Η αλληγορία της σπηλιάς

 

Φαντάσου μια υποχθόνια σπηλιά, όπου μένουν άνθρωποι. Οι περισσότεροι απ' αυτούς βρίσκονται από γεννησιμιού τους πίσω από ένα τοιχάκι, αλυσοδεμένοι με τέτοιον τρόπο στα πόδια και τον αυχένα ώστε να μένουν στο ίδιο σημείο καρφωμένοι και να μη μπορούν να γυρίζουν το κεφάλι τους αλλά να βλέπουν πάντοτε μπροστά, τον απέναντι τοίχο τής σπηλιάς.

Πίσω από τοιχάκι, κάπου ψηλά στο βάθος, καίνε μεγάλες φωτιές που ζεσταίνουν και φωτίζουν κάπως την σπηλιά. Ανάμεσα σ' αυτές και στο τοιχάκι κινούνται οι λίγοι ελεύθεροι άνθρωποι, που κάθε τόσο μεταφέρουν διάφορα αντικείμενα, όπως ανδριάντες, αγάλματα και διάφορα σύμβολα, τα οποία προεξέχουν από το τοιχάκι. Έτσι, οι αλυσοδεμένοι της άλλης πλευράς βλέπουν τις σκιές αυτών των αντικειμένων, τις οποίες δημιουργεί απέναντί τους η αντανάκλαση από τις φωτιές. Κι αφού αυτές οι σκιές είναι το μόνο που βλέπουν στην ζωή τους, σύντομα αποκτούν την πεποίθηση ότι το μόνο που υπάρχει αληθινά πέρα απ' αυτούς τους ίδιους, είναι τούτες οι σκιές.

Και τώρα φαντάσου πως, κάποια στιγμή, κάποιος απ' αυτούς τους δεσμώτες τολμάει να λύσει τις αλυσίδες από τα πόδια και τον αυχένα του και να πάρει το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στην είσοδο της σπηλιάς. Οι κινήσεις του είναι γεμάτες πόνο, από μια προσπάθεια που είναι τόσο απλή μα που ποτέ αυτός δεν είχε καταβάλει. Κι όσο πλησιάζει στο στόμιο της σπηλιάς, τόσο περισσότερο δυσκολεύεται η όρασή του από τα λαμπυρίσματα που μπαίνουν απ' έξω, ώσπου τυφλώνεται τελείως μόλις βγαίνει στο φως του ήλιου.

Στο τέλος, τα μάτια του συνηθίζουν και με έκπληξη κοιτάζει γύρω του. Όλα είναι πρωτόγνωρα γι' αυτόν. Το πιο πρωτόγνωρο γι' αυτόν είναι ότι οι σκιές που βλέπει δεν είναι τα ίδια τα πράγματα αλλά η αντανάκλασή τους στο φως του ήλιου. Και με ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη διαπιστώνει ότι ανάλογα με την θέση του ήλιου, αυτή η αντανάκλαση παραμορφώνεται και δίνει διαστρεβλωμένη αίσθηση της πραγματικότητας.

Και τώρα, τί λες πως θα συμβεί αν αυτός ο άνθρωπος αποφασίσει να επιστρέψει στην σπηλιά και να αποκαλύψει στους πρώην συνδεσμώτες του την πραγματικότητα που υπάρχει πέρα από τις σκιές; Κατ' αρχάς, όσο θα μπαίνει βαθύτερα στην σπηλιά, τόσο η όρασή του θα δυσκολεύεται, μιας και τώρα πια τα μάτια του έχουν συνηθίσει στο φως. Και καθώς θα σκουντουφλάει, θα προκαλεί περιπαιχτικά γέλια κι όλοι θα τον κατηγορούν πως το μόνο που κατάφερε με την αποκοτιά του να βγει από την σπηλιά, ήταν να καταστρέψει τα μάτια του.

Και τώρα σκέψου πώς θα του φέρονταν όλοι αυτοί οι αλυσοδεμένοι αν επιχειρούσε να τους λύσει τα δεσμά και να τους οδηγήσει στο φως. Αν προσπαθούσε, δηλαδή, να τους αποσπάσει απ' αυτό που, λόγω της αγνοίας τους, θεωρούν αληθινό και να τους καταδείξει ότι η πραγματική ζωή είναι έξω, στο φως. Αν, με άλλα λόγια, προσπαθούσε να τους καταστρέψει τον κόσμο των σκιών και των δεσμών, μέσα στον οποίο έμαθαν να νιώθουν ικανοποιημένοι. Αν τους δινόταν η ευκαιρία, δεν θα τον σκότωναν;


Ότι διάβασες πιο πάνω, καλέ μου αναγνώστη, δεν είναι παρά μια από τις ωραιότερες αλληγορίες που έχουν γραφτεί ποτέ. Είναι η περίφημη "αλληγορία της σπηλιάς", την οποία εμπνεύσθηκε ο Πλάτωνας και την περιέλαβε στο έβδομο κεφάλαιο της "Πολιτείας" του με την μορφή διαλόγου ανάμεσα στον δάσκαλό του τον Σωκράτη και στον αδελφό του τον Γλαύκωνα. Συγχωρέστε μου την -πολύ ελεύθερη- απόδοση που επιχείρησα και ελάτε να κάνουμε την αποκωδικοποίησή της, η οποία δεν είναι δύσκολη:

Οι αλυσοδεμένοι κάτοικοι της σπηλιάς είναι οι αμόρφωτες μάζες, οι οποίες εκπαιδεύονται από παιδιά να δέχονται ως αληθινά όσα προβάλλονται ως τέτοια. Οι σκιές είναι δόγματα και υλικά αγαθά, τα οποία προβάλλονται με τέτοιον τρόπο από εκείνους τους λίγους που τα χειρίζονται ώστε να αλλοιώνονται οι πραγματικές τους διαστάσεις. Αυτός που λύνει τα δεσμά του και ανακαλύπτει το φως, είναι ο μορφωμένος, ο φιλόσοφος, το ανήσυχο μυαλό. Ο ήλιος είναι η αλήθεια. Όσο για την εκτίμηση πως οι μαθημένοι στο σκοτάδι θα σκότωναν όποιον επιχειρούσε να τους ανοίξει τα μάτια, δεν είναι παρά ένας σαφής υπαινιγμός τού Πλάτωνα για την καταδίκη τού Σωκράτη, σε θάνατο.

Οι εικόνες που χρησιμοποιεί ο Πλάτωνας είναι θαυμάσιες για το χρονικό τους πλαίσιο, δηλαδή για μια εποχή κάπου δυόμισυ χιλιάδες χρόνια πριν. Αν ο μεγάλος φιλόσοφος ζούσε στην εποχή μας, μάλλον δεν θα μιλούσε για τοιχάκια και φωτιές αλλά για μέσα μαζικής ενημέρωσης, για κανάλια και εφημερίδες. Εκεί πρέπει να αναζητηθεί η κατάντια των σύγχρονων σκλάβων να θεωρούν περίπου ως θέσφατα ή δόγματα τις σκιές που προβάλλονται ως πραγματικότητα. Έτσι έμαθαν να θεωρούν τις αλυσίδες τους ως "τάξη" και την υποταγή τους ως "δημοκρατία".

Όχι, λοιπόν! Δεν μπορεί να είναι "τάξη" ή "δημοκρατία" το να μη γνωρίζεις τι θα σου συμβεί την επόμενη ημέρα, αν θα μπορείς να ζήσεις όταν δεν θα μπορείς πια να δουλεύεις, αν θα μπορείς να νοσηλευθείς όταν αρρωστήσεις, αν θα μπορείς να πληρώσεις τα φάρμακα σου, αν θα μπορείς να πληρώσεις τους φόρους που σου επιβάλλουν (συχνά για εισοδήματα που δεν έχεις), αν θα έχεις δουλειά, αν θα κατασχεθεί η περιουσία σου, αν θα μπορείς να μεγαλώσεις ή να σπουδάσεις τα παιδιά σου, αν υποχρεωθείς να μεταναστεύσεις, αν.., αν..., αν...

Κοιτάτε σε τι μπελάδες μας βάζει ο θείος Πλάτωνας. Μια χαρά ήμασταν βολεμένοι στην ραστώνη μας και έρχεται να μας αναστατώσει και να μας προβληματίσει. Μήπως αυτά που μας έμαθαν να θεωρούμε αληθινά και σημαντικά δεν είναι παρά διαστρεβλωμένες εικόνες; Μήπως δημοκρατία, δικαιοσύνη, ανάπτυξη, ελευθερία, ισότητα, ειρήνη, φιλοπατρία κλπ δεν είναι παρά σκιές οι οποίες προβάλλονται στις διαστάσεις που βολεύουν τους λίγους που τις χειρίζονται; Μήπως μας φοβίζει και μας τυφλώνει ο ήλιος επειδή είμαστε μαθημένοι στα σκοτάδια;

Μήπως, εν τέλει, η μόνη πραγματικότητα είναι οι αλυσίδες μας;