το Φλεβά-
ρη του 1834 πήρε µέρος στην εκστρατεία του Ματζίνι στη Σαβόια. Με
ανάστηµα ούνου, αποφασιστικός και ενεργητικός, πάντα έτοιµος να ρι-
ψοκινδυνεύσει τις ανέσεις της καθηµερινής ζωής και αυτήν ακόµα τη ζωή
του, ήταν υπόδειγµα επαγγελµατία επαναστάτη και σαν τέτοιος έπαιξε
ένα ρόλο στα 1830-1840. Οπως έδειξε η εξέλιξή του από «δηµαγωγό»
4
σε κοµµουνιστή, παρ’ ότι ήταν αργός στη σκέψη, δεν του ήταν καθόλου
απρόσιτη µια βαθιά κατανόηση των θεωρητικών προβληµάτων και όταν
κατανοούσε κάτι το υποστήριζε τότε µε µεγάλη επιµονή. Ακριβώς γι’ αυ-
τό το λόγο ερχόταν κάποτε η επαναστατική του φλόγα σε σύγκρουση µε
τα λογικά του. Πάντα όµως έβλεπε ύστερα το λάθος του και το αναγνώ-
ριζε ανοιχτά. Ηταν ένας ολοκληρωµένος άνθρωπος και θα µείνει αξέχα-
στο ό,τι έκανε για την ίδρυση του γερµανικού εργατικού κινήµατος. 
Ο Χάινριχ Μπάουερ, από τη Φραγκονία, ήταν τσαγκάρης. Ηταν ένας
ζωηρός, έξυπνος, καλαµπουρτζής, µικρόσωµος άντρας. Στο µικρό του
σώµα όµως κρυβόταν πολύ µυαλό και αποφασιστικότητα. 
Οταν έφτασε στο Λονδίνο, όπου ο Σάππερ, που ήταν στοιχειοθέτης
- 89 -
3. Εταιρία των εποχών του έτους (σηµ. σύντ.).
4. Ετσι ονόµαζαν οι αρχές στη Γερµανία τους εκπρόσωπους φιλελεύθερων-δηµοκρατικών
ιδεών στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Το 1819 συγκροτήθηκε µια ειδική επιτρο-
πή για να εξετάσει τη «δράση των δηµαγωγών» σε όλα τα γερµανικά κράτη (σηµ. σύντ.).
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 89στο Παρίσι, προσπαθούσε να συντηρηθεί δίνοντας µαθήµατα ξένων
γλωσσών, ξανασύνδεσαν πάλι οι δυο τους τα κοµµένα νήµατα της Ενω-
σης και έκαναν τώρα το Λονδίνο κέντρο της Ενωσης. Σ’ αυτούς τους
δυο προστέθηκε εδώ, αν όχι από νωρίτερα κιόλας στο Παρίσι, ο Γιόσεφ
Μολ, ρολογάς από την Κολωνία. Ηταν ένας Ηρακλής µε µέτριο ανά-
στηµα -µαζί µε το Σάππερ υπερασπίστηκε νικηφόρα, πολλές φορές
ενάντια σε εκατοντάδες αντιπάλους, την πόρτα της αίθουσας της συγ-
κέντρωσης- ήταν ένας άνθρωπος που σε ενεργητικότητα και αποφασι-
στικότητα ήταν τουλάχιστον ισάξιος µε τους δυο συντρόφους του, δια-
νοητικά όµως ξεπερνούσε και τους δυο. Και δεν ήταν µονάχα γεννηµέ-
νος διπλωµάτης, όπως το έδειξαν οι επιτυχίες των πολλών ταξιδιών του
µε ειδική αποστολή, αλλά και τα θεωρητικά ζητήµατά του ήταν πιο προ-
σιτά. Γνώρισα και τους τρεις το 1843 στο Λονδίνο. Ηταν οι πρώτοι επα-
ναστάτες προλετάριοι που είδα. Και όσο και αν απόκλιναν τότε οι από-
ψεις µας στις λεπτοµέρειες - γιατί τότε αντιπαράθετα στο δικό τους στε-
νοκέφαλο ισοπεδωτικό κοµµουνισµό
5
ακόµα µια γερή δόση από εξίσου
στενοκέφαλη δική µου φιλοσοφική έπαρση - δε θα ξεχάσω όµως ποτέ
την επιβλητική εντύπωση που έκαναν σε µένα αυτοί οι τρεις αληθινοί
άντρες, σε µένα που τότε µόλις πάσχιζα να γίνω άντρας. 
Στο Λονδίνο, και σε µικρότερο βαθµό στην Ελβετία, τους βοήθησε η
ελευθερία της οργάνωσης και της συγκέντρωσης. Στις 7 του Φλεβάρη
1840 ιδρύθηκε κιόλας ο νόµιµος γερµανικός Μορφωτικός Σύλλογος
που υπάρχει και σήµερα ακόµα. Αυτό ο Σύλλογος χρησίµευε στην Ενω-
ση σαν κέντρο στρατολογίας νέων µελών και επειδή, όπως πάντα, οι
κοµµουνιστές ήταν τα πιο δραστήρια και τα πιο έξυπνα µέλη του Συλ-
λόγου, βγαίνει µόνο του ότι η καθοδήγηση πέρασε ολότελα στα χέρια
της Ενωσης. Η Ενωση είχε σε λίγο στο Λονδίνο πολλές κοινότητες, ή
όπως τις έλεγαν τότε ακόµα «στοές». Αυτή την ολοφάνερη ταχτική ακο-
λούθησαν στην Ελβετία και αλλού. Οπου µπορούσαν ίδρυαν εργατι-
κούς συλλόγους, που τους χρησιµοποιούσαν κατά τον ίδιο τρόπο. Εκεί
που το απαγόρευε αυτό η νοµοθεσία, ίδρυαν σωµατεία χορωδίας, γυ-
µναστικής, κλπ. Η σύνδεση διατηρούνταν τις περισσότερες φορές από
- 90 -
5. Λέγοντας ισοπεδωτικό κοµµουνισµό εννοώ, όπως είπαµε παραπάνω, µόνο τον κοµ-
µουνισµό που στηρίζεται αποκλειστικά, ή κυρίως στην απαίτηση της ισότητας (σηµεί-
ωση του Ενγκελς). 
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 90τα µέλη του συλλόγου που διαρκώς πηγαινοέρχονταν κι όπου ήταν
ανάγκη ασκούσαν χρέη απεσταλµένου. Και στις δυο περιπτώσεις βοη-
θούσε την Ενωση πολύ η σοφία των κυβερνήσεων που, απελαύνοντας
κάθε ανεπιθύµητο εργάτη - και οι εννιά στους δέκα απ’ αυτούς ήταν µέ-
λη της Ενωσης - τον µετάτρεπε σε απεσταλµένο. 
Η Ενωση που ξανασυστάθηκε διαδόθηκε σηµαντικά. Ιδιαίτερα στην
Ελβετία ο Βάιτλινγκ, ο Αουγκουστ Μπέκερ (ένα εξαιρετικά σηµαντικό
κεφάλι, που όµως χάθηκε, όπως και τόσοι πολλοί γερµανοί, εξαιτίας της
εσωτερικής του αστάθειας) και άλλοι, έφτιαξαν µια γερή οργάνωση,
που λίγο-πολύ ορκιζόταν στο κοµµουνιστικό σύστηµα του Βάιτλινγκ.
∆εν είναι εδώ ο τόπος για να κάνουµε κριτική του κοµµουνισµού του
Βάιτλινγκ. Σχετικά όµως µε τη σηµασία του σαν πρώτη θεωρητική εκ-
δήλωση του γερµανικού προλεταριάτου, προσυπογράφω και σήµερα
ακόµα τα λόγια του Μαρξ στο παρισινό «Φόρβερτς» του 1844: «Πού θα
µπορούσε να παρουσιάσει η (γερµανική) αστική τάξη - µαζί µε τους φι-
λόσοφους και τους ανθρώπους της των γραµµάτων - ένα παρόµοιο έρ-
γο για την απελευθέρωση της αστικής τάξης - την πολιτική της απελευ-
θέρωση - σαν τις “Εγγυήσεις της αρµονίας και ελευθερίας” του Βάιτ-
λινγκ; Αν συγκρίνουµε την πεζή, µικρόψυχη µετριότητα της γερµανικής
πολιτικής φιλολογίας µ’ αυτό το απαράµιλλο, λαµπρό ξεκίνηµα των
γερµανών εργατών, αν συγκρίνουµε αυτά τα γιγάντια παιδικά υποδή-
µατα του προλεταριάτου µε τα µικροσκοπικά λυωµένα παπούτσια της
αστικής τάξης, τότε πρέπει να προφητεύσουµε στη σταχτοπούτα αθλη-
τικό παράστηµα για το µέλλον». Αυτό το αθλητικό παράστηµα βρίσκε-
ται σήµερα µπροστά µας, αν και δεν έχει καθόλου ακόµα ολοκληρώσει
την ανάπτυξή του. 
Υπήρχαν και στη Γερµανία πολλά τµήµατα που από τη φύση τους
ήταν εφήµερα. Οµως τα καινούργια που δηµιουργούνταν άξιζαν περισ-
σότερο από κείνα που διαλύονταν. Μόνον ύστερα από εφτά χρόνια, στα
τέλη του 1846, ανακάλυψε η αστυνοµία στο Βερολίνο (Μέντελ) και στο
Μαγδεβούργο (Μπεκ) ένα ίχνος της Ενωσης, χωρίς όµως να µπορέσει
να το παρακολουθήσει πιο πέρα. 
Και ο Βάιτλινγκ επίσης, που το 1840 βρισκόταν ακόµα στο Παρίσι,
συγκέντρωσε, πριν πάει στην Ελβετία, τα σκόρπια στοιχεία της Ενω-
σης. 
Πυρήνας της Ενωσης ήταν οι ραφτάδες. Γερµανοί ραφτάδες υπήρχαν
- 91 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 91παντού, στην Ελβετία, στο Λονδίνο, στο Παρίσι. Στο τελευταίο τόσο
επικρατούσε η γερµανική γλώσσα ανάµεσα στους ραφτάδες, που γνώ-
ρισα εκεί ένα νορβηγό, που είχε έρθει στη Γαλλία κατευθείαν µε το κα-
ράβι από το Ντροντχάιµ, και που ύστερα από 18 µήνες, ενώ δεν ήξερε
σχεδόν ούτε λέξη γαλλικά, είχε µάθει όµως θαυµάσια τα γερµανικά.
Από τις παρισινές κοινότητες, υπήρχαν το 1847 δυο που αποτελούνταν
αποκλειστικά από ραφτάδες και µια από επιπλοποιούς. 
Από τότε που το κέντρο του βάρους µεταφέρθηκε απ’ το Παρίσι στο
Λονδίνο, παρουσιάστηκε στο προσκήνιο ένα καινούργιο στοιχείο: η
Ενωση από γερµανική έγινε σιγά-σιγά διεθνής. Στον Εργατικό Σύλλο-
γο πήγαιναν εκτός από τους γερµανούς και τους ελβετούς και µέλη όλων
εκείνων των εθνοτήτων, που χρησιµοποιούσαν σαν µέσο συνεννόησης
µε τους ξένους κυρίως τη γερµανική γλώσσα, δηλ. σκανδιναβοί, ολ-
λανδοί, ούγγροι, τσέχοι, νοτιοσλάβοι, µα επίσης ρώσοι και αλσατοί. Το
1847 ένας από τους ταχτικούς θαµώνες ήταν και ένας άγγλος γρεναδιέ-
ρος της φρουράς µε τη στολή του. Ο Σύλλογος ονοµάστηκε σε λίγο Κοµ-
µουνιστικός Εργατικός Μορφωτικός Σύλλογος. Στα βιβλιάρια των µε-
λών του ήταν τυπωµένη σε είκοσι τουλάχιστον γλώσσες, αν και όχι πάν-
τα χωρίς γλωσσικά λάθη, η φράση: «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια».
Οπως ο νόµιµος Σύλλογος έτσι και η µυστική Ενωση πήρε γρήγορα ένα
διεθνή µάλλον χαρακτήρα. Στην αρχή µε µια περιορισµένη ακόµα έν-
νοια: στην πράξη µε τις διαφορετικές εθνικότητες των µελών του, θεω-
ρητικά µε την κατανόηση ότι κάθε επανάσταση για να νικήσει πρέπει
να είναι ευρωπαϊκή. Πιο πέρα δεν πήγαιναν ακόµα. Τα θεµέλια όµως εί-
χαν µπει. 
Με τους γάλλους επαναστάτες κρατούσε η Ενωση στενή επαφή µέσω
των συντρόφων του αγώνα της 12ης Μάη 1839 που είχαν καταφύγει στο
Λονδίνο. Το ίδιο και µε τους πολωνούς ριζοσπάστες. Οι επίσηµοι πο-
λωνοί φυγάδες, καθώς και ο Ματζίνι, ήταν βέβαια περισσότερο αντί-
παλοι παρά σύµµαχοι. Οι άγγλοι χαρτιστές, εξαιτίας του ειδικού αγγλι-
κού χαρακτήρα του κινήµατός τους, αφέθηκαν στην µπάντα σαν µη επα-
ναστάτες. Μόνο αργότερα και µε τη µεσολάβησή µου συνδέθηκαν µα-
ζί τους οι λονδρέζοι καθοδηγητές της Ενωσης. 
Οµως και από άλλες απόψεις µαζί µε την πορεία των γεγονότων άλ-
λαξε ο χαρακτήρας της Ενωσης. Αν και εξακολουθούσαν πάντα - και τό-
τε απόλυτα δικαιολογηµένα - να βλέπουν το Παρίσι σαν τη µάνα της
- 92 -
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 92επανάστασης, όµως είχε σταµατήσει η εξάρτηση από τους παρισινούς
συνωµότες. Το ξάπλωµα της Ενωσης δυνάµωσε την αυτοπεποίθησή
της. Ενιωθαν, ότι ρίζωναν όλο και περισσότερο µέσα στη γερµανική ερ-
γατική τάξη και ότι αυτοί οι γερµανοί εργάτες προορίζονταν ιστορικά
να γίνουν οι σηµαιοφόροι των εργατών της Βόρειας και Ανατολικής Ευ-
ρώπης. Είχαν στο πρόσωπο του Βάιτλινγκ ένα θεωρητικό του κοµµου-
νισµού που µπορούσαν άφοβα να τον τοποθετήσουν δίπλα στους τότε
γάλλους συναγωνιστές του. Τέλος είχαν διδαχτεί απ’ την πείρα της 12
του Μάη, ότι µε τις απόπειρες πραξικοπηµάτων δε µπορεί για την ώρα
να γίνει τίποτα. Και αν ακόµα συνέχιζαν να εξηγούν κάθε συµβάν σαν
µήνυµα της επερχόµενης θύελλας, αν διατηρούσαν στο σύνολό του το
παλιό µισοσυνωµοτικό καταστατικό, αυτό οφειλόταν περισσότερο στο
παλιό επαναστατικό πείσµα, που άρχιζε κιόλας να συγκρούεται µε τη
σωστότερη κατανόηση που επιβαλλόταν. 
Αντίθετα, η κοινωνική διδασκαλία της Ενωσης, όσο ακαθόριστη και
αν ήταν, είχε ένα πολύ µεγάλο λάθος, που οφειλόταν στις διεθνείς συν-
θήκες. Τα µέλη, όσοι ήταν εργάτες, ήταν σχεδόν αποκλειστικά βιοτέ-
χνες. Τις περισσότερες φορές ο άνθρωπος που τους εκµεταλλευόταν
ήταν, ακόµα και στις µεγάλες πολιτείες, µονάχα ένας µικρός µάστορας.
Η εκµετάλλευση της ίδιας της ραφτικής σε µεγάλη κλίµακα, αυτό που
σήµερα το λέµε εργοστασιακή παραγωγή έτοιµων ρούχων, που έγινε µε
τη µετατροπή του βιοτεχνικού επαγγέλµατος του ράφτη σε οικιακή βιο-
µηχανία για λογαριασµό ενός µεγάλου κεφαλαιοκράτη, βρισκόταν τό-
τε και σ’ αυτό ακόµα το Λονδίνο στη γέννησή της. Απ’ τη µια µεριά ο
εκµεταλλευτής αυτών των βιοτεχνών ήταν ένας µικρός µάστορας, απ’
την άλλη µεριά έλπιζαν όλοι τελικά να γίνουν κι αυτοί µικροί µάστορες.
Και εκτός απ’ αυτό, ο τότε γερµανός βιοτέχνης έφερε µαζί του έναν ολό-
κληρο όγκο από κληρονοµηµένες συντεχνιακές αντιλήψεις. Είναι προς
πολύ µεγάλη τιµή τους, ότι αυτοί, που δεν ήταν τότε ακόµα ολοκληρω-
µένοι προλετάριοι, αλλά µονάχα ένα εξάρτηµα της µικροαστικής τάξης
που βρισκόταν στο µεταβατικό στάδιό του προς το σύγχρονο προλετα-
ριάτο, που δεν βρισκόταν ακόµα σε άµεση αντίθεση µε την αστική τά-
ξη, δηλ. µε το µεγάλο κεφάλαιο - ότι αυτοί οι βιοτέχνες ήταν σε θέση να
αντιληφθούν προκαταβολικά µε το ένστικτό τους τη µελλοντική τους
εξέλιξη και να συγκροτηθούν, αν και όχι εντελώς συνειδητά ακόµα, σε
ένα προλεταριακό κόµµα. Ηταν επίσης αναπόφευκτο το γεγονός, ότι
- 93 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 93σκόνταφταν κάθε στιγµή πάνω στις παλιές προκαταλήψεις, που είχαν
σαν βιοτέχνες, κάθε φορά που επρόκειτο να γίνει συγκεκριµένη κριτι-
κή της υπάρχουσας κοινωνίας, δηλ. κάθε φορά που επρόκειτο να ανα-
λυθούν τα οικονοµικά γεγονότα. Και δεν πιστεύω, ότι τότε σ’ όλη την
Ενωση υπήρχε έστω και ένας άνθρωπος, που να είχε διαβάσει ποτέ ένα
οικονοµικό σύγγραµµα. Αλλά αυτό δεν ήταν µεγάλο κακό. Η «ισότη-
τα», η «αδελφότητα», και η «δικαιοσύνη» βοηθούσαν προσωρινά να ξε-
περνούν κάθε θεωρητική δυσκολία. 
Στο µεταξύ διαµορφώθηκε δίπλα στον κοµµουνισµό της Ενωσης και
του Βάιτλινγκ ένας άλλος βασικά διαφορετικός κοµµουνισµός. Οταν
ήµουνα στο Μάντσεστερ σκόνταψα µε τη µύτη µου, που λέει ο λόγος,
πάνω στο ότι τα οικονοµικά γεγονότα, που στην ως τώρα ιστοριογρα-
φία δεν παίζουν κανένα ή παίζουν ένα πολύ περιφρονηµένο ρόλο, απο-
τελούν, τουλάχιστο στη σύγχρονη εποχή, µιαν αποφασιστική ιστορική
δύναµη, ότι αποτελούν τη βάση για τη δηµιουργία των σηµερινών τα-
ξικών αντιθέσεων, ότι αυτές οι ταξικές αντιθέσεις στις χώρες όπου, χά-
ρη στη µεγάλη βιοµηχανία έχουν αναπτυχθεί πέρα για πέρα, εποµένως
ιδιαίτερα στην Αγγλία, αποτελούν, µε τη σειρά τους τη βάση για το σχη-
µατισµό των πολιτικών κοµµάτων, τη βάση των πολιτικών αγώνων και
κατά συνέπεια όλης της πολιτικής ιστορίας. Ο Μαρξ όχι µόνο είχε κα-
ταλήξει στην ίδια άποψη, αλλά την είχε κιόλας γενικεύσει στα «Γαλλο-
γερµανικά Χρονικά» (1844)
6
, λέγοντας ότι δεν είναι το κράτος που κα-
θορίζει και ρυθµίζει την κοινωνία των πολιτών, αλλά, αντίθετα, η κοι-
νωνία των πολιτών καθορίζει και ρυθµίζει το κράτος. Οτι εποµένως η
πολιτική της και η ιστορία της, πρέπει να εξηγούνται από τις οικονοµι-
κές σχέσεις και την ανάπτυξή τους, και όχι αντίθετα. Οταν επισκέφτη-
κα τον Μαρξ το καλοκαίρι του 1844 στο Παρίσι, διαπιστώθηκε η από-
λυτη συµφωνία µας σε όλους τους θεωρητικούς τοµείς και από τότε χρο-
νολογείται η κοινή µας εργασία. Οταν ξανασυναντηθήκαµε την άνοιξη
του 1845 στις Βρυξέλλες, ο Μαρξ, ξεκινώντας απ’ τις παραπάνω βασι-
κές θέσεις, είχε κιόλας αποτελειώσει στις κύριες γραµµές την ανάπτυ-
ξη της υλιστικής θεωρίας του για την ιστορία. Και καταπιαστήκαµε τό-
- 94 -
6. «Deutsch-Französische Jahrbücher» («Γαλλογερµανικά χρονικά») - ριζοσπαστικό
περιοδικό που το έβγαζαν το 1844 στο Παρίσι ο Μαρξ και ο αριστερός χεγκελιανός Α.
Ρούγκε (σηµ. σύντ.).
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 94τε µε τη λεπτοµερειακή επεξεργασία αυτών των καινούργιων απόψεων
προς τις πιο διαφορετικές κατευθύνσεις. 
Αυτή όµως η ανακάλυψη που ανάτρεψε την ιστορική επιστήµη, που
όπως βλέπουµε είναι στην ουσία έργο του Μαρξ -και που µόνο µια πο-
λύ µικρή συµµετοχή σ’ αυτή µπορώ να καταλογίσω στον εαυτό µου- εί-
χε άµεση σηµασία για το εργατικό κίνηµα της εποχής εκείνης. Ο κοµ-
µουνισµός των γάλλων και των γερµανών, ο χαρτισµός των άγγλων φαί-
νονταν τώρα πια όχι σαν κάτι το τυχαίο, σαν κάτι που θα µπορούσε επί-
σης και να µην υπάρχει. Αυτά τα κινήµατα παρουσιάστηκαν τώρα σαν
ένα κίνηµα της σύγχρονης καταπιεζόµενης τάξης του προλεταριάτου,
σαν µια περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγµένη µορφή του ιστορικά ανα-
γκαίου αγώνα ενάντια στην κυρίαρχη τάξη, την αστική τάξη. Σαν µορ-
φές του ταξικού αγώνα, που διάφεραν όµως από όλους τους προηγού-
µενους ταξικούς αγώνες κατά τούτο µονάχα: ότι η σηµερινή καταπιε-
ζόµενη τάξη, το προλεταριάτο, δε µπορεί να πραγµατοποιήσει την απε-
λευθέρωσή του, αν δεν απελευθερώσει ταυτόχρονα όλη την κοινωνία
από τη διαίρεσή της σε τάξεις, εποµένως και από τους ταξικούς αγώνες.
Και κοµµουνισµός δε σηµαίνει στο εξής: να εκκολάπτουµε µε τη φαν-
τασία ένα όσο το δυνατό πιο τέλειο κοινωνικό ιδεώδες, αλλά: να κατα-
νοήσουµε τη φύση, τις συνθήκες και τους γενικούς σκοπούς -που απορ-
ρέουν απ’ αυτές τις συνθήκες- της πάλης που διεξάγει το προλεταριάτο. 
∆ε σκοπεύαµε λοιπόν καθόλου να ψιθυρίσουµε αποκλειστικά στο
αφτί του «επιστηµονικού» κόσµου τα νέα επιστηµονικά συµπεράσµα-
τα, εκθέτοντάς τα σε χοντρά βιβλία. Αντίθετα. Βρισκόµασταν κιόλας
και οι δυο βαθιά µέσα στο πολιτικό κίνηµα, είχαµε ορισµένους οπαδούς
ανάµεσα στους διανοούµενους, ιδίως της δυτικής Γερµανίας, και ση-
µαντική επαφή µε το οργανωµένο προλεταριάτο. Είµασταν υποχρεω-
µένοι να θεµελιώσουµε επιστηµονικά την άποψή µας. Αλλά ήταν εξί-
σου σπουδαίο για µας να κερδίσουµε µε τις πεποιθήσεις µας το ευρω-
παϊκό και πριν απ’ όλα το γερµανικό προλεταριάτο. Μόλις ξεκαθαρί-
σαµε τις απόψεις µας για µας τους ίδιους, προχωρήσαµε στη δουλειά.
Ιδρύσαµε στις Βρυξέλλες ένα γερµανικό εργατικό σύλλογο και πήραµε
στα χέρια µας τη «Γερµανική εφηµερίδα των Βρυξελλών». Ετσι κρα-
τούσαµε στα χέρια µας ένα όργανο ίσαµε την επανάσταση του Φλεβά-
ρη. Με το επαναστατικό τµήµα των άγγλων χαρτιστών σχετιζόµασταν
µέσω του Τζώλιαν Χάρνεϋ, συντάχτη του κεντρικού οργάνου του κινή-
- 95 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 95µατος «The Northern Star», όπου ήµουνα συνεργάτης. Αποτελούσαµε
επίσης ένα είδος καρτέλ µε τους δηµοκράτες των Βρυξελλών (ο Μαρξ
ήταν αντιπρόεδρος της ∆ηµοκρατικής Ενωσης
7
), και µε τους γάλλους
σοσιαλδηµοκράτες της «Ρεφόρµ»
8
, στην οποία έδινα πληροφορίες για
το γαλλικό και γερµανικό κίνηµα. Με λίγα λόγια, οι συνδέσεις µας µε
τις ριζοσπαστικές και προλεταριακές οργανώσεις και δηµοσιογραφικά
όργανα ήταν όπως τις θέλαµε. 
Με την Ενωση των ∆ικαίων οι σχέσεις µας ήταν τούτες: Γνωρίζαµε
φυσικά ότι υπήρχε η Ενωση. Το 1843 µου πρότεινε ο Σάππερ να µπω
στην Ενωση. Εγώ τότε φυσικά αρνήθηκα, όµως όχι µονάχα διατηρήσα-
µε διαρκή αλληλογραφία µε τους λονδρέζους, αλλά και πιο στενές σχέ-
σεις µε τον δόκτορα Εβερµπεκ, που διευθύνει σήµερα τις παρισινές κοι-
νότητες. Χωρίς να ενδιαφερόµαστε για τις εσωτερικές υποθέσεις της
Ενωσης, µαθαίναµε ωστόσο κάθε σπουδαίο γεγονός. Απ’ την άλλη µε-
ριά, επιδρούσαµε προφορικά, µε αλληλογραφία και µε τον τύπο πάνω
στις θεωρητικές απόψεις των σηµαντικότερων µελών της Ενωσης. Για
το σκοπό αυτό χρησιµοποιούσαµε και διάφορες λιθογραφηµένες εγκύ-
κλιες, που σε ειδικές περιπτώσεις τις στέλναµε παντού σ’ όλον τον κό-
σµο στους φίλους και ανταποκριτές µας, κάθε φορά που επρόκειτο για
εσωτερικές υποθέσεις του σχηµατιζόµενου κοµµουνιστικού κόµµατος.
Σ’ αυτές τις εγκύκλιες καταπιανόµασταν κάποτε και µε την ίδια την
Ενωση. Ετσι, λχ., ένας νερός βεστφαλός σπουδαστής, ο Χέρµαν Κρίγ-
κε, που πήγε στην Αµερική, παρουσιάστηκε εκεί σαν απεσταλµένος της
Ενωσης, συνεταιρίστηκε µε τον παλαβό Χάρρο Χάρρινγκ για να προ-
καλέσει µε τη βοήθεια της Ενωσης µιαν ανατροπή στη Νότια Αµερική
και ίδρυσε µιαν εφηµερίδα που στο όνοµα της Ενωσης κήρυχνε έναν
πληθωρικό αισθηµατικό κοµµουνισµό που βασιζόταν στην «αγάπη» και
ξεχείλιζε από αγάπη. Επιτεθήκαµε αµέσως ενάντιά του µε µια εγκύκλιο
που δεν έµεινε χωρίς αποτέλεσµα. Ο Κρίγκε εξαφανίστηκε από τη σκη-
νή της Ενωσης. 
Αργότερα ήρθε ο Βάιτλινγκ στις Βρυξέλλες. Αλλά δεν ήταν πια ο αφε-
- 96 -
7. ∆ηµοκρατική Ενωση - διεθνής ένωση που ιδρύθηκε το Σεπτέµβρη του 1847, στην οποία
ανήκαν οι βέλγοι δηµοκράτες και οι φυγάδες που ζούσαν στις Βρυξέλλες (σηµ. σύντ.).
8. «La Reforme», («Μεταρύθµιση»), καθηµερινή εφηµερίδα που εκδιδόταν στο Παρίσι
από το 1843 έως το Γενάρη του 1850 (σηµ. σύντ.).
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 96λής νεαρός κάλφας ράφτης που, ξαφνιασµένος για τις ικανότητές του,
προσπαθεί να ξεκαθαρίσει στο µυαλό του ποια θα είναι άραγε η όψη
µιας κοµµουνιστικής κοινωνίας. Ηταν ο µεγάλος άνθρωπος που εξαι-
τίας της ανωτερότητάς του τον καταδίωκαν από φθόνο, που µυριζόταν
παντού αντιπάλους, κρυφούς εχθρούς, παγίδες. Ηταν ο προφήτης που
τον κυνηγούσαν από χώρα σε χώρα, ο άνθρωπος που είχε στην τσέπη
του έτοιµη τη συνταγή για την πραγµατοποίηση της βασιλείας των ου-
ρανών στη γη, και που υποψιαζόταν τον καθένα ότι ήταν έτοιµος να του
την κλέψει. Είχε κιόλας τσακωθεί µε τους ανθρώπους της Ενωσης στο
Λονδίνο, το ίδιο δε µπόρεσε να τα ταιριάξει µε κανένα στις Βρυξέλλες,
όπου ιδιαίτερα ο Μαρξ και η γυναίκα του τον µεταχειρίστηκαν µε σχε-
δόν υπεράνθρωπη υποµονή. Ετσι, ύστερα από λίγο, πήγε στην Αµερι-
κή, για να δοκιµάσει εκεί την τύχη του σαν προφήτης. 
Ολα αυτά τα περιστατικά συντέλεσαν στην αθόρυβη ανατροπή που
έγινε στην Ενωση και ειδικά στους λονδρέζους καθοδηγητές. Καταλά-
βαιναν όλο και πιο καθαρά την ανεπάρκεια των κοµµουνιστικών αντι-
λήψεων που επικρατούσαν ως τότε, τόσο του γαλλικού πρωτόγονου
κοµµουνισµού της ισότητας, όσο και του κοµµουνισµού του Βάιτλινγκ.
Η αναγωγή του κοµµουνισµού από τον Βάιτλινγκ στον πρωταρχικό χρι-
στιανισµό - όσο µεγαλοφυείς λεπτοµέρειες και αν υπάρχουν στον
«Ευαγγέλιό» του «των φτωχών αµαρτωλών» - είχε ως αποτέλεσµα στην
Ελβετία να πέσει το κίνηµα πρώτα στα χέρια των τρελών, σαν τον Αλµ-
πρεχτ, και κατόπι σε καπηλευτές ψευτοπροφήτες σαν τον Κούλµαν. Ο
«αληθινός σοσιαλισµός» που τον διάδιδαν µερικοί λογοτέχνες και που
ήταν µετάφραση γαλλικών σοσιαλιστικών επινοήσεων σε παραφθαρ-
µένα χεγκελιανά γερµανικά και συναισθηµατικά ονειροπολήµατα αγά-
πης (βλ. το κεφάλαιο για το γερµανικό ή «αληθινό» σοσιαλισµό στο
«Κοµµουνιστικό Μανιφέστο») - αυτός ο σοσιαλισµός, που τον έµπα-
σαν στην Ενωση ο Κρίγκε και το διάβασµα των σχετικών συγγραµµά-
των, έπρεπε να προκαλέσει κιόλας την αηδία στους παλιούς επαναστά-
τες της Ενωσης εξαιτίας της αδυναµίας του που σαλιάριζε. Μπρος στο
γεγονός ότι δε στηρίζονταν πουθενά οι ως τότε θεωρητικές αντιλήψεις
και µπρος στις παρεκκλίσεις στην πράξη, που προέρχονταν από το γε-
γονός αυτό, έβλεπαν στο Λονδίνο όλο και πιο πολύ ότι είχαµε δίκιο ο
Μαρξ κι εγώ µε την καινούργια θεωρία µας. Η αντίληψη αυτή υποβοη-
θήθηκε αναµφισβήτητα από το γεγονός ότι ανάµεσα στους λονδρέζους
- 97 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 97καθοδηγητές βρίσκονταν τώρα δυο άνθρωποι που ξεπερνούσαν ση-
µαντικά όσους αναφέραµε σε ικανότητα θεωρητικής κατανόησης: ο µι-
νιατουρίστας ζωγράφος Καρλ Πφαίντερ, από τη Χάιλµπρον και ο ρά-
φτης Γκεόργκ Εκάριους, από τη Θουριγγία
9
. 
Κοντολογής, την άνοιξη του 1847 ήρθε στις Βρυξέλλες ο Μολ και πα-
ρουσιάστηκε στο Μαρξ και αµέσως κατόπιν στο Παρίσι σε µένα, για να
µας καλέσει για µιαν ακόµα φορά στο όνοµα των συντρόφων του να
µπούµε στην Ενωση. Οπως έλεγαν, είχαν πειστεί γενικά τόσο για την
ορθότητα των αντιλήψεών µας, όσο και για την ανάγκη να απαλλάξουν
την Ενωση από τις παλιές συνωµοτικές παραδόσεις και µορφές. Αν θέ-
λαµε να µπούµε στην Ενωση θα µας δινόταν η ευκαιρία σε ένα συνέδριο
της Ενωσης να αναπτύξουµε τον κριτικό µας κοµµουνισµό µε ένα µα-
νιφέστο που θα δηµοσιευόταν κατόπιν σαν µανιφέστο της Ενωσης. Επί-
σης θα µπορούσαµε να συµβάλουµε για να αντικατασταθεί η απαρχαι-
ωµένη οργάνωση της Ενωσης µε µια καινούργια, συγχρονισµένη και
προσαρµοσµένη στο σκοπό οργάνωση. 
∆εν αµφιβάλλαµε καθόλου ότι έστω και µόνον για την προπαγάνδα
χρειαζόταν µια οργάνωση µέσα στη γερµανική εργατική τάξη και ότι
αυτή η οργάνωση, εφόσον δεν θα είχε απλώς τοπική σηµασία έπρεπε να
ήταν µυστική ακόµα και έξω από τη Γερµανία. Μα η Ενωση ήταν ακρι-
βώς µια τέτοια οργάνωση. Ακόµα, όλα όσα επικρίναµε ως τότε στην
Ενωση, τα απαρνούνταν τώρα οι εκπρόσωποί της σαν λαθεµένα, ενώ
εµάς τους ίδιους µας καλούσαν να συνεργαστούµε στην αναδιοργάνω-
ση της Ενωσης. Μπορούσαµε να πούµε όχι; Και βέβαια δε µπορούσα-
µε. Ετσι µπήκαµε στην Ενωση. Ο Μαρξ σχηµάτισε στις Βρυξέλλες από
τους πιο στενούς φίλους µας µια κοινότητα της Ενωσης, ενώ εγώ παρα-
κολουθούσα τις τρεις παρισινές κοινότητες. 
Το καλοκαίρι του 1847 έγινε το πρώτο Συνέδριο της Ενωσης στο Λον-
- 98 -
9. Ο Πφαίντερ πέθανε πριν από οχτώ περίπου χρόνια στο Λονδίνο. Ηταν άνθρωπος µε
πρωτότυπη λεπτή σκέψη, προικισµένος µε οξύνοια, ειρωνία, διαλεχτική. Ο Εκάριους,
όπως είναι γνωστό, ήταν αργότερα, χρόνια συνέχεια, Γενικός Γραµµατέας της ∆ιε-
θνούς Ενωσης των Εργατών, όπου στο Γενικό Συµβούλιό της ανάµεσα σε άλλους βρί-
σκονταν τα παρακάτω παλιά µέλη της Ενωσης: Εκάριους, Πφαίντερ, Λέσσνερ, Λόχνερ,
Μαρξ και εγώ. Ο Εκάριους αφοσιώθηκε αργότερα αποκλειστικά στο αγγλικό συνδι-
καλιστικό κίνηµα. (Σηµείωση του Ενγκελς).
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 98δίνο, όπως ο Β. Βολφ αντιπροσώπευε την κοινότητα των Βρυξελλών και
εγώ τις παρισινές. Εδώ πριν απ’ όλα έγινε η αναδιοργάνωση της Ενω-
σης. Επίσης καταργήθηκαν τώρα όλα τα παλιά µυστικοπαθή ονόµατα
που παρέµεναν ακόµα από την εποχή του συνωµοτισµού. Η Ενωση ορ-
γανώθηκε σε κοινότητες, περιφέρειες, καθοδηγητικές περιφέρειες, κεν-
τρικά όργανα και συνέδριο και ονοµάστηκε στο εξής: «Ενωση των Κοµ-
µουνιστών». «Σκοπός της Ενωσης είναι το γκρέµισµα της αστικής τά-
ξης, η κυριαρχία του προλεταριάτου, η κατάργηση της παλιάς αστικής
κοινωνίας που βασίζεται στις ταξικές αντιθέσεις και η ίδρυση µιας και-
νούργιας κοινωνίας χωρίς τάξεις και χωρίς ατοµική ιδιοχτησία» - αυτά
λέει το πρώτο άρθρο. Η ίδια η οργάνωση ήταν πέρα για πέρα δηµοκρα-
τική, µε εκλεγµένες αρχές που µπορούσαν να καθαιρεθούν οποιαδήπο-
τε στιγµή, και µόνον έτσι µπήκε φραγµός ενάντια σε όλες τις συνωµοτι-
κές διαθέσεις που επεδίωκαν τη διχτατορία και η Ενωση έγινε -τουλά-
χιστον για οµαλές ειρηνικές περίοδες- µια καθαρά προπαγανδιστική
εταιρία. Αυτό το καινούργιο καταστατικό -έτσι δηµοκρατικά γίνονταν
τώρα όλα- υποβλήθηκε στις κοινότητες για να το συζητήσουν. Και αφού
συζητήθηκε εκεί, το συζήτησε άλλη µια φορά το δεύτερο Συνέδριο και
ψηφίστηκε από αυτό οριστικά στις 8 του ∆εκέµβρη 1847. Τυπώθηκε
στους Βέρµουτ και Στήµπερ, 1ος τόµος, σελ. 239, παράρτηµα Χ. 
Το δεύτερο Συνέδριο έγινε τον ίδιο χρόνο στα τέλη Νοέµβρη - αρχές
∆εκέµβρη. Σε αυτό παραβρέθηκε και ο Μαρξ που υποστήριξε σε διεξο-
δικές συζητήσεις - το Συνέδριο βάσταξε τουλάχιστον δέκα µέρες - την
καινούργια θεωρία. Ολες οι αντιρήσεις και αµφιβολίες παραµερίστη-
καν τελικά, οι καινούργιες αρχές έγιναν οµόφωνα δεχτές και ανάθεσαν
στον Μαρξ και σε µένα να επεξεργαστούµε το Μανιφέστο. Αυτό έγινε
αµέσως κατόπιν. Λίγες βδοµάδες πριν από την επανάσταση του Φλε-
βάρη στάλθηκε στο Λονδίνο για εκτύπωση. Από τότε το Μανιφέστο
έκανε το γύρο του κόσµου, µεταφράστηκε σε όλες σχεδόν τις γλώσσες
και σήµερα ακόµα χρησιµεύει στις πιο διαφορετικές χώρες σαν οδηγός
του προλεταριακού κινήµατος. Στη θέση του παλιού συνθήµατος της
Ενωσης: «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια», µπήκε το καινούργιο µα-
χητικό προσκλητήριο: «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθήτε», που
διακήρυξε ανοιχτά το διεθνιστικό χαρακτήρα του αγώνα. ∆εκαεφτά
χρόνια αργότερα αυτό το µαχητικό σύνθηµα αντηχούσε σε όλο τον κό-
σµο σαν προσκλητήριο µάχης της ∆ιεθνούς Ενωσης των Εργατών και
- 99 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 99σήµερα το αγωνιστικό προλεταριάτο όλων των χωρών το έχει γραµµέ-
νο στη σηµαία του. 
Ξέσπασε η επανάσταση του Φλεβάρη. Το κεντρικό όργανο του Λον-
δίνου µεταβίβασε αµέσως τις δικαιοδοσίες του στην καθοδηγητική πε-
ριφέρεια των Βρυξελλών. Οµως η απόφαση αυτή έφτασε σε µια στιγµή
που στις Βρυξέλλες επικρατούσε κιόλας πραγµατική κατάσταση πο-
λιορκίας και ειδικά οι γερµανοί δε µπορούσαν να κάνουν συγκέντρωση
πουθενά. Ετοιµαζόµασταν ακριβώς τότε να πάµε όλοι στο Παρίσι και
έτσι αποφάσισε το καινούργιο κεντρικό όργανο να διαλυθεί κι αυτό, να
µεταβιβάσει όλες τις πληρεξουσιότητές του στον Μαρξ και να τον εξου-
σιοδοτήσουν να συγκροτήσει αµέσως στο Παρίσι ένα καινούργιο κεν-
τρικό όργανο. Μόλις είχαν αποχωριστεί οι πέντε άνθρωποι που πήραν
αυτή την απόφαση (3 του Μάρτη 1848), µπήκε η αστυνοµία στην κα-
τοικία του Μαρξ, τον συνέλαβε και την επόµενη µέρα τον υποχρέωσε
να φύγει στη Γαλλία, ακριβώς εκεί δηλαδή που ήθελε να πάει. 
Σε λίγο ξανασυναντηθήκαµε όλοι στο Παρίσι. Εκεί συντάχθηκε το πα-
ρακάτω ντοκουµέντο, που το υπόγραψαν τα µέλη του καινούργιου κεν-
τρικού οργάνου, που κυκλοφόρησε σε όλη τη Γερµανία και από το οποίο
και σήµερα πολλοί µπορούν να µάθουν ακόµα κάτι: 
∆ΙΕΚ∆ΙΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ 
ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
1. Ολη η Γερµανία ανακηρύχνεται ενιαία, αδιαίρετη δηµοκρατία. 
3. Οι αντιπρόσωποι του λαού θα είναι έµµισθοι για να µπορεί ο εργά-
της να παρακάθεται στο κοινοβούλιο του γερµανικού λαού. 
4. Γενικός εξοπλισµός του λαού. 
7. Ολα τα ηγεµονικά και τα άλλα φεουδαρχικά αγροτικά χτήµατα, όλα
τα µεταλλεία, τα ορυχεία, κτλ., µεταβάλλονται σε κρατική ιδιοχτησία. Σ’
αυτά τα αγροχτήµατα η γεωργία θα γίνεται σε µεγάλη κλίµακα και µε τα
πιο σύγχρονα βοηθητικά µέσα της επιστήµης, προς όφελος του συνόλου. 
8. Οι υποθήκες πάνω σε χτήµατα χωρικών χαρακτηρίζονται όλες κρα-
τική ιδιοχτησία. Οι τόκοι αυτών των υποθηκών θα πληρώνονται από τους
χωρικούς στο κράτος. 
9. Στις περιοχές όπου είναι αναπτυγµένο το σύστηµα της µίσθωσης της
γης, η γαιοπρόσοδος ή το αντίτιµο της µίσθωσης θα πληρώνεται σαν φό-
ρος στο κράτος. 
- 100 -
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 10011. Ολα τα µεταφορικά µέσα: σιδηρόδροµοι, διώρυγες, ατµόπλοια, δρό-
µοι, ταχυδροµεία, κτλ., τα παίρνει στα χέρια του το κράτος. Μετατρέπον-
ται σε κρατική ιδιοχτησία και µπαίνουν στη διάθεση των απόρων τάξεων. 
14. Περιορισµός του κληρονοµικού δικαιώµατος. 
15. Καθιέρωση µεγάλων προοδευτικών φόρων και κατάργηση των φό-
ρων πάνω στην κατανάλωση. 
16. Ιδρυση εθνικών εργαστηρίων. Το κράτος εγγυάται σε όλους τους ερ-
γάτες τη συντήρησή τους και φροντίζει για τους ανίκανους για εργασία. 
17. Γενική δωρεάν λαϊκή εκπαίδευση. 
Συµφέρον του γερµανικού προλεταριάτου, της τάξης των µικροαστών
και µικροχωρικών είναι να εργαστούµε µε όλη την ενεργητικότητα για να
εφαρµοστούν τα παραπάνω µέτρα. Γιατί µονάχα µε την πραγµατοποίησή
τους τα εκατοµµύρια των εργαζοµένων, που στη Γερµανία τους εκµεταλ-
λεύονται ως τώρα µια χούφτα άνθρωποι και που θα προσπαθήσουν να
τους κρατήσουν και στο µέλλον στην καταπίεση, θα µπορέσουν ν’ απο-
χτήσουν τα δικαιώµατά τους και την εξουσία που τους ανήκει, ως δηµι-
ουργοί όλου του πλούτου. 
Η Επιτροπή
Καρλ Μαρξ, Καρλ Σάππερ, Χ. Μπάουερ,
Φ. Ενγκελς, Γ. Μολ, Β. Βολφ
Στο Παρίσι επικρατούσε τότε η µανία των επαναστατικών λεγεώνων.
Ισπανοί, Ιταλοί, Βέλγοι, Ολλανδοί, Πολωνοί, Γερµανοί, σχηµάτιζαν
οµάδες για να λευτερώσουν τις πατρίδες τους. Αρχηγοί της γερµανικής
λεγεώνας ήταν οι Χέρβεργκ, Μπόρνστετ και Μποερνστάιν. Επειδή αµέ-
σως ύστερα από την επανάσταση όλοι οι ξένοι εργάτες δεν έµεναν µο-
νάχα χωρίς δουλιά, µα και υποβάλλονταν σε περιορισµούς από τον πλη-
θυσµό, ήταν µεγάλη η συρροή σ’ αυτές τις λεγεώνες. Η καινούργια κυ-
βέρνηση βρήκε στις λεγεώνες αυτές ένα µέσο να απαλλαγεί από τους
ξένους εργάτες και τους χορηγούσε l’ étape du soldat, δηλ. καταλύµατα
και ένα επίδοµα από 50 λεφτά την ηµέρα για την πορεία ίσαµε τα σύνο-
ρα. Εκεί, ο υπουργός των Εξωτερικών ο ρήτορας Λαµαρτίνος, που τα
µάτια του έτρεχαν πάντα δάκρυα από τη συγκίνηση, έβρισκε στο µετα-
ξύ την ευκαιρία να τους προδίνει στις κυβερνήσεις τους. 
Αντιδράσαµε µε τον πιο αποφασιστικό τρόπο ενάντια σ’ αυτό το «επα-
- 101 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 101ναστατικό παιχνίδι». Μια εισβολή στη Γερµανία που βρισκόταν τότε σε
ζύµωση και που θα έµπαζε την επανάσταση αναγκαστικά απ’ έξω, θα
ισοδυναµούσε µε τρικλοποδιά στην επανάσταση µέσα στην ίδια τη Γερ-
µανία, µε το δυνάµωµα των κυβερνήσεων και µε την παράδοση ανυπε-
ράσπιστων των ίδιων των λεγεωνάριων -γι’ αυτό εγγυόταν ο Λαµαρτί-
νος- στα γερµανικά στρατεύµατα. Και όταν αργότερα νίκησε η επανά-
σταση στη Βιέννη και στο Βερολίνο, η λεγεώνα δεν είχε πια κανένα νόη-
µα. Είχαν όµως αρχίσει και έτσι συνεχιζόταν το παιχνίδι. 
Ιδρύσαµε µια γερµανική Κοµµουνιστική Λέσχη, όπου συνιστούσαµε
στους εργάτες να µην πηγαίνουν στη λεγεώνα, αλλά αντίθετα, να γυρί-
σει ο καθένας χωριστά στην πατρίδα του και να δουλέψει εκεί για το κί-
νηµα. Ο παλιός µας φίλος Φλοκόν, που ήταν µέλος της Προσωρινής κυ-
βέρνησης, φρόντιζε να έχουν οι εργάτες που στέλναµε εµείς τις ίδιες ευ-
κολίες στο ταξίδι, που είχαν και οι λεγεωνάριοι. Ετσι στείλαµε πίσω στη
Γερµανία τριακόσιους µε τετρακόσιους εργάτες και ανάµεσα σ’ αυτούς
τη µεγάλη πλειοψηφία των µελών της Ενωσης. 
Οπως ήταν εύκολο να προβλέψουµε, αποδείχτηκε ότι, µπρος στο κί-
νηµα των λαϊκών µαζών που ξέσπασε τώρα, η Ενωση ήταν ένας πολύ
αδύναµος µοχλός. Τα τρία τέταρτα των µελών της Ενωσης, που κατοι-
κούσαν πριν στο εξωτερικό, επιστρέφοντας στην πατρίδα άλλαζαν τό-
πο διαµονής. Ετσι στο µεγαλύτερό τους µέρος διαλύονταν οι κοινότη-
τες, και γι’ αυτό τα µέλη έχαναν κάθε επαφή µε την Ενωση. Μερικοί από
αυτούς, οι πιο φιλόδοξοι, ούτε καν προσπάθησαν ν’ αποκαταστήσουν
αυτή την επαφή, αλλά άρχιζε ο καθένας στην περιοχή του και από ένα
µικρό ξεχωριστό κίνηµα για δικό του λογαριασµό. Τέλος, ήταν τόσο
διαφορετικές οι συνθήκες σε κάθε κρατίδιο, σε κάθε επαρχία, σε κάθε
πόλη, που η Ενωση δεν ήταν σε θέση να κάνει τίποτα άλλο από το να δί-
νει µονάχα ολότελα γενικές οδηγίες, που όµως µπορούσαν να δοθούν
πολύ καλύτερα µε τον τύπο. Με λίγα λόγια, από τη στιγµή που έλειψαν
οι αιτίες που έκαναν αναγκαία τη µυστική Ενωση, έπαυσε και η µυστι-
κή Ενωση να έχει σαν τέτια κάποια σηµασία. Αυτό όµως µπορούσε να
ξαφνιάσει λιγότερο απ’ όλα εκείνους που µόλις είχαν αφαιρέσει από αυ-
τή τη µυστική Ενωση και το τελευταίο ίχνος συνωµοτικού χαρακτήρα. 
Οτι όµως η Ενωση ήταν ένα θαυµάσιο σχολειό επαναστατικής δρά-
σης, αποδείχτηκε τώρα. Στο Ρήνο, όπου η «Νέα Εφηµερίδα του Ρήνου»
πρόσφερε ένα σταθερό κέντρο, στο Νασσάου, στο Ράϊνεσσεν, κτλ., βρί-
- 102 -
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 102σκονταν παντού µέλη της Ενωσης επικεφαλής του ακραίου-δηµοκρα-
τικού κινήµατος. Το ίδιο και στο Αµβούργο. Στη Νότια Γερµανία απο-
τελούσε εµπόδιο η επικράτηση της µικροαστικής δηµοκρατίας. Στο
Μπρεσλάου δρούσε µε µεγάλη επιτυχία, ίσαµε το καλοκαίρι του 1848,
ο Βίλχελµ Βολφ, που βγήκε στη Σιλεσία αναπληρωµατικό µέλος του
Κοινοβουλίου της Φρανκφούρτης. Τέλος, στο Βερολίνο, ο στοιχειοθέ-
της Στέφαν Μπορν, πρώην ενεργό µέλος της Ενωσης στις Βρυξέλλες
και στο Παρίσι, ίδρυσε την «Εργατική Συναδέλφωση» που διαδόθηκε
αρκετά και διατηρήθηκε ως το 1850. Ο Μπορν ήταν ένας νεαρός µε πο-
λύ ταλέντο, που βιάστηκε ωστόσο κάπως πολύ να αναδειχτεί πολιτική
προσωπικότητα και «συναδελφώθηκε» µε κάθε καρυδιάς καρύδι µόνο
και µόνο για να µαζέψει γύρω του κόσµο, και δεν ήταν καθόλου ο άν-
θρωπος που θα µπορούσε να φέρει την ενότητα µέσα στις συγκρουόµε-
νες τάσεις και να φωτίσει το χάος. Γι’ αυτό, στις επίσηµες ανακοινώσεις
του Συλλόγου του, οι απόψεις µπερδεύονται σε ένα ανακάτεµα του
«Κοµµουνιστικού Μανιφέστου» µαζί µε συντεχνιακές αναµνήσεις και
συντεχνιακές επιθυµίες, µε κοµάτια από τις απόψεις του Λουί Μπλαν
και του Προυντόν, µε την υπεράσπιση των προστατευτικών δασµών,
κτλ. Κοντολογής, οι άνθρωποι αυτοί θέλανε να ευχαριστήσουν όλους
(Allen alles sein). Οργανώνανε ειδικά απεργίες, συνδικαλιστικές ενώ-
σεις, παραγωγικούς συνεταιρισµούς, και ξεχνούσαν ότι το ζήτηµα ήταν
πριν απ’ όλα να καταχτήσουν πρώτα µε πολιτικές νίκες το πεδίο που πά-
νω σ’ αυτό µονάχα θα µπορούσαν να πραγµατοποιηθούν µόνιµα τέτια
πράγµατα. Και ότι οι νίκες της αντίδρασης ανάγκασαν τους αρχηγούς
της Συναδέλφωσης να νιώσουν την ανάγκη να συµµετάσχουν άµεσα
στον επαναστατικό αγώνα, τότε φυσικά τους εγκατέλειψε η καθυστε-
ρηµένη µάζα που είχαν συγκεντρώσει γύρω τους. Ο Μπορν πήρε µέρος
στην εξέγερση της ∆ρέσδης το Μάη του 1849 και ξέφυγε χωρίς να πά-
θει τίποτα. Η Εργατική Συναδέλφωση όµως έµεινε έξω από το µεγάλο
πολιτικό κίνηµα του προλεταριάτου, σαν καθαρή ξεχωριστή Ενωση που
υπήρχε κυρίως µόνο στο χαρτί και έπαιζε τόσο δευτερεύοντα ρόλο, που
η αντίδραση µόλις το 1850 θεώρησε αναγκαίο να τη διαλύσει, ενώ τα
παρακλάδια της τα διάλυσε µόνο ύστερα από πολλά χρόνια. Ο Μπορν,
που πραγµατικά ονοµάζεται Μπούτερµιλχ - δεν κατόρθωσε να γίνει πο-
λιτική προσωπικότητα. Εγινε ένας ασήµαντος ελβετός καθηγητής, που
τώρα δε µεταφράζει τον Μαρξ στη συντεχνιακή διάλεχτο, µα τον κα-
- 103 -
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 103λοκάγαθο Ρενάν στη δική του γλυκανάλατη γερµανική γλώσσα. 
Με τα γεγονότα της 13ης του Ιούνη 1849 στο Παρίσι, µε την ήττα των
γερµανικών εξεγέρσεων του Μάη και µε την καταστολή της ουγγρικής
επανάστασης από τους ρώσους, έκλεισε µια µεγάλη περίοδος της επα-
νάστασης του 1848. Αλλά η νίκη της αντίδρασης για την ώρα δεν ήταν
καθόλου οριστική. Επιβαλλόταν η αναδιοργάνωση των σκορπισµένων
επαναστατικών δυνάµεων και µαζί µ’ αυτές και της Ενωσης. Οι περι-
στάσεις απαγόρευαν πάλι όπως πριν από το 1848 κάθε φανερή οργάνω-
ση του προλεταριάτου. Επρεπε λοιπόν ξανά να οργανωθούµε µυστικά. 
Το φθινόπωρο του 1849 συγκεντρώθηκαν πάλι στο Λονδίνο τα πε-
ρισσότερα µέλη των προηγούµενων κεντρικών οργάνων και συνεδρίων.
Ελειπαν µονάχα ο Σάππερ και ο Μολ. Ο Σάππερ ήταν φυλακή στο Βι-
σµπάντεν και ήρθε µετά την αθώωσή του, την άνοιξη του 1850. Ο Μολ,
ύστερα από µια σειρά πολύ επικίνδυνες κοµµατικές αποστολές και πε-
ριοδείες ζύµωσης -τον τελευταίο καιρό στην επαρχία του Ρήνου στρα-
τολογούσε µέσα από τον ίδιο τον πρωσικό στρατό, πυροβολητές για το
πυροβολικό του Παλατινάτου
10
- κατατάχτηκε στον εργατικό λόχο της
Μπεζανσόν του Σώµατος Βίλλιχ και σκοτώθηκε από µια σφαίρα στο κε-
φάλι στη µάχη του Μουργκ, µπροστά στη γέφυρα του Ρότενφελς. Στη
θέση του παρουσιάστηκε ο Βίλλιχ. Ο Βίλλιχ ήταν ένας από τους συναι-
σθηµατικούς κοµµουνιστές, που από το 1845 παρουσιάζονταν τόσο συ-
χνά στη ∆υτική Γερµανία, βρισκόταν εποµένως γι’ αυτό το λόγο σε εν-
στιχτώδικη, κρυφή αντίθεση µε τη δική µας κριτική κατεύθυνση. Ηταν
όµως και κάτι παραπάνω, ήταν τέλειος προφήτης. Είχε πεισθεί ότι ήταν
προσωπικά προορισµένος να λευτερώσει το γερµανικό προλεταριάτο
και σαν τέτιος πρόβαλε άµεσες αξιώσεις τόσο για πολιτική, όσο και για
στρατιωτική διχτατορία. Ετσι δίπλα στον παλιό πρωτόγονο χριστιανι-
κό κοµµουνισµό που κήρυχνε ο Βάιτλινγκ προστέθηκε τώρα ένα είδος
κοµµουνιστικού ισλάµ. Οµως η προπαγάνδα αυτής της νέας θρησκείας
έµενε προς το παρόν περιορισµένη στο στρατώνα των φυγάδων, όπου
κυβερνούσε ο Βίλλιχ. 
Αναδιοργανώθηκε λοιπόν η Ενωση, βγήκε η «Προσφώνηση» του
- 104 -
10. Αυτό το πυροβολικό πολέµησε στην εξέγερση της Βάδης και του Παλατινάτου ενάν-
τια στα πρωσικά κυβερνητικά στρατεύµατα από το Μάη έως τον Ιούνη του 1849 (σηµ.
σύντ.).
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 104Μάρτη του 1850, που δηµοσιεύεται στο παράρτηµα
11
(ΙΧ, αρ. 1) και
στάλθηκε ο Χάινριχ Μπάουερ σαν απεσταλµένος στη Γερµανία. Η έκ-
κληση αυτή, που συντάχθηκε από τον Μαρξ και µένα, έχει και σήµερα
ενδιαφέρον, γιατί και τώρα η µικροαστική δηµοκρατία εξακολουθεί να
είναι το κόµµα, που στην επόµενη ευρωπαϊκή αναταραχή, που πλησιά-
ζει τώρα ξανά, (τα µεσοδιαστήµατα στις ευρωπαϊκές επαναστάσεις
1815, 1830, 1848-1852,1870, διαρκούν στον αιώνα µας 15 ως 18 χρό-
νια), θα πάρει στη Γερµανία οπωσδήποτε πρώτα αυτή την εξουσία, σαν
σωτήρας της κοινωνίας από τους κοµµουνιστές εργάτες. Πολλά που ει-
πώθηκαν σ’ αυτή την έκκληση ταιριάζουν εποµένως και σήµερα. Το τα-
ξίδι µε ειδική αποστολή του Χάινριχ Μπάουερ έληξε µε πλήρη επιτυ-
χία. Ο µικρός εύθυµος τσαγκάρης ήταν γεννηµένος διπλωµάτης. Συµ-
µάζεψε πάλι τα πρώην µέλη της Ενωσης, που εν µέρει είχαν αποτρα-
βηχθεί στην ενεργό οργάνωση και εν µέρει δούλευαν για δικό τους λο-
γαριασµό. Ιδιαίτερα φρόντισε να µαζέψει τους τωρινούς αρχηγούς της
Εργατικής Συναδέλφωσης. Η Ενωση άρχισε να παίζει καθοδηγητικό
ρόλο στους εργατικούς, αγροτικούς και γυµναστικούς συλλόγους σε πο-
λύ µεγαλύτερο βαθµό απ’ ό,τι έπαιζε πριν από το 1848. Ετσι που όταν
έγινε η επόµενη τρίµηνη προσφώνηση στις κοινότητες, που δηµοσιεύ-
τηκε τον Ιούνη 1850, µπόρεσε να διαπιστωθεί ότι ο σπουδαστής Σουρτς,
από τη Βιέννη, που περιόδευε στη Γερµανία για λογαριασµό της µι-
κροαστικής δηµοκρατίας (και που αργότερα έγινε αµερικάνος πρώην
υπουργός) «βρήκε κιόλας όλα τα ικανά στελέχη στα χέρια της Ενωσης»
(βλ. παράρτηµα ΙΧ, αρ. 2). Η Ενωση ήταν αναµφισβήτητα η µόνη επα-
ναστατική οργάνωση που είχε σηµασία στη Γερµανία. 
Σε τι όµως θα χρησίµευε αυτή η οργάνωση, αυτό εξαρτιόταν κυρίως
από το αν θα πραγµατοποιούνταν οι προσδοκίες για µια νέα άνοδο της
επανάστασης. Και η άνοδος αυτή γινόταν κατά τη διάρκεια του 1850
όλο και πιο απίθανη και µάλιστα αδύνατη. Η βιοµηχανική κρίση του
1847, που είχε προετοιµάσει την επανάσταση του 1848, είχε ξεπερα-
στεί. Αρχισε µια νέα πρωτόφαντη ως τότε περίοδος βιοµηχανικής άνθι-
σης. Για όποιον είχε µάτια και έβλεπε, έπρεπε νάταν ξεκάθαρο, ότι η
επαναστατική θύελλα του 1848 βαθµιαία ξεθύµαινε. 
«Με τη γενική αυτή άνθιση, µέσα στην οποία οι παραγωγικές δυνά-
- 105 -
11. Βλ. Μαρξ - Ενγκελς: «∆ιαλεχτά Εργα», τ. Ι, σελ. 109-122 (σηµ. σύντ.).
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 105µεις της αστικής κοινωνίας αναπτύσσονται τόσο πλουσιοπάροχα, όσο
αυτό είναι γενικά δυνατό µέσα στις αστικές σχέσεις δε µπορεί να γίνει
λόγος για πραγµατική επανάσταση. Μια τέτια επανάσταση είναι δυνατή
µόνο σε περίοδες, όπου οι δυο αυτοί παράγοντες, οι σύγχρονες παρα-
γωγικές δυνάµεις και οι αστικές παραγωγικές µορφές έρχονται σε αντί-
φαση µεταξύ τους. Οι διάφοροι καυγάδες στους οποίους επιδίδονται τώ-
ρα οι αντιπρόσωποι των ξεχωριστών οµάδων του ηπειρωτικού κόµµα-
τος της τάξεως και που εκθέτουν η µια οµάδα την άλλη, όχι µονάχα δε
δίνουν καθόλου αφορµή για νέες επαναστάσεις, µα, αντίθετα, µπορούν
και γίνονται γιατί η βάση των κοινωνικών σχέσεων είναι προσωρινά τό-
σο ασφαλής και, κάτι που δεν ξέρει η αντίδραση, τόσο αστική. Πάνω σ’
αυτή τη βάση θα τσακιστούν τόσο σίγουρα όλες οι προσπάθειες της αν-
τίδρασης να σταµατήσει την αστική ανάπτυξη, όσο και όλη η ηθική αγα-
νάχτηση και όλες οι ενθουσιώδικες διακηρύξεις των δηµοκρατών». Αυ-
τά γράψαµε ο Μαρξ και εγώ στην «Ανασκόπηση απ’ το Μάη έως τον
Οχτώβρη 1850» στη «Νέα Εφηµερίδα του Ρήνου, Πολιτικο-οικονοµι-
κή Επιθεώρηση», V και VI τεύχος, Αµβούργο, 1850, σελ. 153.
12
Αυτή όµως η ψύχραιµη αντίληψη της κατάστασης αποτελούσε αίρε-
ση για πολλούς ανθρώπους, σε µια εποχή που ο Λεντρύ - Ρολλέν, ο Λουΐ
Μπλαν, ο Ματζίνι, ο Κόσσουτ, και από τους µικρότερους γερµανούς
φωστήρες ο Ρούγκε, ο Κίνκελ, ο Γκεγκ και οι όµοιοί τους, σχηµάτιζαν
στο Λονδίνο σωρηδόν προσωρινές µελλοντικές κυβερνήσεις, όχι µο-
νάχα για τις δικές τους πατρίδες, αλλά και για όλη την Ευρώπη, και την
εποχή που δεν έµενε πια τίποτε άλλο παρά να βρουν στην Αµερική τα
αναγκαία χρήµατα µε τη µορφή επαναστατικού δανείου για να πραγ-
µατοποιήσουν την ευρωπαϊκή επανάσταση και φυσικά για να δηµιουρ-
γήσουν στο άψε σβήσε µαζί και τις διάφορες δηµοκρατίες. Ποιος µπο-
ρεί να παραξενεύεται λοιπόν για το γεγονός ότι εδώ έπεσε στην παγίδα
ένας άνθρωπος σαν το Βίλλιχ, και ότι από παλιά επαναστατική ορµή δε-
λεάστηκε και ο Σάππερ, ότι η πλειοψηφία των εργατών του Λονδίνου,
που οι περισσότεροί τους ήταν πρόσφυγες, τους ακολούθησε στο στρα-
τόπεδο των αστοδηµοκρατών που κατασκεύαζαν επαναστάσεις; Με λί-
γα λόγια, η επιφυλαχτικότητα που υποστηρίξαµε δεν συµφωνούσε µε
τις ιδέες αυτών των ανθρώπων. Επρεπε να προσχωρήσουµε στην κατα-
- 106 -
12. 1. Βλ. Μαρξ - Ενγκελς: «∆ιαλεχτά Εργα», τ. Ι, σελ. 262-263 (σηµ. σύντ.).
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 106σκευή επαναστάσεων. Επακολούθησε η διάσπαση. Τη συνέχεια µπορεί
να τη διαβάσει κανένας στις «Αποκαλύψεις». Υστερα ακολούθησε η
σύλληψη πρώτα του Νότγιουνγκ, ύστερα του Χάουπτ στο Αµβούργο
που εξελίχθηκε σε προδότη γιατί πρόδοσε τα ονόµατα κεντρικών οργά-
νων της Κολωνίας και που τον προετοίµαζαν µάλιστα για κύριο µάρτυ-
ρα στη δίκη. Οµως οι συγγενείς του για να αποφύγουν αυτή την ατίµω-
ση τον ξαπέστειλαν στο Ρίο Ιανέριο, όπου εγκαταστάθηκε αργότερα
σαν έµπορος, και όπου, σαν αναγνώριση των υπηρεσιών του, τον ονό-
µασαν πρώτα γενικό πρόξενο της Πρωσίας και κατόπιν της Γερµανίας.
Τώρα είναι πάλι στην Ευρώπη
13
.
Για την καλύτερη κατανόηση των «Αποκαλύψεων» δίνω τον κατάτο-
λο των κατηγορουµένων της Κολωνίας: 1) Π. Γκ. Ρέζερ, καπνεργάτης.
2) Χάινριχ Μπύργκερς, προοδευτικός βουλευτής του Λάντταγκ, που πέ-
θανε αργότερα. 3) Πέτερ Νότγιουγκ, ράφτης, πέθανε πριν από λίγα χρό-
νια σαν φωτογράφος στο Μπρεσλάου. 4) Β. Γ. Ράιφ. 5) ∆ρ. Χέρµαν
Μπέκερ, τώρα είναι δήµαρχος της Κολωνίας και µέλος της Ανω Βου-
λής. 6) ∆ρ. Ρόναλντ Ντάνιελς, γιατρός, πέθανε λίγα χρόνια µετά τη δί-
κη από φυµατίωση, που την άρπαξε στη φυλακή. 7) Καρλ Οττο, χηµι-
κός. 8)Αβραάµ Γιάκοµπυ, τώρα είναι γιατρός στη Νέα Υόρκη. 9) ∆ρ. Γ.Γ.
Κλάιν, τώρα είναι γιατρός και δηµοτικός σύµβουλος στην Κολωνία. 10)
Φερδινάνδος Φράϊλιγκρατ, που ήταν από τότε στο Λονδίνο. 11) Γ.Λ. Ερ-
χαρντ, παραγγελιοδόχος. 12) Φρίντριχ Λέσσνερ, ράφτης, τώρα βρίσκε-
ται στο Λονδίνο. Απ’ αυτούς, ύστερα από δηµόσια δίκη σε ορκωτό δι-
καστήριο, που βάσταξε από τις 4 του Οχτώβρη έως τις 12 του Νοέµβρη
1852, καταδικάστηκαν για απόπειρα έσχατης προδοσίας οι Ρέζερ,
Μπύργκερς και Νότγιουνγκ σε έξι χρόνια, οι Ράϊφ, Οττο και Μπέκερ σε
πέντε χρόνια, ο Λέσσνερ σε τρία χρόνια φυλακή, ενώ ο Ντάνιελς, ο Γιά-
κοµπυ και ο Ερχαρντ αθωώθηκαν. 
- 107 -
13. Ο Σάππερ πέθανε στα τέλη της δεκαετίας 1860-1870 στο Λονδίνο. Ο Βίλλιχ πήρε µέ-
ρος και διακρίθηκε στον εµφύλιο πόλεµο της Αµερικής. Στη µάχη του Μούρφρη-
σµπορο (Τέννεση), όπου ήταν ταξίαρχος τραυµατίστηκε στο θώρακα, έγινε όµως κα-
λά και πέθανε περίπου πριν από δέκα χρόνια στην Αµερική. - Από τα άλλα πρόσωπα
που ανέφερα παραπάνω θέλω να σηµειώσω ακόµα ότι ο Χάινριχ Μπάουερ εξαφανί-
στηκε στην Αυστραλία. Ο Βάιτλινγκ και ο Εβερµπεκ πέθαναν στην Αµερική. (Σηµεί-
ωση του Ενγκελς).
για την ιστορία της ένωσης των κομμουνιστών
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 107Με τη δίκη της Κολωνίας κλείνει αυτή η πρώτη περίοδος του γερµα-
νικού κοµµουνιστικού εργατικού κινήµατος. Αµέσως µετά την καταδί-
κη διαλύσαµε την Ενωσή µας. Υστερα από λίγους µήνες απεβίωσε και
η ιδιαίτερη Ενωση του Βίλλιχ και του Σάππερ. 
* * * 
Μια γενεά µας χωρίζει τώρα από κείνη την εποχή. Τότε η Γερµανία
ήταν χώρα της χειροτεχνίας και της οικιακής βιοµηχανίας που στηριζό-
ταν στη χειρωνακτική εργασία. Τώρα είναι µια µεγάλη βιοµηχανική χώ-
ρα που βρίσκεται ακόµα σε διαρκή βιοµηχανική επανάσταση. Τότε
έπρεπε να ψάξουµε να βρούµε έναν-έναν τους εργάτες που κατανοού-
σανε τη θέση τους σαν εργάτες και την ιστορικο-οικονοµική αντίθεσή
τους µε το κεφάλαιο, κι αυτό γιατί η αντίθεση δηµιουργόταν τότε για
πρώτη φορά. Σήµερα είναι υποχρεωµένοι να κρατούν ολόκληρο το γερ-
µανικό προλεταριάτο µε έκτακτους νόµους µόνο και µόνο για να επι-
βραδύνουν λιγάκι το προτσές της ανάπτυξής του προς την απόχτηση
πλέριας συνείδησης της θέσης του σαν καταπιεζόµενης τάξης. Τότε
ήταν υποχρεωµένοι να δουλεύουν παράνοµα οι λίγοι άνθρωποι που εί-
χαν φτάσει ως την κατανόηση του ιστορικού ρόλου του προλεταριάτου
και να συγκεντρώνονται κρυφά κατά µικρές οµάδες από τρεις ως είκο-
σι άνθρωποι. Σήµερα το γερµανικό προλεταριάτο δεν έχει πια ανάγκη
από επίσηµη οργάνωση ούτε νόµιµη ούτε µυστική
14
. Η απλή αυτονόη-
τη συνοχή οµοϊδεατών συντρόφων που ανήκουν στην ίδια τάξη είναι
αρκετή για να συγκλονίσει ολόκληρο το γερµανικό ράιχ, χωρίς κατα-
στατικό, χωρίς διοικήσεις, χωρίς αποφάσεις και άλλους χειροπιαστούς
τύπους. Ο Βίσµαρκ είναι διαιτητής στην Ευρώπη, έξω από τα γερµανι-
κά σύνορα. Οµως µέσα στη χώρα µεγαλώνει, κάθε µέρα και πιο απει-
λητικό, το αθλητικό παράστηµα του γερµανικού προλεταριάτου, που
πρόβλεψε ο Μαρξ από το 1844, ο γίγας για τον οποίο είναι κιόλας πολύ
στενάχωρο το οικοδόµηµα του Ράϊχ που ήταν υπολογισµένο στα µέτρα
του φιλισταίου. Μεγαλώνει η ρωµαλέα κορµοστασιά µε τους φαρδείς
- 108 -
14. Με αυτά τα λόγια ειρωνεύεται ο Ενγκελς απλώς την πολιτική του Βίσµαρκ, που ήθε-
λε να απαγορέψει το προλεταριακό κόµµα και να στραγγαλίσει το εργατικό κίνηµα
(σηµ. σύντ.). 
διεθνές κομμουνιστικό κίνημα
07_ENGELS_SEL_87_110:Layout 1  11/10/10  3:31 PM  Page 108ώµους και πλησιάζει η στιγµή, που µονάχα αν σηκωθεί από τη θέση του
θα τινάξει στον αέρα όλο το οικοδόµηµα του αυτοκρατορικού συντάγ-
µατος. Κι ακόµα περισσότερο. Εχει τόσο δυναµώσει τώρα το διεθνές κί-
νηµα του ευρωπαϊκού και αµερικάνικου προλεταριάτου, που όχι µονά-
χα η πρώτη στενή του µορφή - η µυστική Ενωση - µα και η δεύτερη άπει-
ρα πιο πλατιά µορφή µετατράπηκε σε δεσµά γι’ αυτό, και που το απλό
αίσθηµα της αλληλεγγύης που στηρίζεται στην κατανόηση της ταυτό-
τητας της ταξικής θέσης, φτάνει για να δηµιουργήσει και να διατηρήσει
ανάµεσα στους εργάτες όλων των χωρών και κάθε γλώσσας ένα και µό-
νο µεγάλο προλεταριακό κόµµα. Η διδασκαλία που υποστήριξε η Ενω-
ση από το 1847 ίσαµε το 1852 και που την υποδέχτηκαν τότε οι σοφοί
φιλισταίοι σηκώνοντας τους ώµους σαν δηµιουργήµατα της φαντασίας
ανισόρροπων εξτρεµιστών, σαν µυστική διδασκαλία µερικών σκόρπιων
αιρετικών, αυτή η διδασκαλία έχει τώρα αναρίθµητους οπαδούς σ’ όλες
τις πολιτισµένες χώρες του κόσµου, τόσο ανάµεσα στους κατάδικους
των ορυχείων της Σιβηρίας, όσο και ανάµεσα στους χρυσωρύχους της
Καλιφόρνιας. Και ο ιδρυτής αυτής της διδασκαλίας, ο άνθρωπος που πιο
πολύ µισήθηκε και συκοφαντήθηκε στην εποχή του, ο Καρλ Μαρξ, όταν
πέθανε, ήταν ο πολυζήτητος και πάντα πρόθυµος σύµβουλος του προ-
λεταριάτου του Παλιού και του Νέου Κόσµου. 
Λονδίνο, 8 του Οχτώβρη 1885.