Μ. Μαϊλης-Η πρώτη απόπειρα/Η επιχείρηση διάλυσης του ΚΚΕ
Από το "Για το Δεξιό Οπορτουνισμό", του Μάκη Μαΐλη
Στο Ο Σύγχρονος δεξιός οπορτουνισμός, Επιμέλεια της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ, Σύγχρονη Εποχή, 2008
Η πρώτη απόπειρα - περιττό το ΚΚΕ
Η εκτός νόμου θέση του ΚΚΕ, οι ανελέητοι διωγμοί των αγωνιστών του και γενικότερα οι πολιτικές συνθήκες που καθορίστηκαν από τους νικητές του Εμφύλιου Πολέμου 1946 - 1949, αναβάθμισαν στη συνείδηση πολλών τη σημασία και το ρόλο της ΕΔΑ, σε σημείο τέτοιο, ώστε βαθμιαία αυτή υποκατέστησε την αναντικατάστατη αξία της ύπαρξης του ΚΚΕ. Η πίεση που δημιουργούσε το αρνητικό για τους κομμουνιστές και τους άλλους ΕΑΜίτες κλίμα, ώθησε σε εξετάσεις «συμμόρφωσης» με τη νομιμότητα. Διαμόρφωσε ψυχολογία «αποκόλλησης» από το παρελθόν του ΚΚΕ, ιδιαίτερα το πρόσφατο (1944 - 1949), καθώς και αντιλήψεις διαχωρισμού των κομμουνιστών στους «μέσα» και στους «έξω», δηλαδή τους πολιτικούς πρόσφυγες που ζούσαν στις σοσιαλιστικές χώρες, τις κομματικές οργανώσεις τους και την ηγεσία του ΚΚΕ από τη μια και όσους αγωνίζονταν μέσα στην Ελλάδα από την άλλη.
Πολλά ιστορικά στοιχεία και γεγονότα αποδεικνύουν τις προηγούμενες εκτιμήσεις. Παραθέτουμε ορισμένα παραδείγματα. Γράφει ο Τ. Μπενάς: «Η ηγεσία της ΕΔΑ δεν είχε σε βάρος της ούτε τις ήττες της ηγεσίας του ΚΚΕ, ούτε τις πραγματικά εγκληματικές ενέργειες και ιδίως τις "ανθρωποφαγικές" μεθοδολογίες της, που τα αποτελέσματά τους γίνονταν γνωστά και τραυμάτιζαν ανεπανόρθωτα την αγωνιστική υπόληψη της Αριστεράς»[1]Και σε άλλο σημείο: «Τα ίδια τα γεγονότα οδήγησαν, συνεπώς, σε μια δισυπόστατη Αριστερά με δύο ηγεσίες, μια μέσα στην Ελλάδα και μια έξω».[2]
Να υποθέσουμε ότι ο Τ. Μπενάς εννοεί πως τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ που απέμειναν μέσα στη χώρα μας προκύψαν από ...«παρθενογένεση», ενώ μόνο οι «έξω» ηγέτες βαρύνονταν με ευθύνες; Να υποθέσουμε πως ο Τ. Μπενάς δεν κατανοεί πως η ηγεσία του ΚΚΕ και γενικά το Κόμμα μας είναι ενιαία και αδιαίρετα και δε χωρίζονται ανάλογα με το γεωγραφικό χώρο που βρίσκονται τη μια ή την άλλη στιγμή; Ούτε το ένα συμβαίνει ούτε το άλλο. Απλώς και μόνο ο Τ. Μπενάς, όπως και οι άλλοι οπορτουνιστές, είδε, μέσα από το διαχωρισμό που επιχείρησαν - στους «μέσα» και στους «έξω» - τη δυνατότητα κατάργησης του ΚΚΕ, αφού στην Ελλάδα υπήρχε η ΕΔΑ, όπου συμμετείχαν και κομμουνιστές και άλλοι, ενώ δεν υπήρχε η συγκροτημένη παρουσία του ΚΚΕ. Ο διαχωρισμός των κομμουνιστών στους του «εξωτερικού» και στους του «εσωτερικού» βόλευε τα σχέδια κατάλυσης του ΚΚΕ, την αποστασιοποίηση της Αριστεράς από τη Σοβιετική Ενωση και τη μετατόπιση της ΕΔΑ στον «ευρωκομμουνιστικό άξονα». (Εχουμε, κατά συνέπεια, το ακόλουθο φαινόμενο: Αυτοί, που με κάθε τρόπο επιδίωκαν τη διάχυση του ΚΚΕ στην ΕΔΑ, αφού απέτυχαν, ηγήθηκαν της δημιουργίας σχήματος, που αποκάλεσαν κομμουνιστικό! Ενώ δηλαδή αρνούνταν το ΚΚΕ, ίδρυσαν κατ' όνομα ΚΚ, προκειμένου να πετύχουν καλύτερα, με αυτόν τον τρόπο, τη διάλυση του ΚΚΕ)...
Αυτοί είναι οι λόγοι που το θέμα «οι μέσα και οι έξω» έγινε κεντρικός μοχλός της οπορτουνιστικής συνωμοσίας και αργότερα υιοθετήθηκε στους τίτλους που οι ίδιοι έδωσαν στο κόμμα τους (ΚΚΕ εσωτερικού), σε αντίθεση με το ΚΚΕ, που το ονομάτισαν του «εξωτερικού»!
Ομως ο αντικομμουνισμός περίσσεψε. Και οι πρώην κομμουνιστές «απεκδύθηκαν μετά βδελυγμίας» τις ήττες του λαϊκού κινήματος και γέμισαν άφθονες σελίδες με τις «ανθρωποφαγικές» αναλύσεις τους σε βάρος του Ν. Ζαχαριάδη και της ...προσωπολατρίας, συναινώντας σε εκείνο που κρυβόταν πίσω από το προπέτασμα καπνού της «προσωπολατρίας» στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
Εγινε λόγος προηγουμένως για το ισχυρό κλίμα πίεσης που δημιούργησε στα μετεμφυλιακά χρόνια η τρομοκρατία που επέβαλε το αστικό κράτος και τα κόμματά του. Αυτές οι συνθήκες αποτελούν μια από τις βάσεις της ηττοπάθειας και της παραπέρα ανάπτυξης του οπορτουνισμού, δηλαδή της πολιτικής και της ιδεολογίας που, στη συγκεκριμένη στιγμή, εκφράστηκε με υποχωρήσεις αρχών.
Προς επιβεβαίωση του παραπάνω, ας δούμε τι γράφει ο Π. Δημητρίου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ μέχρι τη διάσπαση του 1968: «Η γραμμή της διάλυσης των παράνομων κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ και το πέρασμα όλων των κομμουνιστών στην ΕΔΑ υπήρξαν αποτέλεσμα, πριν απ' όλα, της ρεαλιστικής εκτίμησης των συνθηκών που υπήρχαν, αντικειμενικών και υποκειμενικών και που καταδίκαζαν τις παράνομες οργανώσεις του ΚΚΕ σε μια σεχταριστική απομόνωση από τις μάζες».[3]
Νάτος, λοιπόν, ο «ρεαλισμός». Στο όνομα της καταπολέμησης του σεχταρισμού βλέπει ως ρεαλιστικό εκείνο που υποτάσσει στις δυσκολίες, που προσαρμόζει στην υπάρχουσα πραγματικότητα. Δε θέλει να δει ως ρεαλιστικό εκείνο που θα πάει ενάντια στο ρεύμα, εκείνο που θ' αλλάξει σε μια πορεία την κατάσταση σε όφελος του εργατικού κινήματος, συνολικότερα του λαϊκού. Αντί για τη λήψη μέτρων ανασυγκρότησης των ΚΟ και καθορισμού των ιδεολογικοπολιτικών εφοδίων τους, ώστε να μαζικοποιηθούν και να δυναμώσουν την παρουσία τους, αυτός και άλλοι είδαν την ανάγκη της διάλυσής τους και την ενίσχυση της ΕΔΑ, που ήταν νόμιμο κόμμα!
Παρόμοια συμπεράσματα βγαίνουν και με το θέμα που δημιουργήθηκε με τη μη υποψηφιότητα του Νίκου Μπελογιάννη στις εκλογές του 1951, όταν ο Μπελογιάννης ήταν υπόδικος. Ο Λ. Κύρκος χαρακτηρίζει τυχοδιωκτική τη στάση του Νίκου Ζαχαριάδη, που ζήτησε να συμπεριληφθεί ο Μπελογιάννης στο ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ, ως ένα ακόμα μέσο πίεσης για να δυσκολευτεί η εκτέλεσή του. Γράφει ο Λ. Κύρκος: «Ο Μιχάλης Κύρκος αντιτάχθηκε στην ιδέα. Η ΕΔΑ μόλις είχε συγκροτηθεί και έκανε τα πρώτα βήματα κάτω από αφόρητες πιέσεις. Το γάντζωμά της στη νόμιμη πολιτική σκηνή δεν έπρεπε να διακυβευτεί για κανένα λόγο. Το να περιληφθεί ο Μπελογιάννης στους συνδυασμούς, έδινε στην αντίδραση το πρόσχημα να διαλύσει ίσως την ΕΔΑ. Ηταν μια πολύ λεπτή στιγμή και χρειάζονταν αυστηρές σταθμίσεις και όχι εντυπωσιακές κινήσεις».[4]
Ας κάνουμε εδώ μια μικρή παρένθεση. Στα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ συμπεριλήφθηκε - και σωστά τότε - και ο Μ. Γλέζος (όντας καταδικασμένος σε θάνατο) και άλλοι κρατούμενοι. Γιατί όχι ο Μπελογιάννης; Το επιχείρημα ότι κι αν ακόμα εκλεγόταν βουλευτής θα είχε εκτελεστεί, είναι σαθρό και αποτελεί υπεκφυγή, αφού το ζήτημα βρίσκεται στο αν έκαναν τα πρέποντα όσοι όφειλαν, προκειμένου να μην εκτελεστεί ο Μπελογιάννης. Ο Μιχάλης Κύρκος - και άλλοι - δεν έκαναν τα πρέποντα. Το απόφυγαν συνειδητά.
Το βασικό θέμα, ωστόσο, βρισκόταν εκεί που ομολογεί ο Λ. Κύρκος: «Το γάντζωμα της ΕΔΑ στη νόμιμη πολιτική σκηνή δεν έπρεπε να διακυβευτεί για κανένα λόγο»! Το πρωταρχικό γι' αυτούς ήταν η προσκόλλησή τους στους νόμιμους θεσμούς.
Αλλά την ίδια στιγμή, ενώ δηλαδή υποβάθμιζαν το ΚΚΕ, ενώ δεν ήθελαν «γραμμή» μέσω του σταθμού «Ελεύθερη Ελλάδα», ωστόσο ήθελαν τις ψήφους των χιλιάδων κομμουνιστών, που, μέσω αυτής της «γραμμής», τους ψήφιζαν κι έτσι εκλέγονταν βουλευτές...! Αλλά, κακά τα ψέματα. Το ΚΚΕ - στελέχη του και μια σειρά συνεργαζόμενοι - το έβλεπαν σαν φραγμό στα σχέδιά τους να οδηγήσουν το εργατικό κίνημα σε φιλομονοπωλιακούς δρόμους.
Γι' αυτό και αρνήθηκαν ουσιαστικά το συνεπή αγώνα για τη νομιμοποίησή του, όχι μόνο στη 10ετία 1950 - 1959, αλλά και αργότερα. Λοιδόρησαν και συνεχίζουν να λοιδορούν ως εξωπραγματικούς και δογματικούς όσους κομμουνιστές τάχθηκαν στα προδικτατορικά χρόνια υπέρ της πάλης για την «ντε φάκτο» νομιμοποίηση του ΚΚΕ. «Οταν θα ωριμάσουν οι συνθήκες», έλεγαν. Και βέβαια δεν έβλεπαν ποτέ τη δράση που θα οδηγούσε στην ωρίμανση των συνθηκών. Μάλιστα, από ένα χρονικό σημείο και μετά, παρότι οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές (1964), τους βόλευε να είναι παράνομο το ΚΚΕ, γιατί έτσι πίστευαν ότι διευκολυνόταν η διάλυσή του. Καταλάβαιναν καλά το πλεονέκτημα που έδινε στους φραξιονιστικούς σχεδιασμούς τους η κατάσταση παρανομίας του Κόμματός μας.
Επιχείρηση διάλυσης του ΚΚΕ
Κατά τον Τ. Μπενά, η ΕΔΑ «αποτελούσε ένα ιστορικό πείραμα»,[5] «οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν την αναγκαιότητα της ύπαρξής της, αλλά και διέγραψαν σαφέστερα στην πολιτική πραγματικότητα τη φυσιογνωμία της...».[6] Ενώ ο Γρ. Φαράκος ανακάλυψε ότι η ΕΔΑ «είχε μια εγγενή αδυναμία. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία τα μέλη, ιδιαίτερα τα στελέχη της, ανήκαν στο ΚΚΕ. Τα βάραινε, επομένως, η νοοτροπία που μέσα στο Κόμμα είχαν αποκτήσει»![7]
Το ένα μέρος, λοιπόν, του έργου που παιζόταν ήταν η αντιπαράθεση της ΕΔΑ προς το ΚΚΕ που τη δημιούργησε. Το δεύτερο βρίσκεται στη διατύπωση του Τ. Μπενά ότι «οι πολιτικές εξελίξεις διέγραψαν σαφέστερα τη φυσιογνωμία της». Τι εννοεί; Ο ίδιος και άλλοι φροντίζουν να το ξεκαθαρίσουν: Εννοούν ότι η ΕΔΑ απέκτησε πια τα χαρακτηριστικά του ΚΚΕ, έγινε μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα! Συνεπώς, τι χρειάζεται το ΚΚΕ;
Εχει αρχίσει η ιδεολογικοπολιτική προσπάθεια λείανσης του εδάφους για την αποδοχή συνολικά από το ΚΚΕ της συγχώνευσής του με την ΕΔΑ. Οι πρωταγωνιστές της επιχείρησης το λένε ανοιχτά. Γράφει ο Σταύρος Καράς: «Η ΕΔΑ με τις οργανώσεις της κάλυπτε κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, στις υπάρχουσες συνθήκες, την ανάγκη της αυτοτελούς και οργανωμένης παρουσίας του επαναστατικού πολιτικού κινήματος της εργατικής τάξης, του στηριγμένου στις αρχές του μαρξισμού - λενινισμού».[8] Κι ο Μ. Παρτσαλίδης υπογράμμιζε σε ομιλία του: «Είχα πει πως μετά τη νομιμοποίηση του Κόμματος η καλύτερη λύση θα ήταν ίσως η συγχώνευση της ΕΔΑ και του ΚΚΕ. Με την προϋπόθεση της παραπέρα αφομοίωσης των αρχών και των μεθόδων δράσης και οργάνωσης μαρξιστικού - λενινιστικού Κόμματος, μπορεί η ΕΔΑ ν' αναπτυχθεί και να μαζικοποιηθεί»[9]. Κι ο Τ. Μπενάς τον συμπληρώνει: «... και ο Νικήτας Χρουστσόφ είχε ενθαρρύνει την αυτοδιάλυση των παράνομων οργανώσεων του ΚΚΕ και τη συγχώνευσή τους στην ΕΔΑ, που κατέστη έτσι ο μοναδικός πολιτικός και οργανωτικός φορέας της Αριστεράς στην Ελλάδα, έστω και χωρίς το Μαρξισμό - Λενινισμό, επίσημα βέβαια, γιατί στην πράξη ίσχυε και τηρούνταν».[10]
Ουσιαστικά, λοιπόν, κατά την άποψη των οπορτουνιστών, μόνο τυπικά δεν είχε γίνει η ΕΔΑ μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα νέου τύπου. Και επέμεναν ότι κι αυτό το πρόβλημα μπορούσε να λυθεί με... απλές διαδικασίες: θα πρόσθεταν στο πρόγραμμά της ότι σκοπός της ΕΔΑ είναι και ο σοσιαλισμός. Κι έτσι θα έπαυε κάθε εκκρεμότητα... Ο Μ. Παρτσαλίδης ήταν και σε αυτό πολύ συγκεκριμένος: «Και μπορεί και πρέπει να το κάνει αυτό το Γ' Συνέδριο της ΕΔΑ. Εξάλλου η ΕΔΑ, χωρίς να διακηρύττει, ως την ώρα, σαν τελικό προγραμματικό σκοπό της το σοσιαλισμό, προβάλλει και υποστηρίζει στα βασικά ζητήματα την κομμουνιστική άποψη».[11] Δηλαδή, ο Μ. Παρτσαλίδης προσποιούνταν ότι δε γνώριζε πως η απλή προσθήκη του σοσιαλισμού ως στόχου δεν έλεγε τίποτα περισσότερο απ' όσα διακηρύσσει για το σοσιαλισμό η σοσιαλδημοκρατία. Ηταν στην ίδια συζήτηση που ο τότε Α΄ Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Κώστας Κολιγιάννης τού απάντησε: «Η αόριστη διακήρυξη πίστης στο σοσιαλισμό είναι αρκετή; Και θα ικανοποιηθούμε εμείς με αυτή τη γενική διακήρυξη περί σοσιαλισμού;»[12]
Σε διακηρύξεις περιεχομένου «τύπου Παρτσαλίδη» αναφερόταν ο Β. Ι. Λένιν στην εποχή του, όταν έγραφε για την εφημερίδα Ραμπότσαγια Μισλ: «Σε αντιστάθμισμα, όμως, γράφει με τα πιο παχιά γράμματα πως "ο σοσιαλισμός δεν είναι παρά η παραπέρα ανώτερη εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνίας" - φράση που τη δανείστηκε από τον Μπερνστάιν και που όχι μόνο δε διασαφηνίζει, αλλά απεναντίας συσκοτίζει τη σημασία και την ουσία του σοσιαλισμού. Ολοι οι φιλελεύθεροι και όλοι οι αστοί τάσσονται υπέρ της "εξέλιξης της σύγχρονης κοινωνίας", κι έτσι όλοι τους θα χαρούν με τη δήλωση του Ρ. Μ. Παρ' όλα αυτά, όμως, οι αστοί είναι εχθροί του σοσιαλισμού».[13] Αλλά ο Μ. Παρτσαλίδης δεν ενδιαφερόταν για το σοσιαλισμό. Το ίδιο βέβαια και οι άλλοι της παράταξης, που είχαν συγκροτήσει μέσα στο ΚΚΕ και στην ΕΔΑ.
Ας ανατρέξουμε ξανά στον αποκαλυπτικότατο Μπενά. Κι ας δούμε τη μεθόδευση που κατέστρωσε η ομάδα των αναθεωρητών, προκειμένου να πετύχει τη διάλυση του ΚΚΕ μέσω της ΕΔΑ και στη διάρκεια της προετοιμασίας του Γ' Συνεδρίου της.
Αναφερόμενος στο «τρίτο έγγραφο του ντοσιέ της Προετοιμασίας του Συνεδρίου», γράφει για τη σύνθεση της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου: «Εύκολα διακρίνει κανείς τη "διείσδυση των δογματικών" σε όλες τις υποεπιτροπές, αλλά θα μπορούσε να ισχύει και το αντίστροφο, την πλαισίωσή τους, δηλαδή, από δυναμικά ανανεωτικά στελέχη, π.χ., ο Κ. Λουλές, ανάμεσα στους Ν. Καρά και Κ. Φιλίνη ή ο Γ. Τρικαλινός, ανάμεσα στους Αγγ. Διαμαντόπουλο και Λεωνίδα Κύρκο». Φροντίζει, όμως, ο Τ. Μπενάς να διευκρινίσει το ακριβές, αμέσως παρακάτω: «Οπως βεβαίωσε ο Κ. Φιλίνης, τη σύνθεση της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου και συνεπώς και την αντίστοιχη διάταξη των μελών της, την προσδιόρισε με δική του πρωτοβουλία και ευθύνη ο τότε Γραμματέας της ΕΔΑ Μπάμπης Δρακόπουλος. Θεωρεί δε ότι ο Δρακόπουλος το έπραξε ενσυνειδήτως...».[14]
Στο ίδιο θέμα, της προετοιμασίας του Γ' Συνεδρίου της ΕΔΑ, ο Μπενάς επικαλείται μαρτυρία του Κ. Φιλίνη, στην οποία ο τελευταίος υπογραμμίζει: «Ημασταν αποφασισμένοι και ανάλογα προετοιμασμένοι να απαντήσουμε, εάν και όταν διαφωνούσαν με αυτές τις θέσεις οι "σκληροί" μέσα στο Συνέδριο. Θα παίρναμε το λόγο, μια σειρά ομιλητές γνώστες αυτών των θεμάτων, εξοπλισμένοι και με ντοκουμέντα προέλευσης ΚΚΣΕ...».[15]
Καταμερισμός ομιλητών, ομιλιών, έτοιμα βοηθητικά κείμενα προέλευσης ΚΚΣΕ, την ίδια ώρα που ήσαν όλοι τους μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ! Την ίδια ώρα που κόπτονταν για την εσωκομματική δημοκρατία, έπαιζαν το παιχνίδι τους πίσω από τις πλάτες χιλιάδων ανυποψίαστων κομμουνιστών που είχαν ενταχθεί στην ΕΔΑ!
Η υπονομευτική φραξιονιστική δράση περιείχε φυσικά και την παράλληλη ιδεολογική προετοιμασία με την αξιοποίηση του περιοδικού της ΕΔΑ Ελληνική αριστερά. Ο Τ. Μπενάς μάς πληροφορεί: «Το πρώτο μας συμπέρασμα από τη διερεύνηση του θέματος στα Αρχεία της ΕΔΑ είναι αναμφίβολα η ανανεωτική δραστηριότητα μιας πλειάδας ηγετικών στελεχών. Και στο βαθμό που διάφορες σκοπιμότητες εμποδίζουν να ξεδιπλωθεί ολόκληρος ο ιδεολογικός τους προβληματισμός, επιστρατεύεται το παράλληλο ιδεολογικό μέτωπο, εκτός ντοκουμέντων του Συνεδρίου, για να δουν το φως της δημοσιότητας ορισμένες προωθημένες επεξεργασίες...»[16]
Αυτή είναι η διαδρομή τους στα μετεμφυλιακά χρόνια - και ιδιαίτερα από το 1956 μέχρι το 1968. Ελπίζανε πως αυτός ο στόχος τους θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί με αποκορύφωμα το Γ' Συνέδριο της ΕΔΑ, που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, θρήνησαν και θρηνούν γι' αυτό το γεγονός. Γιατί: «... εκείνη που θα μπορούσε να θεωρηθεί βεβαιότητα είναι η ρήξη και η διάσπαση στο ΚΚΕ. Θα συντελούνταν οπωσδήποτε, αφού είχαν ήδη δρομολογηθεί αντιπαραθέσεις ελληνικού, αλλά και διεθνούς ενδιαφέροντος. Ομως, υπό άλλους όρους, αρκετά πιο ευνοϊκούς για τις δυνάμεις της ανανέωσης, αφού σε συνθήκες νομιμότητας του κινήματος και μάλιστα της ΕΔΑ, οι επιπτώσεις από τη διάσπαση θα ήταν σαφώς διαφορετικές».[17]
Σημειώσεις:
1. Τ. Μπενά, Ενα Συνέδριο που δεν έγινε ποτέ, σελ. 15, εκδ. «Δελφίνι»
2. Τ. Μπενά, ό.π. σελ. 14
3. Π. Δημητρίου, Η διάσπαση του ΚΚΕ, τόμ. Α', σελ.441, εκδ. «Θεμέλιο»
4. Λ. Κύρκου, Ανατρεπτικά, σελ. 153, εκδ. «Προσκήνιο».
5. Τ.Μπενά, ό.π., σελ.14.
6. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 78
7. Γρ. Φαράκος, «Μαρτυρίες και στοχασμοί», σελ. 107, εκδ. «Προσκήνιο».
8. Π. Δημητρίου, «Η διάσπαση του ΚΚΕ», τόμ. Α΄, σελ. 416, εκδ. «Θεμέλιο».
9. Π. Δημητρίου, ό.π., σελ. 459 - 460.
10. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 15.
11. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 132.
12. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 130 - 131.
13. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», τόμ. 4, σελ. 269, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».
14. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 32.
15. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 156.
16. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 154.
17. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 156.
Από το "Για το Δεξιό Οπορτουνισμό", του Μάκη Μαΐλη
Στο Ο Σύγχρονος δεξιός οπορτουνισμός, Επιμέλεια της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ, Σύγχρονη Εποχή, 2008
Η πρώτη απόπειρα - περιττό το ΚΚΕ
Η εκτός νόμου θέση του ΚΚΕ, οι ανελέητοι διωγμοί των αγωνιστών του και γενικότερα οι πολιτικές συνθήκες που καθορίστηκαν από τους νικητές του Εμφύλιου Πολέμου 1946 - 1949, αναβάθμισαν στη συνείδηση πολλών τη σημασία και το ρόλο της ΕΔΑ, σε σημείο τέτοιο, ώστε βαθμιαία αυτή υποκατέστησε την αναντικατάστατη αξία της ύπαρξης του ΚΚΕ. Η πίεση που δημιουργούσε το αρνητικό για τους κομμουνιστές και τους άλλους ΕΑΜίτες κλίμα, ώθησε σε εξετάσεις «συμμόρφωσης» με τη νομιμότητα. Διαμόρφωσε ψυχολογία «αποκόλλησης» από το παρελθόν του ΚΚΕ, ιδιαίτερα το πρόσφατο (1944 - 1949), καθώς και αντιλήψεις διαχωρισμού των κομμουνιστών στους «μέσα» και στους «έξω», δηλαδή τους πολιτικούς πρόσφυγες που ζούσαν στις σοσιαλιστικές χώρες, τις κομματικές οργανώσεις τους και την ηγεσία του ΚΚΕ από τη μια και όσους αγωνίζονταν μέσα στην Ελλάδα από την άλλη.
Πολλά ιστορικά στοιχεία και γεγονότα αποδεικνύουν τις προηγούμενες εκτιμήσεις. Παραθέτουμε ορισμένα παραδείγματα. Γράφει ο Τ. Μπενάς: «Η ηγεσία της ΕΔΑ δεν είχε σε βάρος της ούτε τις ήττες της ηγεσίας του ΚΚΕ, ούτε τις πραγματικά εγκληματικές ενέργειες και ιδίως τις "ανθρωποφαγικές" μεθοδολογίες της, που τα αποτελέσματά τους γίνονταν γνωστά και τραυμάτιζαν ανεπανόρθωτα την αγωνιστική υπόληψη της Αριστεράς»[1]Και σε άλλο σημείο: «Τα ίδια τα γεγονότα οδήγησαν, συνεπώς, σε μια δισυπόστατη Αριστερά με δύο ηγεσίες, μια μέσα στην Ελλάδα και μια έξω».[2]
Να υποθέσουμε ότι ο Τ. Μπενάς εννοεί πως τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ που απέμειναν μέσα στη χώρα μας προκύψαν από ...«παρθενογένεση», ενώ μόνο οι «έξω» ηγέτες βαρύνονταν με ευθύνες; Να υποθέσουμε πως ο Τ. Μπενάς δεν κατανοεί πως η ηγεσία του ΚΚΕ και γενικά το Κόμμα μας είναι ενιαία και αδιαίρετα και δε χωρίζονται ανάλογα με το γεωγραφικό χώρο που βρίσκονται τη μια ή την άλλη στιγμή; Ούτε το ένα συμβαίνει ούτε το άλλο. Απλώς και μόνο ο Τ. Μπενάς, όπως και οι άλλοι οπορτουνιστές, είδε, μέσα από το διαχωρισμό που επιχείρησαν - στους «μέσα» και στους «έξω» - τη δυνατότητα κατάργησης του ΚΚΕ, αφού στην Ελλάδα υπήρχε η ΕΔΑ, όπου συμμετείχαν και κομμουνιστές και άλλοι, ενώ δεν υπήρχε η συγκροτημένη παρουσία του ΚΚΕ. Ο διαχωρισμός των κομμουνιστών στους του «εξωτερικού» και στους του «εσωτερικού» βόλευε τα σχέδια κατάλυσης του ΚΚΕ, την αποστασιοποίηση της Αριστεράς από τη Σοβιετική Ενωση και τη μετατόπιση της ΕΔΑ στον «ευρωκομμουνιστικό άξονα». (Εχουμε, κατά συνέπεια, το ακόλουθο φαινόμενο: Αυτοί, που με κάθε τρόπο επιδίωκαν τη διάχυση του ΚΚΕ στην ΕΔΑ, αφού απέτυχαν, ηγήθηκαν της δημιουργίας σχήματος, που αποκάλεσαν κομμουνιστικό! Ενώ δηλαδή αρνούνταν το ΚΚΕ, ίδρυσαν κατ' όνομα ΚΚ, προκειμένου να πετύχουν καλύτερα, με αυτόν τον τρόπο, τη διάλυση του ΚΚΕ)...
Αυτοί είναι οι λόγοι που το θέμα «οι μέσα και οι έξω» έγινε κεντρικός μοχλός της οπορτουνιστικής συνωμοσίας και αργότερα υιοθετήθηκε στους τίτλους που οι ίδιοι έδωσαν στο κόμμα τους (ΚΚΕ εσωτερικού), σε αντίθεση με το ΚΚΕ, που το ονομάτισαν του «εξωτερικού»!
Ομως ο αντικομμουνισμός περίσσεψε. Και οι πρώην κομμουνιστές «απεκδύθηκαν μετά βδελυγμίας» τις ήττες του λαϊκού κινήματος και γέμισαν άφθονες σελίδες με τις «ανθρωποφαγικές» αναλύσεις τους σε βάρος του Ν. Ζαχαριάδη και της ...προσωπολατρίας, συναινώντας σε εκείνο που κρυβόταν πίσω από το προπέτασμα καπνού της «προσωπολατρίας» στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
Εγινε λόγος προηγουμένως για το ισχυρό κλίμα πίεσης που δημιούργησε στα μετεμφυλιακά χρόνια η τρομοκρατία που επέβαλε το αστικό κράτος και τα κόμματά του. Αυτές οι συνθήκες αποτελούν μια από τις βάσεις της ηττοπάθειας και της παραπέρα ανάπτυξης του οπορτουνισμού, δηλαδή της πολιτικής και της ιδεολογίας που, στη συγκεκριμένη στιγμή, εκφράστηκε με υποχωρήσεις αρχών.
Προς επιβεβαίωση του παραπάνω, ας δούμε τι γράφει ο Π. Δημητρίου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ μέχρι τη διάσπαση του 1968: «Η γραμμή της διάλυσης των παράνομων κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ και το πέρασμα όλων των κομμουνιστών στην ΕΔΑ υπήρξαν αποτέλεσμα, πριν απ' όλα, της ρεαλιστικής εκτίμησης των συνθηκών που υπήρχαν, αντικειμενικών και υποκειμενικών και που καταδίκαζαν τις παράνομες οργανώσεις του ΚΚΕ σε μια σεχταριστική απομόνωση από τις μάζες».[3]
Νάτος, λοιπόν, ο «ρεαλισμός». Στο όνομα της καταπολέμησης του σεχταρισμού βλέπει ως ρεαλιστικό εκείνο που υποτάσσει στις δυσκολίες, που προσαρμόζει στην υπάρχουσα πραγματικότητα. Δε θέλει να δει ως ρεαλιστικό εκείνο που θα πάει ενάντια στο ρεύμα, εκείνο που θ' αλλάξει σε μια πορεία την κατάσταση σε όφελος του εργατικού κινήματος, συνολικότερα του λαϊκού. Αντί για τη λήψη μέτρων ανασυγκρότησης των ΚΟ και καθορισμού των ιδεολογικοπολιτικών εφοδίων τους, ώστε να μαζικοποιηθούν και να δυναμώσουν την παρουσία τους, αυτός και άλλοι είδαν την ανάγκη της διάλυσής τους και την ενίσχυση της ΕΔΑ, που ήταν νόμιμο κόμμα!
Παρόμοια συμπεράσματα βγαίνουν και με το θέμα που δημιουργήθηκε με τη μη υποψηφιότητα του Νίκου Μπελογιάννη στις εκλογές του 1951, όταν ο Μπελογιάννης ήταν υπόδικος. Ο Λ. Κύρκος χαρακτηρίζει τυχοδιωκτική τη στάση του Νίκου Ζαχαριάδη, που ζήτησε να συμπεριληφθεί ο Μπελογιάννης στο ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ, ως ένα ακόμα μέσο πίεσης για να δυσκολευτεί η εκτέλεσή του. Γράφει ο Λ. Κύρκος: «Ο Μιχάλης Κύρκος αντιτάχθηκε στην ιδέα. Η ΕΔΑ μόλις είχε συγκροτηθεί και έκανε τα πρώτα βήματα κάτω από αφόρητες πιέσεις. Το γάντζωμά της στη νόμιμη πολιτική σκηνή δεν έπρεπε να διακυβευτεί για κανένα λόγο. Το να περιληφθεί ο Μπελογιάννης στους συνδυασμούς, έδινε στην αντίδραση το πρόσχημα να διαλύσει ίσως την ΕΔΑ. Ηταν μια πολύ λεπτή στιγμή και χρειάζονταν αυστηρές σταθμίσεις και όχι εντυπωσιακές κινήσεις».[4]
Ας κάνουμε εδώ μια μικρή παρένθεση. Στα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ συμπεριλήφθηκε - και σωστά τότε - και ο Μ. Γλέζος (όντας καταδικασμένος σε θάνατο) και άλλοι κρατούμενοι. Γιατί όχι ο Μπελογιάννης; Το επιχείρημα ότι κι αν ακόμα εκλεγόταν βουλευτής θα είχε εκτελεστεί, είναι σαθρό και αποτελεί υπεκφυγή, αφού το ζήτημα βρίσκεται στο αν έκαναν τα πρέποντα όσοι όφειλαν, προκειμένου να μην εκτελεστεί ο Μπελογιάννης. Ο Μιχάλης Κύρκος - και άλλοι - δεν έκαναν τα πρέποντα. Το απόφυγαν συνειδητά.
Το βασικό θέμα, ωστόσο, βρισκόταν εκεί που ομολογεί ο Λ. Κύρκος: «Το γάντζωμα της ΕΔΑ στη νόμιμη πολιτική σκηνή δεν έπρεπε να διακυβευτεί για κανένα λόγο»! Το πρωταρχικό γι' αυτούς ήταν η προσκόλλησή τους στους νόμιμους θεσμούς.
Αλλά την ίδια στιγμή, ενώ δηλαδή υποβάθμιζαν το ΚΚΕ, ενώ δεν ήθελαν «γραμμή» μέσω του σταθμού «Ελεύθερη Ελλάδα», ωστόσο ήθελαν τις ψήφους των χιλιάδων κομμουνιστών, που, μέσω αυτής της «γραμμής», τους ψήφιζαν κι έτσι εκλέγονταν βουλευτές...! Αλλά, κακά τα ψέματα. Το ΚΚΕ - στελέχη του και μια σειρά συνεργαζόμενοι - το έβλεπαν σαν φραγμό στα σχέδιά τους να οδηγήσουν το εργατικό κίνημα σε φιλομονοπωλιακούς δρόμους.
Γι' αυτό και αρνήθηκαν ουσιαστικά το συνεπή αγώνα για τη νομιμοποίησή του, όχι μόνο στη 10ετία 1950 - 1959, αλλά και αργότερα. Λοιδόρησαν και συνεχίζουν να λοιδορούν ως εξωπραγματικούς και δογματικούς όσους κομμουνιστές τάχθηκαν στα προδικτατορικά χρόνια υπέρ της πάλης για την «ντε φάκτο» νομιμοποίηση του ΚΚΕ. «Οταν θα ωριμάσουν οι συνθήκες», έλεγαν. Και βέβαια δεν έβλεπαν ποτέ τη δράση που θα οδηγούσε στην ωρίμανση των συνθηκών. Μάλιστα, από ένα χρονικό σημείο και μετά, παρότι οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές (1964), τους βόλευε να είναι παράνομο το ΚΚΕ, γιατί έτσι πίστευαν ότι διευκολυνόταν η διάλυσή του. Καταλάβαιναν καλά το πλεονέκτημα που έδινε στους φραξιονιστικούς σχεδιασμούς τους η κατάσταση παρανομίας του Κόμματός μας.
Επιχείρηση διάλυσης του ΚΚΕ
Κατά τον Τ. Μπενά, η ΕΔΑ «αποτελούσε ένα ιστορικό πείραμα»,[5] «οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν την αναγκαιότητα της ύπαρξής της, αλλά και διέγραψαν σαφέστερα στην πολιτική πραγματικότητα τη φυσιογνωμία της...».[6] Ενώ ο Γρ. Φαράκος ανακάλυψε ότι η ΕΔΑ «είχε μια εγγενή αδυναμία. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία τα μέλη, ιδιαίτερα τα στελέχη της, ανήκαν στο ΚΚΕ. Τα βάραινε, επομένως, η νοοτροπία που μέσα στο Κόμμα είχαν αποκτήσει»![7]
Το ένα μέρος, λοιπόν, του έργου που παιζόταν ήταν η αντιπαράθεση της ΕΔΑ προς το ΚΚΕ που τη δημιούργησε. Το δεύτερο βρίσκεται στη διατύπωση του Τ. Μπενά ότι «οι πολιτικές εξελίξεις διέγραψαν σαφέστερα τη φυσιογνωμία της». Τι εννοεί; Ο ίδιος και άλλοι φροντίζουν να το ξεκαθαρίσουν: Εννοούν ότι η ΕΔΑ απέκτησε πια τα χαρακτηριστικά του ΚΚΕ, έγινε μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα! Συνεπώς, τι χρειάζεται το ΚΚΕ;
Εχει αρχίσει η ιδεολογικοπολιτική προσπάθεια λείανσης του εδάφους για την αποδοχή συνολικά από το ΚΚΕ της συγχώνευσής του με την ΕΔΑ. Οι πρωταγωνιστές της επιχείρησης το λένε ανοιχτά. Γράφει ο Σταύρος Καράς: «Η ΕΔΑ με τις οργανώσεις της κάλυπτε κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, στις υπάρχουσες συνθήκες, την ανάγκη της αυτοτελούς και οργανωμένης παρουσίας του επαναστατικού πολιτικού κινήματος της εργατικής τάξης, του στηριγμένου στις αρχές του μαρξισμού - λενινισμού».[8] Κι ο Μ. Παρτσαλίδης υπογράμμιζε σε ομιλία του: «Είχα πει πως μετά τη νομιμοποίηση του Κόμματος η καλύτερη λύση θα ήταν ίσως η συγχώνευση της ΕΔΑ και του ΚΚΕ. Με την προϋπόθεση της παραπέρα αφομοίωσης των αρχών και των μεθόδων δράσης και οργάνωσης μαρξιστικού - λενινιστικού Κόμματος, μπορεί η ΕΔΑ ν' αναπτυχθεί και να μαζικοποιηθεί»[9]. Κι ο Τ. Μπενάς τον συμπληρώνει: «... και ο Νικήτας Χρουστσόφ είχε ενθαρρύνει την αυτοδιάλυση των παράνομων οργανώσεων του ΚΚΕ και τη συγχώνευσή τους στην ΕΔΑ, που κατέστη έτσι ο μοναδικός πολιτικός και οργανωτικός φορέας της Αριστεράς στην Ελλάδα, έστω και χωρίς το Μαρξισμό - Λενινισμό, επίσημα βέβαια, γιατί στην πράξη ίσχυε και τηρούνταν».[10]
Ουσιαστικά, λοιπόν, κατά την άποψη των οπορτουνιστών, μόνο τυπικά δεν είχε γίνει η ΕΔΑ μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα νέου τύπου. Και επέμεναν ότι κι αυτό το πρόβλημα μπορούσε να λυθεί με... απλές διαδικασίες: θα πρόσθεταν στο πρόγραμμά της ότι σκοπός της ΕΔΑ είναι και ο σοσιαλισμός. Κι έτσι θα έπαυε κάθε εκκρεμότητα... Ο Μ. Παρτσαλίδης ήταν και σε αυτό πολύ συγκεκριμένος: «Και μπορεί και πρέπει να το κάνει αυτό το Γ' Συνέδριο της ΕΔΑ. Εξάλλου η ΕΔΑ, χωρίς να διακηρύττει, ως την ώρα, σαν τελικό προγραμματικό σκοπό της το σοσιαλισμό, προβάλλει και υποστηρίζει στα βασικά ζητήματα την κομμουνιστική άποψη».[11] Δηλαδή, ο Μ. Παρτσαλίδης προσποιούνταν ότι δε γνώριζε πως η απλή προσθήκη του σοσιαλισμού ως στόχου δεν έλεγε τίποτα περισσότερο απ' όσα διακηρύσσει για το σοσιαλισμό η σοσιαλδημοκρατία. Ηταν στην ίδια συζήτηση που ο τότε Α΄ Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Κώστας Κολιγιάννης τού απάντησε: «Η αόριστη διακήρυξη πίστης στο σοσιαλισμό είναι αρκετή; Και θα ικανοποιηθούμε εμείς με αυτή τη γενική διακήρυξη περί σοσιαλισμού;»[12]
Σε διακηρύξεις περιεχομένου «τύπου Παρτσαλίδη» αναφερόταν ο Β. Ι. Λένιν στην εποχή του, όταν έγραφε για την εφημερίδα Ραμπότσαγια Μισλ: «Σε αντιστάθμισμα, όμως, γράφει με τα πιο παχιά γράμματα πως "ο σοσιαλισμός δεν είναι παρά η παραπέρα ανώτερη εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνίας" - φράση που τη δανείστηκε από τον Μπερνστάιν και που όχι μόνο δε διασαφηνίζει, αλλά απεναντίας συσκοτίζει τη σημασία και την ουσία του σοσιαλισμού. Ολοι οι φιλελεύθεροι και όλοι οι αστοί τάσσονται υπέρ της "εξέλιξης της σύγχρονης κοινωνίας", κι έτσι όλοι τους θα χαρούν με τη δήλωση του Ρ. Μ. Παρ' όλα αυτά, όμως, οι αστοί είναι εχθροί του σοσιαλισμού».[13] Αλλά ο Μ. Παρτσαλίδης δεν ενδιαφερόταν για το σοσιαλισμό. Το ίδιο βέβαια και οι άλλοι της παράταξης, που είχαν συγκροτήσει μέσα στο ΚΚΕ και στην ΕΔΑ.
Ας ανατρέξουμε ξανά στον αποκαλυπτικότατο Μπενά. Κι ας δούμε τη μεθόδευση που κατέστρωσε η ομάδα των αναθεωρητών, προκειμένου να πετύχει τη διάλυση του ΚΚΕ μέσω της ΕΔΑ και στη διάρκεια της προετοιμασίας του Γ' Συνεδρίου της.
Αναφερόμενος στο «τρίτο έγγραφο του ντοσιέ της Προετοιμασίας του Συνεδρίου», γράφει για τη σύνθεση της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου: «Εύκολα διακρίνει κανείς τη "διείσδυση των δογματικών" σε όλες τις υποεπιτροπές, αλλά θα μπορούσε να ισχύει και το αντίστροφο, την πλαισίωσή τους, δηλαδή, από δυναμικά ανανεωτικά στελέχη, π.χ., ο Κ. Λουλές, ανάμεσα στους Ν. Καρά και Κ. Φιλίνη ή ο Γ. Τρικαλινός, ανάμεσα στους Αγγ. Διαμαντόπουλο και Λεωνίδα Κύρκο». Φροντίζει, όμως, ο Τ. Μπενάς να διευκρινίσει το ακριβές, αμέσως παρακάτω: «Οπως βεβαίωσε ο Κ. Φιλίνης, τη σύνθεση της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου και συνεπώς και την αντίστοιχη διάταξη των μελών της, την προσδιόρισε με δική του πρωτοβουλία και ευθύνη ο τότε Γραμματέας της ΕΔΑ Μπάμπης Δρακόπουλος. Θεωρεί δε ότι ο Δρακόπουλος το έπραξε ενσυνειδήτως...».[14]
Στο ίδιο θέμα, της προετοιμασίας του Γ' Συνεδρίου της ΕΔΑ, ο Μπενάς επικαλείται μαρτυρία του Κ. Φιλίνη, στην οποία ο τελευταίος υπογραμμίζει: «Ημασταν αποφασισμένοι και ανάλογα προετοιμασμένοι να απαντήσουμε, εάν και όταν διαφωνούσαν με αυτές τις θέσεις οι "σκληροί" μέσα στο Συνέδριο. Θα παίρναμε το λόγο, μια σειρά ομιλητές γνώστες αυτών των θεμάτων, εξοπλισμένοι και με ντοκουμέντα προέλευσης ΚΚΣΕ...».[15]
Καταμερισμός ομιλητών, ομιλιών, έτοιμα βοηθητικά κείμενα προέλευσης ΚΚΣΕ, την ίδια ώρα που ήσαν όλοι τους μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ! Την ίδια ώρα που κόπτονταν για την εσωκομματική δημοκρατία, έπαιζαν το παιχνίδι τους πίσω από τις πλάτες χιλιάδων ανυποψίαστων κομμουνιστών που είχαν ενταχθεί στην ΕΔΑ!
Η υπονομευτική φραξιονιστική δράση περιείχε φυσικά και την παράλληλη ιδεολογική προετοιμασία με την αξιοποίηση του περιοδικού της ΕΔΑ Ελληνική αριστερά. Ο Τ. Μπενάς μάς πληροφορεί: «Το πρώτο μας συμπέρασμα από τη διερεύνηση του θέματος στα Αρχεία της ΕΔΑ είναι αναμφίβολα η ανανεωτική δραστηριότητα μιας πλειάδας ηγετικών στελεχών. Και στο βαθμό που διάφορες σκοπιμότητες εμποδίζουν να ξεδιπλωθεί ολόκληρος ο ιδεολογικός τους προβληματισμός, επιστρατεύεται το παράλληλο ιδεολογικό μέτωπο, εκτός ντοκουμέντων του Συνεδρίου, για να δουν το φως της δημοσιότητας ορισμένες προωθημένες επεξεργασίες...»[16]
Αυτή είναι η διαδρομή τους στα μετεμφυλιακά χρόνια - και ιδιαίτερα από το 1956 μέχρι το 1968. Ελπίζανε πως αυτός ο στόχος τους θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί με αποκορύφωμα το Γ' Συνέδριο της ΕΔΑ, που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, θρήνησαν και θρηνούν γι' αυτό το γεγονός. Γιατί: «... εκείνη που θα μπορούσε να θεωρηθεί βεβαιότητα είναι η ρήξη και η διάσπαση στο ΚΚΕ. Θα συντελούνταν οπωσδήποτε, αφού είχαν ήδη δρομολογηθεί αντιπαραθέσεις ελληνικού, αλλά και διεθνούς ενδιαφέροντος. Ομως, υπό άλλους όρους, αρκετά πιο ευνοϊκούς για τις δυνάμεις της ανανέωσης, αφού σε συνθήκες νομιμότητας του κινήματος και μάλιστα της ΕΔΑ, οι επιπτώσεις από τη διάσπαση θα ήταν σαφώς διαφορετικές».[17]
Σημειώσεις:
1. Τ. Μπενά, Ενα Συνέδριο που δεν έγινε ποτέ, σελ. 15, εκδ. «Δελφίνι»
2. Τ. Μπενά, ό.π. σελ. 14
3. Π. Δημητρίου, Η διάσπαση του ΚΚΕ, τόμ. Α', σελ.441, εκδ. «Θεμέλιο»
4. Λ. Κύρκου, Ανατρεπτικά, σελ. 153, εκδ. «Προσκήνιο».
5. Τ.Μπενά, ό.π., σελ.14.
6. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 78
7. Γρ. Φαράκος, «Μαρτυρίες και στοχασμοί», σελ. 107, εκδ. «Προσκήνιο».
8. Π. Δημητρίου, «Η διάσπαση του ΚΚΕ», τόμ. Α΄, σελ. 416, εκδ. «Θεμέλιο».
9. Π. Δημητρίου, ό.π., σελ. 459 - 460.
10. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 15.
11. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 132.
12. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 130 - 131.
13. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», τόμ. 4, σελ. 269, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».
14. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 32.
15. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 156.
16. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 154.
17. Τ. Μπενά, ό.π., σελ. 156.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου