Θεωρίες για το ρόλο της «αυτοεξημέρωσης» στην επικράτηση του homo sapiens

Εξημερωμένες αλεπούδες, με διαφορετικά εξωτερικά χαρακτηριστικά, ποζάρουν μαζί με τους ερευνητές, στις εγκαταστάσεις του πειράματος του Ντμίτρι Μπελιάεφ, στη Σιβηρία

O σύγχρονος άνθρωπος (Ανθρωπος ο σοφός ή Homo sapiens) είναι σήμερα το μόνο είδος ανθρώπου πάνω στη Γη. Ομως στα περίπου 300.000 χρόνια ύπαρξής του, ο Homo sapiens συγκατοίκησε στον πλανήτη με τουλάχιστον άλλα τέσσερα είδη ανθρώπου. Η καθιερωμένη άποψη είναι ότι κυριάρχησε επειδή ήταν καλύτερος κυνηγός, πιο έξυπνος και καλύτερος τεχνίτης. Ωστόσο, μερικά από τα άλλα είδη ανθρώπου ήταν εξίσου προχωρημένα τεχνολογικά, ζούσαν πάνω στη Γη για περισσότερο χρόνο - ένα εκατομμύριο χρόνια - είχαν εγκεφάλους το ίδιο μεγάλους ή και μεγαλύτερους από τον δικό μας. Αν πήγαινε κανείς πίσω στον χρόνο 100.000 χρόνια και έπρεπε να μαντέψει ποιο είδος ανθρώπου θα τα καταφέρει, ένα από τα άλλα είδη, πιθανόν οι Νεάντερταλ, θα συγκέντρωνε τις περισσότερες πιθανότητες.

Νεάντερταλ

Ο Homo sapiens έχει κοινό πρόγονο με τους Νεάντερταλ. Οι Νεάντερταλ ήταν πιο δυνατοί, ο κορμός τους ήταν μυώδης και σαν βαρέλι. Ηταν πολύ ικανοί με τα όπλα και κυνηγούσαν όλα τα μεγάλα θηλαστικά της Εποχής των Παγετώνων. Μοιράζονται με τον Homo sapiens ακόμη και ένα γονίδιο, που θεωρείται ότι σχετίζεται με τις απαραίτητες βιολογικές προϋποθέσεις της ομιλίας. Ο πολιτισμός τους εμφάνιζε υψηλά επίπεδα επιτήδευσης: έθαβαν τους νεκρούς τους, φρόντιζαν τους αρρώστους και τους τραυματίες, έβαφαν το σώμα τους με χρωστικές και φορούσαν κοσμήματα φτιαγμένα από κοχύλια, φτερά και κόκαλα.

Οι πρώτοι Homo sapiens που ήρθαν στην Ευρώπη συνάντησαν έναν σχετικά μεγάλο πληθυσμό Νεάντερταλ, που είχαν προσαρμοστεί καλά στο ψυχρό κλίμα της εποχής. Αργότερα, καθώς οι παγετώνες υποχωρούσαν, οι σύγχρονοι άνθρωποι έφυγαν και οι Νεάντερταλ παρέμειναν και ευημέρησαν για ένα διάστημα. Συγκριτικά με τους κοντινότερους συγγενείς μας που ζουν ακόμη, τους μπονόμπος και τους χιμπατζήδες, το είδος μας έχει μικρή γενετική ποικιλία, πράγμα που σημαίνει ότι κάποια στιγμή και ενδεχομένως πολλές φορές, εμφάνισε μεγάλη μείωση του πληθυσμού του και θα μπορούσε να έχει εξαφανιστεί. Αλλά αν οι Homo sapiens δεν ήταν πιο δυνατοί και πιθανώς ούτε πιο έξυπνοι, πώς τελικά επικράτησαν;

Φιλική - συνεργατική διάθεση

Ο καθηγητής εξελικτικής ανθρωπολογίας, ψυχολογίας και νευροεπιστημών του πανεπιστημίου Ντιουκ των ΗΠΑ Μπράιαν Χέαρ, και η ερευνήτρια Βανέσα Γουντς υποστηρίζουν ότι το κρίσιμο πλεονέκτημα του Homo sapiens ήταν η (αφήνεται να εννοηθεί έμφυτη) φιλικότητα του ενός προς τον άλλο, η αποκαλούμενη συνεργατική επικοινωνία. Οι δύο επιστήμονες, για να υποστηρίξουν αυτήν την άποψη, προβάλλουν χαρακτηριστικά της συνεργατικότητας των σημερινών ανθρώπων, που όμως έχουν αναπτυχθεί και διαπιστώνονται μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε από τότε που εμφανίστηκε ο σύγχρονος πολιτισμός (νεολιθική και μετέπειτα εποχή), με σταθερή εγκατάσταση αντί νομαδικής ζωής, εξημέρωση των ζώων και των φυτών κ.λπ.
Η φιλική - συνεργατική διάθεση απέναντι σε άλλα μέλη του είδους θεωρούν ότι αναπτύχθηκε μέσω της αυτοεξημέρωσης. Εξημέρωση είναι η διαδικασία πραγματοποίησης ισχυρής επιλογής υπέρ των πιο φιλικών, των πιο ήρεμων ατόμων κάθε γενιάς. Οταν ένα ζώο εξημερώνεται, εκτός από το ότι γίνεται φιλικότερο προς τον άνθρωπο, εμφανίζει πολλές αλλαγές, που φαίνονται εντελώς άσχετες η μία με την άλλη. Αυτό το λεγόμενο σύνδρομο εξημέρωσης εκδηλώνεται στο σχήμα του προσώπου, στο μέγεθος των δοντιών, ακόμη και στο χρώμα του τριχώματος ή του δέρματος σε διάφορα σημεία του σώματος. Περιλαμβάνει αλλαγές στα επίπεδα των ορμονών, στον αναπαραγωγικό κύκλο και στο νευρικό σύστημα. Αυτές ακριβώς τις αλλαγές διαπίστωσαν οι Σοβιετικοί επιστήμονες που συμμετείχαν στο μακρόχρονο πείραμα εξημέρωσης αλεπούδων που πραγματοποίησε ο Ντμίτρι Μπελιάεφ, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Μετά από μερικές δεκάδες γενιές ισχυρής επιλογής και αναπαραγωγής των πιο φιλικών και λιγότερο φοβισμένων απέναντι στον άνθρωπο αλεπούδων, περισσότερες από τις μισές είχαν μετατραπεί σε σκυλιά, ως προς τη συμπεριφορά και ως ένα βαθμό και ως προς την εμφάνιση. Οπως υποστηρίζουν ο Χέαρ και η Γουντς, αν και θεωρούμε ότι η εξημέρωση είναι κάτι που κάνουμε στα ζώα, είναι επίσης και κάτι που μπορεί να συμβεί και στον (παλαιολιθικό) άνθρωπο μέσω της φυσικής επιλογής, διαδικασία που ονομάζεται αυτοεξημέρωση.

Σκύλοι και λύκοι

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτοεξημέρωσης μέσω φυσικής επιλογής θεωρούν την εμφάνιση των σκύλων. Τα σκυλιά και οι λύκοι έχουν κοινό πρόγονο τον πιο μεγαλόσωμο λύκο της Εποχής των Παγετώνων. Ενα ζώο μπορεί να δαμαστεί κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά η εξημέρωση ενός είδους απαιτεί πολλές γενιές, άρα η θεωρία περί εξημέρωσης κουταβιών λύκου από κάποιους ανθρώπους μάλλον δεν ευσταθεί. Ορισμένα άτομα από αυτό το παλιό είδος λύκου που τυχαία εκδήλωναν μικρότερο φόβο απέναντι στον άνθρωπο είναι πιθανό να έβρισκαν τροφή στα απομεινάρια της τροφής που πετούσαν οι άνθρωποι γύρω από τους καταυλισμούς τους. Οσοι από αυτούς τους λύκους έδειχναν επιθετική συμπεριφορά είχαν αυξημένες πιθανότητες να σκοτωθούν από τους ανθρώπους (που λειτουργούσαν ως φυσική δύναμη απέναντι στους λύκους, όχι κάνοντας σκόπιμη επιλογή), με αποτέλεσμα οι πιο φιλικοί να έχουν εξελικτικό πλεονέκτημα. Μετά από αρκετές γενιές φυσικής επιλογής, αυτή η κατηγορία λύκων θα είχε αρχίσει να έχει διαφορετικά εμφανισιακά χαρακτηριστικά και συμπεριφορά και οι άνθρωποι θα είχαν αρχίσει να τους βλέπουν διαφορετικά, ιδίως όταν θα παρατήρησαν ότι οι λύκοι αυτοί φαίνονταν να καταλαβαίνουν τις χειρονομίες τους, κάνοντάς τους χρήσιμους στο κυνήγι. Αυτή η αυτοεξημέρωση βγήκε σε καλό στα σκυλιά, που ξεκίνησαν ως μικρή μειοψηφία απέναντι στους άγριους λύκους. Στην πορεία του χρόνου, οι άγριοι λύκοι έφτασαν το 2003 να είναι μόλις 300.000 σε όλο τον κόσμο, ενώ τα σκυλιά το ένα δισεκατομμύριο!

Ορμόνες

Σύμφωνα με τους δύο επιστήμονες, αλλά και συνεργάτες τους από το πανεπιστήμιο Ντιουκ και το πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, που υποστηρίζουν την εικασία της αυτοεξημέρωσης του ανθρώπου, θα πρέπει να υπάρχουν αποδείξεις επιλογής με βάση τη φιλικότητα - συνεργατικότητα κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου (2,6 εκατ. έως 11.700 χρόνια πριν). Αν και η συμπεριφορά δεν μετατρέπεται σε απολίθωμα, οι νευρορμόνες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά (στον προ του σύγχρονου πολιτισμού άνθρωπο) επηρεάζουν το σχήμα του σκελετού και τέτοιες αλλαγές μπορούν να εντοπιστούν σε παλαιοανθρωπολογικά δείγματα.
Ο Χέαρ και η Ντιουκ εντόπισαν τέτοιες μεταβολές που φαίνεται να συσχετίζονται με τουλάχιστον τρεις ορμόνες: Την τεστοστερόνη, τη σεροτονίνη και την οξυτοκίνη. Πριν από 80.000 χρόνια τα κρανία των Homo sapiens εμφανίζουν μεγάλη μείωση των μήκους του προσώπου και της προεξοχής των φρυδιών, ενδείξεις μείωσης της τεστοστερόνης, που σε συνδυασμό με άλλες ορμόνες επηρεάζει την επιθετικότητα. Αντίθετα η σεροτονίνη που αυξάνεται σημαντικά στην πρώτη φάση του συνδρόμου εξημέρωσης κάνει το ζώο πιο ήπιο και ήρεμο, ενώ μειώνει το μέγεθος και το πάχος του κρανίου. Ολα τα άλλα είδη ανθρώπου μέχρι την εξαφάνισή τους είχαν μεγάλα και χοντρά κεφάλια, σε αντίθεση με το πιο λεπτεπίλεπτο και σχήματος μπαλονιού κρανίο του Homo sapiens. Επιπλέον, σύμφωνα με μελέτη του Χέαρ και συνεργατών του, το μέγεθος του κεφαλιού μας (άρα και του εγκεφάλου μας) εμφανίζει σταδιακή συρρίκνωση τα τελευταία 20.000 χρόνια. Η λιγότερη τεστοστερόνη και η περισσότερη σεροτονίνη ενισχύουν την επίδραση της οξυτοκίνης, της ορμόνης που πλημμυρίζει τον οργανισμό της γυναίκας στη γέννα και βοηθά στη δημιουργία της σύνδεσης αγάπης μεταξύ μητέρας και μωρού. Η οξυτοκίνη όμως συμβάλλει και στην έντονη αντίδραση προς κάθε απειλή ενάντια στο προστατευόμενο άτομο.

Η κοινωνία ο εξημερωτής

Τυχαία εξελικτικά γεγονότα, μεταβολές στις ορμόνες μπορεί να έπαιξαν κάποιο ρόλο στο γιατί είναι ο Homo sapiens και όχι κάποιο άλλο είδος ανθρώπου εκείνο που επικράτησε. Ομως ο Homo sapiens δεν ήταν σαν τον λύκο - σκύλο που έτρωγε από τα απομεινάρια κάποιου διαφορετικού είδους - κυνηγού. Ηταν ο ίδιος κυνηγός. Η εικασία της αυτοεξημέρωσης του ανθρώπου δεν εξηγεί ποια ήταν η περιβαλλοντική πίεση και η διαδικασία που οδήγησε σε μια πορεία αυτοεξημέρωσης, με αποτέλεσμα και τις μεταβολές στις ορμόνες (αν βέβαια οι παρατηρούμενες ανατομικές μεταβολές στα παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα οφείλονται σε ορμονικές μεταβολές).
Η κοινή προσπάθεια, η συνεργατικότητα, εμφανίστηκε ως ανάγκη, μέσα στις ομάδες κυνηγών Homo sapiens, που διαπίστωσαν ότι τα μαμούθ και τα άλλα ζώα μπορούσαν να τα σκοτώσουν πιο εύκολα αν κυνηγούσαν ομαδικά και συντονισμένα. Κι άλλα ζώα κυνηγούν σε ομάδες και με κάποιον συντονισμό. Ο άνθρωπος όμως μπορούσε να φτιάχνει και εργαλεία, που του έδιναν πλεονέκτημα, ιδίως όταν χρησιμοποιούνταν για τον ίδιο σκοπό από πολλούς. Η ανάγκη καλύτερου συντονισμού στο κυνήγι και αρκετά αργότερα στην καλλιέργεια και την κτηνοτροφία ώθησαν και στην εμφάνιση της ομιλίας, που πρόσφερε ανώτερη δυνατότητα συνεννόησης, αλλά και προσχεδιασμού.
Η πρωτόλεια κοινωνικοποίηση έδωσε ώθηση στην αυτοεξημέρωση, αφού οι ομάδες των κυνηγών θα ήταν ενδεχομένως φονικά εχθρικές σε όποιον έκλεβε την τροφή (επιλογή σε βάρος τους) που είχαν πιάσει από κοινού, ενώ θα προτιμούσαν να έχουν στους κόλπους τους άτομα που έδειχναν διάθεση συνεργασίας, η οποία επέτρεπε αποτελεσματικότερο συντονισμό στο κυνήγι (επιλογή υπέρ τους). Η ίδια η κοινωνική ζωή είναι που εξημέρωσε τον άνθρωπο. Αυτή του επιτρέπει και σήμερα να έχει τα χαρακτηριστικά, που τον διακρίνουν από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο και που έχουν περάσει σε εντελώς νέο επίπεδο με την εμφάνιση του σύγχρονου πολιτισμού. Η απάντηση στο ερώτημα γιατί ήταν ο Homo sapiens και όχι π.χ. ο Νεάντερταλ το είδος του ανθρώπου που τελικά επικράτησε, παραμένει ανοιχτή.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»