ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ*

   ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ*

• 
  

του Β. Ι. Λένιν

Σύντροφοι, θέμα της σημερινής μας συζήτησης σύμφωνα με το σχέδιο που καταρτίστηκε και μου ανακοινώθηκε είναι το ζήτημα του κράτους. Δεν ξέρω σε τι βαθμό σας είναι ήδη γνωστό το ζήτημα αυτό. Αν δεν κάνω λάθος οι κύκλοι σας τώρα μόλις άρχισαν και είστε υποχρεωμένοι για πρώτη φορά να καταπιαστείτε συστηματικά με το ζήτημα αυτό. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε είναι πολύ πιθανό στην πρώτη διάλεξη πάνω στο δύσκολο αυτό ζήτημα να μην καταφέρω για πολλούς ακροατές να γίνω αρκετά σαφής και κατανοητός. Και αν γίνει έτσι, σας παρακαλώ να μην ανησυχήσετε γι’ αυτό, γιατί το ζήτημα του κράτους είναι ένα από τα πιο σύνθετα, τα πιο δύσκολα και σχεδόν ένα ζήτημα από εκείνα που τα έχουν μπερδέψει πιο πολύ οι αστοί επιστήμονες, συγγραφείς και φιλόσοφοι. Γι’ αυτό δεν πρέπει ποτέ να περιμένουμε πως θα ήταν δυνατό σε μια σύντομη συζήτηση, για μια φορά να πετύχουμε απόλυτη σαφήνεια του ζητήματος αυτού. Χρειάζεται ύστερα από την πρώτη συζήτηση πάνω σ’ αυτό να σημειώσετε τα σημεία που δεν καταλάβατε ή είναι ασαφή, για να επανέλθουμε σ’ αυτά για δεύτερη, Τρίτη, τέταρτη φορά, ώστε ό,τι έμεινε ακατανόητο να το συμπληρώσουμε και να το εξηγήσουμε παρακάτω, πράγμα που θα γίνει τόσο με το διάβασμα, όσο και με τις ξεχωριστές διαλέξεις και συζητήσεις. Ελπίζω πως θα κατορθώσουμε να συγκεντρωθούμε ακόμη μια φορά, και τότε πάνω σε όλα τα συμπληρωματικά ζητήματα θα μπορέσουμε να ανταλλάξουμε γνώμες και να ελέγξουμε τι έμεινε περισσότερο σκοτεινό. Ελπίζω επίσης ότι, εκτός από τις συζητήσεις και τις διαλέξεις, θα αφιερώσετε συμπληρωματικά ορισμένο καιρό για να διαβάσετε έστω και μερικά από τα κυριότερα έργα του Μαρξ και του Ενγκελς. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στον κατάλογο της βιβλιογραφίας και των βοηθημάτων που διαθέτει η βιβλιοθήκη σας για τους μαθητές της σοβιετικής και της κομματικής σχολής, δεν υπάρχει αμφιβολία πως θα βρείτε τα βασικά αυτά έργα, και παρόλο που η δυσκολία της διατύπωσης ίσως να φοβίσει μερικούς, πρέπει πάλι να προειδοποιήσω ότι δεν πρέπει να ανησυχεί αυτό. Ο,τι θα είναι δυσνόητο στο πρώτο διάβασμα, θα γίνει κατανοητό στο δεύτερο διάβασμα, ή όταν θα εξετάσετε το ζήτημα, ξεκινώντας από μια διαφορετική κάπως πλευρά, γιατί, το ξαναλέω ακόμη μια φορά, το ζήτημα είναι τόσο σύνθετο και το μπέρδεψαν τόσο οι αστοί επιστήμονες και συγγραφείς, ώστε όποιος θέλει να μελετήσει το ζήτημα αυτό σοβαρά και να το αφομοιώσει μόνος του, είναι απαραίτητο να καταπιαστεί μ’ αυτό αρκετές φορές, να επανέλθει σ’ αυτό ξανά και ξανά, να μελετήσει το ζήτημα από διάφορες πλευρές για να αποκτήσει μια ξεκάθαρη και σταθερή αντίληψη. Και θα σας είναι πιο εύκολο να επανέρχεστε στο ζήτημα αυτό γιατί είναι τόσο βασικό, τόσο θεμελιακό ζήτημα της όλης πολιτικής ώστε, όχι μόνο σε μια τέτια θυελλώδη, επαναστατική εποχή σαν αυτή που ζούμε εμείς τώρα, αλλά και στην πιο ειρηνική εποχή, κάθε μέρα σε οποιαδήποτε εφημερίδα που θα ασχολείται με οποιοδήποτε οικονομικό ή πολιτικό ζήτημα, θα συναντάτε πάντα το ερώτημα: τι είναι κράτος, πού βρίσκεται η ουσία του, ποια είναι η σημασία του και ποια η θέση του Κόμματός μας, του Κόμματος που παλεύει για την ανατροπή του καπιταλισμού, του Κόμματος των κομμουνιστών, ποια είναι η θέση του απέναντι στο κράτος - κάθε κέρα θα επανέρχεστε στο ζήτημα αυτό για τον ένα ή τον άλλο λόγο. Και το πιο βασικό είναι σαν αποτέλεσμα της μελέτης, των συζητήσεων και των διαλέξεων που θα ακούσετε για το κράτος, να αποκτήσετε την ικανότητα να καταπιάνεστε με το ζήτημα αυτό μόνοι σας, επειδή θα το προκαλούν οι πιο διαφορετικές αιτίες, θα το συναντάτε σε κάθε μικρό ζήτημα, στους πιο απρόβλεπτους συνδυασμούς, στις συζητήσεις και τις διαμάχες με τους αντιπάλους. Μόνο τότε, όταν μάθετε μόνοι σας να εξετάζετε το ζήτημα αυτό - τότε μόνο μπορείτε να πιστεύετε ότι είστε αρκετά σταθεροί στις πεποιθήσεις σας και αρκετά ικανοί να τις υπερασπίζεστε με επιτυχία μπροστά σε οποιονδήποτε και οποτεδήποτε.

Υστερα από τις μικρές αυτές παρατηρήσεις θα περάσω στο καθαυτό ζήτημα, τι είναι κράτος, πώς εμφανίστηκε και ποια πρέπει να είναι βασικά η θέση του Κόμματος της εργατικής τάξης που παλεύει για την ολοκληρωτική ανατροπή του καπιταλισμού - του Κόμματος των κομμουνιστών, απέναντι στο κράτος.

Είπα ήδη ότι είναι ζήτημα αν θα βρεθεί ένα άλλο ζήτημα που να το μπέρδεψαν τόσο σκόπιμα ή άσκοπα οι εκπρόσωποι της αστικής επιστήμης, της φιλοσοφίας, της νομολογίας, της πολιτικής οικονομίας και της δημοσιολογίας, όσο το ζήτημα του κράτους. Πολύ συχνά το ζήτημα αυτό το μπερδεύουν ως τα τώρα με τα θρησκευτικά ζητήματα, πολύ συχνά όχι μόνο εκπρόσωποι των θρησκευτικών διδασκαλιών (από αυτούς βέβαια είναι απόλυτα φυσικό να το περιμένεις αυτό), αλλά και άνθρωποι που νομίζουν ότι είναι απαλλαγμένοι από θρησκευτικές προλήψεις, μπερδεύουν το ειδικό ζήτημα του κράτους με τα ζητήματα της θρησκείας και προσπαθούν να συγκροτήσουν - πολύ συχνά μια πολύπλοκη με ιδεολογική φιλοσοφική αντιμετώπιση και θεμελίωση - διδασκαλία ότι το κράτος είναι κάτι θεϊκό, κάτι το υπερφυσικό, ότι είναι κάποια δύναμη που μ’ αυτή ζούσε η ανθρωπότητα και που δίνει στους ανθρώπους ή μπορεί να δόσει, και φέρνει μαζί της κάτι που δεν προέρχεται από τον άνθρωπο, αλλά δόθηκε στον άνθρωπο απ’ έξω, ότι είναι μια δύναμη θεϊκής προέλευσης. Και πρέπει να πούμε πως η διδασκαλία αυτή συνδέεται τόσο στενά με τα συμφέροντα των εκμεταλλευτριών τάξεων - των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών - εξυπηρετεί τόσο τα συμφέροντά τους, διαπότισε τόσο βαθιά όλες τις συνήθειες, όλες τις αντιλήψεις, όλη την επιστήμη των κυρίων αστών εκπροσώπων, που θα συναντήσετε τα υπολείμματά της σε κάθε βήμα, ακόμη και στην αντίληψη που έχουν οι μενσεβίκοι και οι εσέροι για το κράτος· αυτοί αποκρούουν με αγανάκτηση τη γνώμη ότι εξαρτώνται από τις θρησκευτικές προλήψεις και είναι βέβαιοι ότι μπορούν νηφάλια να βλέπουν το κράτος. Το ζήτημα αυτό το μπέρδεψαν έτσι και το έκαναν περίπλοκο γιατί (στον τομέα αυτό έρχεται σε δεύτερη μοίρα μόνο απέναντι στις βάσεις της οικονομικής επιστήμης) θίγει τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων περισσότερο από κάθε άλλο ζήτημα. Η διδασκαλία για το κράτος δικαιώνει τα κοινωνικά προνόμια, δικαιώνει την εκμετάλλευση που υπάρχει, δικαιώνει την ύπαρξη του καπιταλισμού - να γιατί είναι πολύ μεγάλο λάθος να περιμένουμε στο ζήτημα αυτό αμεροληψία, να περιμένουμε να εξετάζουν την υπόθεση αυτή σαν να μπορούν τάχα οι άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι είναι επιστήμονες να σας δόσουν εδώ την άποψη της καθαρής επιστήμης. Στο ζήτημα του κράτους, στη διδασκαλία για το κράτος, στη θεωρία για το κράτος θα δείτε πάντοτε, όταν θα γνωρίσετε το ζήτημα και θα εμβαθύνετε σ’ αυτό αρκετά, θα δείτε πάντοτε την πάλη που βρίσκει την αντανάκλαση ή την έκφρασή της στην πάλη των αντιλήψεων για το κράτος, στην εκτίμηση του ρόλου και της σημασίας του κράτους.

Για να εξετάσουμε το ζήτημα αυτό με τον πιο επιστημονικό τρόπο, πρέπει να ρίξουμε έστω και μια σύντομη ιστορική ματιά στο πώς εμφανίστηκε το κράτος και πως αναπτύχθηκε. Το πιο σίγουρο στο ζήτημα της κοινωνικής επιστήμης και το απαραίτητο για να αποκτήσεις πραγματικά τη συνήθεια να εξετάζεις σωστά το ζήτημα αυτό και να μη χάνεσαι στο πλήθος των λεπτομερειών ή στην τεράστια ποικιλία των αντιμαχόμενων γνωμών - το πιο σπουδαίο για να εξετάσεις το ζήτημα αυτό επιστημονικά είναι να μην ξεχνάς την ιστορική βασική σύνδεση, να βλέπεις κάθε ζήτημα από την άποψη του πως εμφανίστηκε ένα ορισμένο φαινόμενο στην ιστορία, ποια βασικά στάδια πέρασε το φαινόμενο αυτό στην εξέλιξή του, και από την άποψη αυτής της εξέλιξής του να βλέπεις πως έχει το πράγμα αυτό τώρα.

Ελπίζω πως στο ζήτημα του κράτους θα διαβάσετε το έργο του Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και τους κράτους». Είναι ένα από τα βασικά έργα του σύγχρονου σοσιαλισμού, μπορεί να έχεις εμπιστοσύνη σε κάθε φράση του, εμπιστοσύνη πως κάθε φράση του δεν ειπώθηκε τυχαία, αλλά γράφτηκε με βάση τεράστιο ιστορικό και πολιτικό υλικό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο έργο αυτό δεν έχουν διατυπωθεί όλα τα μέρη με τον ίδιο προσιτό, κατανοητό τρόπο: μερικά προϋποθέτουν αναγνώστη που κατέχει ήδη ορισμένες ιστορικές και οικονομικές γνώσεις. Μα πάλι θα πω: δεν πρέπει να ανησυχείτε αν, διαβάζοντας το έργο αυτό, δεν το καταλάβετε αμέσως. Αυτό ποτέ σχεδόν δεν γίνεται έστω και σε έναν άνθρωπο. Επανερχόμενοι όμως σ’ αυτό αργότερα, όταν ξυπνήσει το ενδιαφέρον, θα πετύχετε να το καταλάβετε στο μεγαλύτερο μέρος του, αν όχι στο σύνολό του. Σας υπενθυμίζω το βιβλίο αυτό, γιατί εξετάζει σωστά το ζήτημα στον τομέα που αναφέραμε. Αρχίζει με την ιστορική περιγραφή, πώς εμφανίστηκε το κράτος.

Για να εξετάσουμε σωστά το ζήτημα αυτό, όπως και κάθε ζήτημα, το ζήτημα, λογουχάρη, της εμφάνισης του καπιταλισμού, της εκμετάλλευσης ανάμεσα στους ανθρώπους, του σοσιαλισμού, το ζήτημα πώς εμφανίστηκε ο σοσιαλισμός, ποιες συνθήκες τον γέννησαν - κάθε τέτιο ζήτημα μπορεί να το εξετάσεις σοβαρά, με πεποίθηση, μόνο αν ρίξεις μια ιστορική ματιά σε όλη την εξέλιξή του σαν σύνολο. Στο ζήτημα αυτό πριν απ’ όλα πρέπει να προσέξουμε ότι κράτος δεν υπήρξε πάντα. Υπήρξε καιρός που δεν υπήρχε κράτος. Αυτό εμφανίζεται εκεί και τότε, όπου και όταν εμφανίζεται ο χωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις, όταν εμφανίζονται εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι.

Ως την εποχή που εμφανίστηκε η πρώτη μορφή εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η πρώτη μορφή χωρισμού σε τάξεις -σε δουλοκτήτες και δούλους- ως τότε υπήρχε ακόμη η πατριαρχική ή -όπως καμιά φορά την ονομάζουν- κλανική (κλαν είναι η γενιά, το γένος, όταν οι άνθρωποι ζούσαν κατά γένη, κατά γενιές) οικογένεια, και τα ίχνη της πρωτόγονης αυτής εποχής στον τρόπο ζωής πολλών πρωτόγονων λαών διατηρήθηκαν αρκετά καθαρά, και αν πάρετε οποιοδήποτε έργο αφιερωμένο στον πρωτόγονο πληθυσμό, θα συναντήσετε λίγο-πολύ συγκεκριμένες περιγραφές, υποδείξεις και αναμνήσεις ότι υπήρχε μια εποχή λίγο-πολύ όμοια με τον πρωτόγονο κομμουνισμό, όταν δεν υπήρχε ο χωρισμός της κοινωνίας σε δουλοκτήτες και δούλους. Τότε δεν υπήρχε και κράτος, δεν υπήρχε ειδικός μηχανισμός για τη συστηματική εφαρμογή της βίας και της υποταγής των ανθρώπων με τη βία. Ενας τέτιος μηχανισμός ονομάζεται κράτος.

Στην πρωτόγονη κοινωνία, όταν οι άνθρωποι ζούσαν κατά μικρά γένη, βρίσκονταν ακόμη στις πιο χαμηλές βαθμίδες της εξέλιξης, σε κατάσταση σχεδόν αγριότητας· στην εποχή που απέχει αρκετές χιλιετηρίδες από τη σημερινή πολιτισμένη ανθρωπότητα - στον καιρό εκείνο δεν βλέπουμε ακόμη σημάδια ύπαρξης κράτους. Βλέπουμε την κυριαρχία των εθίμων, βλέπουμε το κύρος, το σεβασμό, την εξουσία που απολάμβαναν οι πρεσβύτεροι του γένους, βλέπουμε πως την εξουσία αυτή την αναγνώριζαν κάποτε και σε γυναίκες -η θέση της γυναίκας τότε δεν έμοιαζε με τη σημερινή χωρίς δικαιώματα, καταπιεζόμενη θέση της- πουθενά όμως δεν βλέπουμε ειδική κατηγορία ανθρώπων που ξεχωρίζουν για να κυβερνούν τους άλλους και για το συμφέρον και το σκοπό της διοίκησης συστηματικά και μόνιμα να έχουν στη διάθεσή τους ένα ορισμένο μηχανισμό εξαναγκασμού, ένα μηχανισμό βίας, καθώς είναι σήμερα, όπως καταλαβαίνετε όλοι σας, τα ένοπλα τμήματα του στρατού, οι φύλακες και τα άλλα μέσα υποταγής της ξένης θέλησης στη βία - αυτό που αποτελεί την ουσία του κράτους.

Αν παραμερίσουμε τις λεγόμενες θρησκευτικές διδασκαλίες, τις σοφιστείες, τις φιλοσοφικές θεωρίες, τις διάφορες γνώμες που διατυπώνουν οι αστοί επιστήμονες και ψάξουμε να βρούμε την πραγματική ουσία του ζητήματος, θα δούμε ότι το κράτος καταλήγει ακριβώς σ’ ένα τέτιο μηχανισμό διοίκησης, που ξεχωρίζει από την ανθρώπινη κοινωνία. Οταν εμφανίζεται μια τέτια ειδική ομάδα ανθρώπων, που ασχολείται μόνο με το ζήτημα της διοίκησης και για τη διοίκηση χρειάζεται ένα ειδικό μηχανισμό εξαναγκασμού, υποταγής της ξένης θέλησης στη βία - φυλακές, ειδικά τμήματα ανθρώπων, στρατό κτλ. - τότε εμφανίζεται το κράτος.

Υπήρξε όμως ένας καιρός που κράτος δεν υπήρχε, όταν οι κοινοί δεσμοί, η ίδια η κοινωνία, η πειθαρχία, οι κανόνες εργασίας κρατιόνταν με τη δύναμη των εθίμων, των παραδόσεων, με το κύρος ή το σεβασμό που απολάμβαναν οι πρεσβύτεροι του γένους είτε οι γυναίκες - εκείνο τον καιρό συχνά οι γυναίκες δεν είχαν μόνο ισότιμη θέση με τους άντρες, αλλά πολλές φορές μάλιστα ανώτερη - και όταν δεν υπήρχε ειδική κατηγορία ανθρώπων-ειδικών για να διοικούν. Η ιστορία δείχνει πως το κράτος, σαν ειδικός μηχανισμός εξαναγκασμού ανθρώπων, εμφανίστηκε μόνο εκεί και τότε, όπου και όταν παρουσιαζόταν ο χωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις - δηλαδή ο χωρισμός της κοινωνίας σε τέτιες ομάδες ανθρώπων που μπορούν μόνιμα να ιδιοποιούνται την εργασία των άλλων, όπου η μια εκμεταλλεύεται την άλλη.

Και η διαίρεση αυτή της κοινωνίας σε τάξεις στην ιστορία πρέπει να στέκει πάντα μπροστά μας καθαρά, σαν το βασικό γεγονός. Η εξέλιξη όλων των ανθρώπινων κοινωνιών στη διάρκεια χιλιετηρίδων σε όλες χωρίς εξαίρεση τις χώρες μας δείχνει τη γενική νομοτέλεια, την κανονικότητα, τη διαδοχικότητα αυτής της εξέλιξης έτσι που στην αρχή έχουμε κοινωνία χωρίς τάξεις - την αρχική πατριαρχική, την πρωτόγονη κοινωνία, όπου δεν υπήρχαν αριστοκράτες· σε συνέχεια την κοινωνία που στηριζόταν στη δουλεία, τη δουλοκτητική κοινωνία. Απ’ αυτή πέρασε όλη η σημερινή πολιτισμένη Ευρώπη - η δουλεία κυριαρχούσε απόλυτα πριν 2 χιλιάδες χρόνια. Απ’ αυτή πέρασε η τεράστια πλειοψηφία των λαών των υπόλοιπων μερών του κόσμου. Στους λιγότερο αναπτυγμένους λαούς τα ίχνη της δουλείας διατηρούνται ακόμη και τώρα, και στην Αφρική, λ.χ., θα βρείτε και σήμερα θεσμούς της δουλείας. Δουλοκτήτες και δούλοι είναι η πρώτη μεγάλη διαίρεση σε τάξεις. Η πρώτη ομάδα κατείχε όχι μόνο όλα τα μέσα παραγωγής - τη γη, τα εργαλεία, όσο και αν ήταν τότε ανίσχυρα και πρωτόγονα - αλλά είχε στην εξουσία της και τους ανθρώπους. Η ομάδα αυτή ονομαζόταν δουλοκτήτες, και εκείνοι που δούλευαν και πρόσφεραν την εργασία τους στους άλλους λέγονταν δούλοι.

Τη μορφή αυτή την ακολούθησε στην ιστορία μια άλλη μορφή - η δουλοπαροικία. Στην τεράστια πλειοψηφία των χωρών η δουλεία με την εξέλιξή της μετατράπηκε σε δουλοπαροικία. Βασική διαίρεση της κοινωνίας είναι - φεουδάρχες-τσιφλικάδες και δουλοπάροικοι αγρότες. Η μορφή σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους άλλαξε. Οι δουλοκτήτες θεωρούσαν τους δούλους ιδιοκτησία τους, ο νόμος κατοχύρωνε την αντίληψη αυτή και έβλεπε τους δούλους σαν ένα πράγμα που βρισκόταν ολοκληρωτικά στην κατοχή του δουλοκτήτη. Απέναντι στον δουλοπάροικο αγρότη διατηρήθηκε η ταξική καταπίεση, η εξάρτηση, ο φεουδάρχης-τσιφλικάς όμως δεν θεωρούνταν κάτοχος του αγρότη σαν πράγματος και είχε δικαίωμα μόνο πάνω στην εργασία του αγρότη και στον εξαναγκασμό του να εκτελεί ορισμένες υποχρεώσεις. Στην πράξη, όπως όλοι σας ξέρετε, η δουλοπαροικία, ιδιαίτερα στη Ρωσία, όπου διατηρήθηκε πιο πολύ καιρό και πήρε τις πιο άγριες μορφές, σε τίποτε δεν διέφερε από τη δουλεία.

Παρακάτω - στη δουλοπάροικη κοινωνία, στο βαθμό ανάπτυξης του εμπορίου, της εμφάνισης της παγκόσμιας αγοράς, στο βαθμό ανάπτυξης της κυκλοφορίας του χρήματος, εμφανιζόταν μια καινούργια τάξη - η τάξη των καπιταλιστών. Από το εμπόρευμα, από την ανταλλαγή των εμπορευμάτων, από την εμφάνιση της εξουσίας του χρήματος, εμφανίστηκε η εξουσία του κεφαλαίου. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, σωστότερα - από τα τέλη του 18ου αιώνα και στη διάρκεια του 19ου αιώνα έγιναν επαναστάσεις σε όλο τον κόσμο. Η δουλοπαροικία εκτοπίστηκε απ’ όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Αργότερα απ’ όλες αυτό έγινε στη Ρωσία. Το 1861 έγινε και στη Ρωσία ανατροπή που είχε σαν αποτέλεσμα την αντικατάσταση της μιας μορφής κοινωνίας από μιαν άλλη - την αντικατάσταση της δουλοπαροικίας από τον καπιταλισμό, όπου η διαίρεση σε τάξεις διατηρήθηκε, διατηρήθηκαν διάφορα ίχνη και επιβιώσεις της δουλοπαροικίας, βασικά όμως ο χωρισμός σε τάξεις πήρε άλλη μορφή.

Οι κάτοχοι του κεφαλαίου, οι κάτοχοι της γης, οι κάτοχοι των εργοστασίων αντιπροσώπευαν και αντιπροσωπεύουν σε όλα τα καπιταλιστικά κράτη τη μηδαμινή μειοψηφία του πληθυσμού που διαχειρίζεται απόλυτα όλη τη λαϊκή εργασία, και συνεπώς κρατά στη διάθεσή της, στην καταπίεση, στην εκμετάλλευση όλη τη μάζα των εργαζομένων, από τους οποίους η πλειοψηφία είναι προλετάριοι, μισθωτοί εργάτες που παίρνουν στο προτσές της παραγωγής τα μέσα να ζήσουν μόνο από την πούληση των εργατικών χεριών τους, της εργατικής δύναμης. Οι αγρότες, διασκορπισμένοι και τσακισμένοι από τη δουλοπάροικη ακόμη εποχή, με το πέρασμα στον καπιταλισμό μετατρέπονταν εν μέρει (η πλειοψηφία) σε προλετάριους, εν μέρει (η μειοψηφία) σε εύπορη αγροτιά, που μίσθωνε η ίδια εργάτες και αποτελούσε την αστική τάξη του χωριού.

Το βασικό αυτό γεγονός -το πέρασμα της κοινωνίας από τις πρωτόγονες μορφές δουλείας στη δουλοπαροικία και, τέλος, στον καπιταλισμό- πρέπει να το έχετε πάντα υπόψη σας γιατί, μόνο όταν θα θυμόσαστε το βασικό αυτό γεγονός, μόνο όταν θα τοποθετείτε μέσα στο βασικό αυτό πλαίσιο όλες τις πολιτικές διδασκαλίες, θα είστε σε θέση να εκτιμήσετε σωστά τις διδασκαλίες αυτές και να καταλάβετε σε ποια κατηγορία ανήκουν, γιατί κάθε μια από τις μεγάλες αυτές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας -δουλοκτητική, δουλοπάροικη και καπιταλιστική- πιάνει δεκάδες και εκατοντάδες εκατονταετίες και αντιπροσωπεύει μια τέτια πληθώρα πολιτικών μορφών, ποικιλόμορφων πολιτικών διδασκαλιών, γνωμών, επαναστάσεων, ώστε για να καταλάβετε όλη αυτή την εξαιρετική πολυμορφία και την τεράστια ποικιλία -που συνδέεται ιδιαίτερα με τις πολιτικές, τις φιλοσοφικές και τις άλλες διδασκαλίες των αστών επιστημόνων και πολιτικών- αυτό μπορεί να γίνει μόνο στην περίπτωση που θα κρατάτε σταθερά, σαν καθοδηγητικό νήμα τη διαίρεση αυτή της κοινωνίας σε τάξεις, την αλλαγή των μορφών της ταξικής κυριαρχίας και απ’ αυτή την άποψη να εξετάσετε όλα τα κοινωνικά ζητήματα - οικονομικά, πολιτικά, πνευματικά, θρησκευτικά κτλ.

Αν εξετάσετε το κράτος από την άποψη της βασικής αυτής διαίρεσης θα δείτε πως, πριν τη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις, δεν υπήρχε, όπως είπα ήδη, και κράτος. Στο βαθμό όμως που εμφανίζεται και εδραιώνεται ο κοινωνικός χωρισμός σε τάξεις, στο βαθμό που εμφανίζεται η ταξική κοινωνία, στον ίδιο βαθμό εμφανίζεται και εδραιώνεται το κράτος. Στην ιστορία της ανθρωπότητας έχουμε δεκάδες και εκατοντάδες χώρες που έζησαν και ζούνε τώρα τη δουλεία, τη δουλοπαροικία και τον καπιταλισμό. Σε κάθε μια από αυτές, παρά τις τεράστιες ιστορικές αλλαγές που έγιναν, παρόλες τις πολιτικές περιπέτειες και όλες τις επαναστάσεις που συνδέονταν με την εξέλιξη αυτή της ανθρωπότητας, με το πέρασμα από τη δουλεία μέσω της δουλοπαροικίας στον καπιταλισμό και στη σημερινή παγκόσμια πάλη ενάντια στον καπιταλισμό - βλέπετε πάντα την εμφάνιση του κράτους. Αυτό ήταν πάντα ένας συγκεκριμένος μηχανισμός, που ξεχώριζε από την κοινωνία και αποτελούνταν από μια ομάδα ανθρώπων που ασχολούνταν μόνο ή σχεδόν μόνο, ή κυρίως με το να διοικούν. Οι άνθρωποι χωρίζονται σε διοικούμενους και σε ειδικούς για τη διοίκηση, σ’ εκείνους που ανεβαίνουν πιο πάνω από την κοινωνία και τους ονομάζουν κυβερνήτες, εκπροσώπους του κράτους. Ο μηχανισμός αυτός, η ομάδα αυτή των ανθρώπων που κυβερνούν τους άλλους συγκεντρώνει πάντα στα χέρια της ένα ορισμένο μηχανισμό εξαναγκασμού, φυσικής δύναμης - ανεξάρτητα αν η βία αυτή πάνω στους ανθρώπους εκφράζεται με το πρωτόγονο ρόπαλο, ή στην εποχή της δουλείας με πιο τελειοποιημένο τύπο οπλισμού, ή με πυροβόλο όπλο που εμφανίστηκε στο μεσαίωνα ή, τέλος, με το σύγχρονο όπλο που στον 20ό αιώνα αποτελεί θαύμα τεχνικής και στηρίζεται ολοκληρωτικά στις τελευταίες κατακτήσεις της σύγχρονης τεχνικής. Οι μέθοδοι βίας άλλαζαν, όμως πάντα, όταν υπήρχε κράτος, υπήρχε σε κάθε κοινωνία μια ομάδα προσώπων που κυβερνούσαν, έδιναν διαταγές, κυριαρχούσαν και, για να κρατούν την εξουσία, είχαν στα χέρια τους ένα μηχανισμό φυσικού εξαναγκασμού, μηχανισμό βίας, με εξοπλισμό αντίστοιχο στο τεχνικό επίπεδο κάθε εποχής. Και όταν εξετάζουμε τα γενικά αυτά φαινόμενα, όταν βάζουμε το ερώτημα, γιατί δεν υπήρχε κράτος όταν δεν υπήρχαν τάξεις, όταν δεν υπήρχαν εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι, και γιατί αυτό εμφανίστηκε όταν εμφανίστηκαν οι τάξεις - μόνο έτσι θα βρούμε συγκεκριμένη απάντηση στο ζήτημα της ουσίας του κράτους και της σημασίας του.

Το κράτος είναι μηχανή για να στηρίζει την κυριαρχία της μιας τάξης πάνω στην άλλη. Οταν στην κοινωνία δεν υπήρχαν τάξεις , όταν οι άνθρωποι πριν από την εποχή της δουλείας δούλευαν στις πρωτόγονες συνθήκες της μεγάλης ισότητας, στις συνθήκες της πιο χαμηλής παραγωγικότητας της εργασίας, όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος με κόπο εξασφάλιζε τα μέσα, τα απαραίτητα για την πιο βάρβαρη πρωτόγονη ύπαρξη, τότε δεν εμφανιζόταν και δεν μπορούσε να εμφανιστεί και ιδιαίτερη ομάδα ανθρώπων που ξεχώριζε ειδικά για να κυβερνά και να κυριαρχεί πάνω σε όλη την υπόλοιπη κοινωνία. Μόνο όταν εμφανίστηκε η πρώτη μορφή διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις, όταν εμφανίστηκε η δουλεία, όταν μια ορισμένη τάξη ανθρώπων, που ασχολήθηκε με τις πιο πρωτόγονες μορφές γεωργικής εργασίας, μπόρεσε να παράγει ένα ορισμένο περίσσευμα, όταν το περίσσευμα αυτό δεν ήταν μια απόλυτα απαραίτητο για την πιο φτωχική συντήρηση του δούλου και έπεφτε στα χέρια του δουλοκτήτη, τότε, μ’ αυτό τον τρόπο, εδραιώθηκε η ύπαρξη της τάξης αυτής των δουλοκτητών, και για να εδραιωθεί η ύπαρξή της, χρειάστηκε να εμφανιστεί το κράτος.

Κι αυτό ήταν -το κράτος των δουλοκτητών- ο μηχανισμός που έδινε στα χέρια των δουλοκτητών την εξουσία, τη δυνατότητα να κυβερνούν όλους τους δούλους. Και η κοινωνία και το κράτος ήταν τότε πολύ πιο μικρά από ό,τι είναι σήμερα, διέθεταν ασύγκριτα πιο αδύνατο μηχανισμό σύνδεσης - τότε δεν υπήρχαν τα σημερινά μέσα επικοινωνίας. Τα βουνά, τα ποτάμια και οι θάλασσες αποτελούσαν αφάνταστα πιο μεγάλα εμπόδια από ό,τι είναι τώρα και ο σχηματισμός του κράτους γινόταν σε πολύ πιο στενά γεωγραφικά όρια. Ο τεχνικά αδύνατος κρατικός μηχανισμός εξυπηρετούσε το κράτος που απλωνόταν σε στενά συγκριτικά σύνορα και είχε περιορισμένο κύκλο δράσης. Ωστόσο όμως ήταν μηχανισμός που εξανάγκαζε τους δούλους να παραμένουν στη δουλεία, κρατούσε τη μια μερίδα της κοινωνίας σε εξαναγκασμό, στην καταπίεση της κοινωνίας να δουλεύει συνέχεια για την άλλη, χωρίς να έχεις μόνιμο μηχανισμό εξαναγκασμού, είναι αδύνατο. Εφόσον δεν υπήρχαν τάξεις, παντού και πάντα μαζί με την ανάπτυξη και την εδραίωση της διαίρεσης αυτής, εμφανίζεται και ο ειδικός θεσμός - το κράτος. Οι μορφές του κράτους ήταν εξαιρετικά ποικίλες. Τα χρόνια της δουλοκτησίας στις χώρες τις πιο προχωρημένες, αναπτυγμένες, πολιτισμένες για εκείνο τον καιρό, στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη, λογουχάρη, που στηρίζονταν ολοκληρωτικά στη δουλεία, έχουμε ήδη ποικίλες μορφές κράτους. Από τότε ήδη εμφανίζεται η διαφορά ανάμεσα στη μοναρχία και στη δημοκρατία, ανάμεσα στην αριστοκρατία και στην δημοκρατία. Η μοναρχία - σαν εξουσία του ενός, η δημοκρατία - σαν καθεστώς, όπου δεν υπάρχει κάποια μη αιρετή εξουσία· η αριστοκρατία - σαν εξουσία μιας μικρής σχετικά μειοψηφίας, η δημοκρατία - σαν εξουσία του λαού (δημοκρατία κατά λέξη, μεταφράζοντάς την από τα ελληνικά, σημαίνει ακριβώς: εξουσία του λαού). Ολες αυτές οι διαφορές εμφανίστηκαν στην εποχή της δουλείας. Παρά τις διαφορές αυτές το κράτος στα χρόνια της δουλοκτητικής εποχής ήταν κράτος δουλοκτητικό, ανεξάρτητα, αν αυτό ήταν μοναρχία ή δημοκρατική δημοκρατία ή αριστοκρατική.

Σε κάθε μάθημα της ιστορίας των αρχαίων χρόνων, όταν παρακολουθείτε διάλεξη γι’ αυτό το θέμα, θα ακούσετε για την πάλη που γινόταν ανάμεσα στο μοναρχικό και στο δημοκρατικό κράτος, το βασικό όμως ήταν τούτο, ότι οι δούλοι δεν θεωρούνταν άνθρωποι· όχι μόνο δεν θεωρούνταν πολίτες, αλλά και άνθρωποι. Ο ρωμαϊκός νόμος τους έβλεπε σαν πράγμα. Ο νόμος για το φόνο, χωρίς να μιλήσουμε πια για τους άλλους νόμους ασφαλείας της ανθρώπινης προσωπικότητας, δεν ίσχυε για τους δούλους. Αυτός υπεράσπιζε μόνο τους δουλοκτήτες, σαν τους μοναδικούς ανθρώπους που θεωρούνταν πολίτες με όλα τα δικαιώματα. Οταν εγκαθιδρυόταν η μοναρχία, αυτή ήταν μοναρχία δουλοκτητική, ή όταν εγκαθιδρυόταν δημοκρατία - αυτή ήταν δημοκρατία δουλοκτητική. Σ’ αυτές είχαν όλα τα δικαιώματα οι δουλοκτήτες, ενώ οι δούλοι, σύμφωνα με το νόμο, ήταν πράγμα, και απέναντί τους ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί όχι μόνο οποιαδήποτε βία, αλλά και ο φόνος του δούλου δεν θεωρούνταν έγκλημα. Οι δουλοκτητικές δημοκρατίες διέφεραν στην εσωτερική τους οργάνωση: ήταν δημοκρατίες αριστοκρατικές και δημοκρατικές. Στην αριστοκρατική δημοκρατία ένας μικρός αριθμός προνομιούχων έπαιρνε μέρος στις εκλογές, στη δημοκρατική - συμμετείχαν όλοι, αλλά και πάλι όλοι οι δουλοκτήτες, όλοι εκτός από τους δούλους. Το βασικό αυτό περιστατικό πρέπει να το έχουμε υπόψη μας, γιατί αυτό χύνει το περισσότερο φως στο ζήτημα του κράτους και δείχνει καθαρά την ουσία του κράτους.

Το κράτος είναι μια μηχανή για την καταπίεση της μιας τάξης από την άλλη, μηχανή για να κρατάει στην υποταγή της μιας τάξης τις άλλες υποταγμένες τάξεις. Η μηχανή αυτή έχει διάφορες μορφές. Στο δουλοκτητικό κράτος έχουμε τη μοναρχία, την αριστοκρατική δημοκρατία ή και τη δημοκρατική δημοκρατία. Στην πραγματικότητα οι μορφές διακυβέρνησης ήταν εξαιρετικά ποικίλες, η ουσία όμως του ζητήματος παρέμενε μια και αυτή: οι δούλοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα και παρέμεναν καταπιεζόμενη τάξη, δεν αναγνωρίζονταν για άνθρωποι. Το ίδιο βλέπουμε και στο δουλοπάροικο κράτος.

Η αλλαγή της μορφής εκμετάλλευσης μετέτρεπε το δουλοκτητικό κράτος σε δουλοπάροικο. Αυτό είχε τεράστια σημασία. Στη δουλοκτητική κοινωνία - ο δούλος δεν είχε καθόλου δικαιώματα, δεν αναγνωριζόταν για άνθρωπος· στη δουλοπάροικη έχουμε προσκόλληση του αγρότη στη γη. Βασικό γνώρισμα της δουλοπαροικίας: η αγροτιά (και τότε οι αγρότες αποτελούσαν την πλειοψηφία, ο πληθυσμός της πόλης ήταν πολύ αδύνατα αναπτυγμένος) θεωρούνταν δεμένη στη γη - από εδώ προήλθε και η ίδια έννοια - δουλοπαροικία. Ο αγρότης μπορούσε να δουλεύει ορισμένες ημέρες για τον εαυτό του στο μέρος της γης που του έδινε ο τσιφλικάς· τις υπόλοιπες ημέρες ο δουλοπάροικος αγρότης δούλευε για τον αφέντη. Η ουσία της ταξικής κοινωνίας παρέμενε: η κοινωνία στηριζόταν στην ταξική εκμετάλλευση. Οι τσιφλικάδες μόνο είχαν πλήρη δικαιώματα, οι αγρότες δεν είχαν δικαιώματα. Η κατάστασή τους στην πράξη πολύ λίγο ξεχώριζε από την κατάσταση των δούλων στο δουλοκτητικό κράτος. Παρόλα αυτά όμως για την ελευθερία τους, για την ελευθερία των αγροτών άνοιγε πιο πλατύς δρόμος, γιατί ο δουλοπάροικος αγρότης δεν θεωρούνταν άμεση ιδιοκτησία του τσιφλικά. Μπορούσε ένα μέρος του χρόνου να τον περνάει στο δικό του κομμάτι της γης, μπορούσε, ας πούμε, ως ένα βαθμό να ανήκει στον εαυτό του, και η δουλοπαροικία σε συνθήκες που υπήρχε μια πιο πλατιά δυνατότητα ανάπτυξης της ανταλλαγής, των εμπορικών σχέσεων, πάθαινε όλο και μεγαλύτερη αποσύνθεση και διευρυνόταν όλο και περισσότερο ο κύκλος απελευθέρωσης της αγροτιάς. Η δουλοπάροικη κοινωνία ήταν πάντα πιο σύνθετη από τη δουλοκτητική κοινωνία. Σ’ αυτήν υπήρχε ένα μεγάλο στοιχείο ανάπτυξης του εμπορίου, της βιομηχανίας, πράγμα που οδηγούσε εκείνο ακόμη τον καιρό στον καπιταλισμό. Στο μεσαίωνα η δουλοπαροικία αποτελούσε την κυρίαρχη μορφή. Και εδώ οι μορφές τους κράτους ήταν ποικίλες, και εδώ έχουμε και μοναρχία και δημοκρατία, αν και εμφανιζόταν πολύ πιο αδύνατα, πάντα όμως σαν μοναδικοί κυρίαρχοι αναγνωρίζονταν μόνο οι τσιφλικάδες-φεουδάρχες. Οι δουλοπάροικοι αγρότες ήταν τελείως αποκλεισμένοι από τον τομέα όλων των πολιτικών δικαιωμάτων.

Και στη δουλεία και στη δουλοπαροικία η κυριαρχία της μικρής μειοψηφίας ανθρώπων πάνω στην τεράστια πλειοψηφία δεν μπορούσε να κρατηθεί χωρίς εξαναγκασμό. Ολη η ιστορία είναι γεμάτη από συνεχείς προσπάθειες των καταπιεζόμενων τάξεων να ανατρέψουν την καταπίεση. Η ιστορία της δουλείας γνωρίζει πολέμους για την απελευθέρωση από τη δουλεία, που κράτησαν δεκαετίες. Ανάμεσα στ’ άλλα, το όνομα των «σπαρτακιστών» που το πήραν τώρα οι κομμουνιστές της Γερμανίας -το μοναδικό αυτό γερμανικό κόμμα που παλεύει πραγματικά ενάντια στο ζυγό του καπιταλισμού- το όνομα αυτό το πήραν γιατί ο Σπάρτακος ήταν ένας από τους πιο επιφανείς ήρωες μιας από τις πιο μεγάλες εξεγέρσεις των δούλων πριν δύο χιλιάδες περίπου χρόνια. Στη διάρκεια πολλών ετών η πανίσχυρη, θα έλεγε κανείς, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που στηριζόταν ολοκληρωτικά στη δουλεία, δοκίμαζε τους κλονισμούς και τα χτυπήματα μιας τεράστιας εξέγερσης των δούλων, που εξοπλίστηκαν και συγκεντρώθηκαν κάτω από την αρχηγία του Σπάρτακου, συγκροτώντας ένα τεράστιο στρατό. Τελικά τσακίστηκαν, πιάστηκαν βασανίστηκαν από τους δουλοκτήτες. Οι εμφύλιοι αυτοί πόλεμοι αγκαλιάζουν ολόκληρη την ιστορία ύπαρξης της ταξικής κοινωνίας. Τώρα έφερα ένα παράδειγμα από τους πιο μεγάλους εμφυλίους πολέμους στην εποχή της δουλοκτησίας. Ολη η εποχή της δουλοπαροικίας είναι το ίδιο γεμάτη από συνεχείς εξεγέρσεις των αγροτών. Στη Γερμανία, λ.χ., στο μεσαίωνα η πάλη ανάμεσα στις δυο τάξεις: τους τσιφλικάδες και του αγρότες πήρε μεγάλες διαστάσεις και μετατράπηκε σε εμφύλιο πόλεμο των αγροτών κατά των τσιφλικάδων. Ολοι σας ξέρετε παραδείγματα παρόμοιων συχνών εξεγέρσεων των αγροτών ενάντια στους τσιφλικάδες της δουλοπαροικίας και στη Ρωσία.

Ο τσιφλικάς για να κρατήσει την κυριαρχία του, για να διατηρήσει την εξουσία του ήταν υποχρεωμένος να έχει μηχανισμό που θα συνένωνε κάτω από τις διαταγές του ένα τεράστιο αριθμό ανθρώπων, θα τους υπότασσε σε ορισμένους νόμους, κανόνες, και όλοι αυτοί οι νόμοι κατέληγαν βασικά σ’ ένα πράγμα, στήριζαν την εξουσία του τσιφλικά πάνω στον δουλοπάροικο αγρότη. Αυτό ήταν και το κράτος της δουλοπαροικίας που στη Ρωσία λ.χ., ή στις εντελώς καθυστερημένες ασιατικές χώρες, όπου ως τα τώρα κυριαρχεί η δουλοπαροικία - στη μορφή της διέφερε - ήταν ή δημοκρατικό, ή μοναρχικό. Οταν το κράτος ήταν μοναρχικό, αναγνωριζόταν η εξουσία του ενός· όταν ήταν δημοκρατικό, αναγνωριζόταν λίγο πολύ η συμμετοχή εκλεγμένων από την τσιφλικάδικη κοινωνία - αυτό γινόταν στη δουλοπάροικη κοινωνία. η δουλοπάροικη κοινωνία παρουσίαζε ένα τέτιο χωρισμό των τάξεων, όπου η τεράστια πλειοψηφία - η δουλοπάροικη αγροτιά - βρισκόταν σε πλήρη εξάρτηση από μια μηδαμινή μειοψηφία - τους τσιφλικάδες που κατείχαν τη γη.

Η ανάπτυξη του εμπορίου, η ανάπτυξη της ανταλλαγής εμπορευμάτων οδήγησε στον ξεχωρισμό μιας καινούργιας τάξης - των καπιταλιστών. Το κεφάλαιο εμφανίστηκε στα τέλη του μεσαίωνα, όταν το παγκόσμιο εμπόριο, ύστερα από την ανακάλυψη της Αμερικής, πήρε τεράστια ανάπτυξη, όταν αυξήθηκε η ποσότητα των πολύτιμων μετάλλων, όταν το ασήμι και ο χρυσός έγιναν μέσο ανταλλαγής, όταν η κυκλοφορία του χρήματος έδοσε τη δυνατότητα να συγκεντρωθούν τεράστια πλούτη σε λίγα χέρια. Το ασήμι και ο χρυσός αναγνωρίζονταν σαν πλούτος σε όλο τον κόσμο. Επεφτε η οικονομική δύναμη της τσιφλικάδικης τάξης και αναπτυσσόταν η δύναμη της καινούργιας τάξης - των εκπροσώπων του κεφαλαίου. Η ανασυγκρότηση της κοινωνίας γινόταν έτσι που όλοι οι πολίτες σαν να έγιναν ίσοι, σαν να εξαφανίστηκε η παλιά διαίρεση σε δουλοκτήτες και δούλους, σαν να θεωρούνται όλοι ίσοι απέναντι στο νόμο, ανεξάρτητα από το πόσο κεφάλαιο έχει ο καθένας - πόση γη σαν δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας ή αν είναι γυμνός με τα εργατικά του χέρια μόνο - όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Ο νόμος κατά τον ίδιο τρόπο προστατεύει όλους, προστατεύει την ιδιοκτησία, όποιος την έχει, από τις απόπειρες ενάντια στην ιδιοκτησία από μέρους της μάζας εκείνης που, επειδή δεν έχει ιδιοκτησία, επειδή δεν έχει τίποτε εκτός από τα χέρια της, βαθμιαία εξαθλιώνεται, καταστρέφεται και μετατρέπεται σε προλετάριους. Αυτή είναι η καπιταλιστική κοινωνία.

Δεν μπορώ να σταθώ λεπτομερειακά πάνω σ’ αυτό. Στο ζήτημα αυτό θα επανέλθετε πάλι όταν θα συζητήσετε το Πρόγραμμα του Κόμματος - εκεί θα ακούσετε για το χαρακτηρισμό της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η κοινωνία αυτή πάλευε ενάντια στη δουλοπαροικία, ενάντια στο παλιό δουλοπαροικιακό καθεστώς με το σύνθημα της ελευθερίας. Αυτή όμως ήταν ελευθερία για εκείνον που είχε ιδιοκτησία. Και όταν γκρεμίστηκε η δουλοπαροικία, πράγμα που έγινε στα τέλη του 18ου -αρχές του 19ου αιώνα- στη Ρωσία αυτό έγινε αργότερα σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, το 1861 - τότε σε αντικατάσταση του δουλοπάροικου κράτους ήλθε το καπιταλιστικό κράτος, που ανακηρύσσει σύνθημά του την παλλαϊκή ελευθερία, λέει ότι εκφράζει τη θέληση όλου του λαού, αρνείται πως είναι ταξικό κράτος, και εδώ ανάμεσα στους σοσιαλιστές που παλεύουν για την ελευθερία όλου του λαού και στο καπιταλιστικό κράτος αναπτύσσεται η πάλη που οδήγησε τώρα στη δημιουργία της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και η πάλη αυτή αγκαλιάζει όλο τον κόσμο.

Για να καταλάβουμε την πάλη που άρχισε ενάντια στο παγκόσμιο κεφάλαιο, για να καταλάβουμε την ουσία του καπιταλιστικού κράτους, πρέπει να θυμόμαστε πως το καπιταλιστικό κράτος, παλεύοντας ενάντια στο δουλοπάροικο, πολεμούσε με το σύνθημα της ελευθερίας. Η κατάργηση της δουλοπαροικίας σήμαινε για τους εκπροσώπους του καπιταλιστικού κράτους ελευθερία και τους εξυπηρετούσε στο βαθμό που γκρεμιζόταν η δουλοπαροικία και οι αγρότες αποκτούσαν τη δυνατότητα να κατέχουν σαν απόλυτη ιδιοκτησία τη γη εκείνη που αγόραζαν με χρήματα, ή το κομμάτι - από το γεώμορο - σ’ αυτό το γεγονός το κράτος δεν έδινε προσοχή: το κράτος προστάτευε την ιδιοκτησία με οποιονδήποτε τρόπο και αν εμφανίστηκε, γιατί στηριζόταν στην ατομική ιδιοκτησία. Οι αγρότες μετατρέπονταν σε ατομικούς ιδιοκτήτες σε όλα τα σύγχρονα πολιτισμένα κράτη. Το κράτος προστάτευε την ατομική ιδιοκτησία και εκεί όπου ο τσιφλικάς έδινε ένα κομμάτι της γης στον αγρότη, αποζημίωνε τον τσιφλικά με την εξαγορά, με την πούληση σε χρήμα. Το κράτος σαν να δήλωνε: θα προστατεύσουμε απόλυτα την ατομική ιδιοκτησία και της παρείχε κάθε υποστήριξη και προστασία. Το κράτος αναγνώριζε την ιδιοκτησία αυτή για κάθε έμπορο, βιομήχανο και εργοστασιάρχη. Και η κοινωνία αυτή, που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, στην εξουσία του κεφαλαίου, στην πλήρη υποταγή όλων των άπορων εργατών και των εργαζόμενων μαζών της αγροτιάς - η κοινωνία αυτή ανακήρυσσε τον εαυτό της κυρίαρχη με βάση την ελευθερία. Παλεύοντας ενάντια στη δουλοπαροικία, ανακήρυξε την ιδιοκτησία ελεύθερη και ιδιαίτερα καυχιόταν, γιατί έπαψε δήθεν το κράτος να είναι ταξικό.

Ωστόσο, το κράτος εξακολουθούσε να παραμένει μια μηχανή που βοηθάει τους καπιταλιστές να υποτάσσουν τη φτωχή αγροτιά και την εργατική τάξη, φαινομενικά όμως ήταν ελεύθερο. Καθιερώνει το γενικό εκλογικό δικαίωμα, δηλώνει με το στόμα των υπερασπιστών, των προπαγανδιστών, των επιστημόνων και των φιλοσόφων του πως το κράτος αυτό δεν είναι ταξικό. Και τώρα ακόμη, που άρχισε ενάντιά του η πάλη των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, μας κατηγορούν ότι εμείς παραβιάζουμε τάχα την ελευθερία, ότι οικοδομούμε κράτος που στηρίζεται στον εξαναγκασμό, στην καταπίεση κάποιων από μέρους των άλλων, ενώ αυτοί εκπροσωπούν το παλλαϊκό, το δημοκρατικό κράτος. Να το ζήτημα αυτό - του κράτους - τώρα, στην εποχή που άρχισε η σοσιαλιστική επανάσταση σε όλον τον κόσμο, και συγκεκριμένα στην εποχή που νίκησε η επανάσταση σε μερικές χώρες, που οξύνθηκε ιδιαίτερα η πάλη ενάντια στο παγκόσμιο κεφάλαιο - το ζήτημα του κράτους απόκτησε την πιο μεγάλη σημασία και έγινε, μπορούμε να πούμε, το πιο επίμαχο ζήτημα, κεντρικό σημείο που συγκεντρώνει όλα τα πολιτικά ζητήματα και όλες τις πολιτικές διαμάχες της σημερινής εποχής.

Οποιοδήποτε κόμμα και αν πάρουμε στη Ρωσία ή σε οποιαδήποτε πιο πολιτισμένη χώρα - όλες σχεδόν οι πολιτικές διαμάχες, διαφωνίες, γνώμες στρέφονται γύρω από την έννοια του κράτους. Αποτελεί άραγε το κράτος σε μια καπιταλιστική χώρα, σε μια ρεπουμπλικανική δημοκρατία - ιδιαίτερα σαν αυτή της Ελβετίας ή της Αμερικής - στις πιο ελεύθερες ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες, αποτελεί άραγε το κράτος εκφραστή της λαϊκής θέλησης, συνισταμένη της παλλαϊκής απόφασης, έκφραση της εθνικής θέλησης κτλ. - ή μήπως το κράτος είναι μια μηχανή για να μπορούν οι ντόπιοι καπιταλιστές να κρατούν την εξουσία τους πάνω στην εργατική τάξη και την αγροτιά; Αυτό είναι το βασικό ζήτημα και γύρω απ’ αυτό στριφογυρίζουν τώρα σε όλο τον κόσμο οι πολιτικές διαμάχες. Τι λένε για τον μπολσεβικισμό; Ο αστικός τύπος βρίζει τους μπολσεβίκους ότι παραβίασαν τη λαϊκή κυριαρχία. Αν οι μενσεβίκοι και οι σοσιαλιστές-επαναστάτες μας από αγαθότητα ψυχής (αλλά, πιθανό, όχι και από αγαθότητα, ή μπορεί να είναι μια αγαθότητα, όπως λένε, χειρότερη και από κλεψιά) νομίζουν ότι αυτοί βρήκαν και ανακάλυψαν την κατηγορία ενάντια στους μπολσεβίκους ότι παραβίασαν την ελευθερία και τη λαϊκή κυριαρχία, πλανιούνται κατά τον πιο γελοίο τρόπο. Σήμερα δεν υπάρχει ούτε μια από τις πλουσιότερες εφημερίδες των πλουσιοτέρων χωρών, που ξοδεύουν δεκάδες εκατομμύρια για τη διάδοσή τους και σπέρνουν σε δεκάδες εκατομμύρια αντίτυπα το αστικό ψέμα και την αστική πολιτική - δεν υπάρχει ούτε μια από τις εφημερίδες αυτές που δεν επαναλαβαίνει αυτά τα κύρια επιχειρήματα και αυτές τις κατηγορίες ενάντια στον μπολσεβικισμό, ότι δηλαδή η Αμερική, η Αγγλία και η Ελβετία είναι αναπτυγμένες χώρες που στηρίζονται στη λαϊκή κυριαρχία, ενώ η μπολσεβίκικη δημοκρατία είναι κράτος ληστών, πως αυτό το κράτος δεν γνωρίζει ελευθερία και πως οι μπολσεβίκοι παραβιάζουν την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας, έφτασαν μάλιστα και στο σημείο να διαλύσουν τη Συντακτική Συνέλευση. Οι τρομερές αυτές κατηγορίες ενάντια στους μπολσεβίκους επαναλαβαίνονται σε όλο τον κόσμο. Οι κατηγορίες αυτές μας οδηγούν κατευθείαν στο ερώτημα: τι είναι κράτος; Για να καταλάβουμε τις κατηγορίες αυτές, να τις ξεδιαλύνουμε και να τις αντιμετωπίζουμε απόλυτα συνειδητά και να τις ξεδιαλύνουμε στηριζόμενοι όχι μόνο στις διαδόσεις, αλλά έχοντας σταθερή γνώμη, πρέπει να καταλάβουμε καλά τι είναι κράτος. Εδώ έχουμε καθελογής καπιταλιστικά κράτη και όλες τις διδασκαλίες για την υπεράσπισή τους, που δημιουργήθηκαν πριν τον πόλεμο. Για να προχωρήσουμε σωστά στη λύση του ζητήματος χρειάζεται να πάρουμε κριτική στάση απέναντι σε όλες αυτές τις διδασκαλίες και αντιλήψεις.

Σας ανάφερα ήδη σαν βοήθημα το έργο του Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Εδώ ακριβώς λέγεται ότι κάθε κράτος, όπου υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία στη γη και στα μέσα παραγωγής, όπου κυριαρχεί το κεφάλαιο, όσο δημοκρατικό και θα ήταν αυτό - είναι κράτος καπιταλιστικό, είναι μηχανή στα χέρια των καπιταλιστών για να κρατούν σε υποταγή την εργατική τάξη και τη φτωχή αγροτιά. Και το γενικό εκλογικό δικαίωμα, η Συντακτική Συνέλευση, το Κοινοβούλιο είναι απλώς η μορφή, ένα είδος γραμματίου που δεν αλλάζει καθόλου την ουσία της υπόθεσης.

Η μορφή κυριαρχίας του κράτους μπορεί να είναι διαφορετική: το κεφάλαιο με τον ένα τρόπο εκδηλώνει τη δύναμή τους εκεί όπου υπάρχει μια μορφή, και με άλλον εκεί όπου υπάρχει άλλη, στην ουσία όμως η εξουσία παραμένει στα χέρια του κεφαλαίου: έστω και αν υπάρχει τιμοκρατικό δικαίωμα ή άλλο, έστω και αν υπάρχει ρεπουμπλικανική δημοκρατία, και μάλιστα όσο πιο δημοκρατική είναι, τόσο πιο βάρβαρη, πιο κυνική είναι η κυριαρχία αυτή του καπιταλισμού. Μια από τις ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες στον κόσμο είναι οι Βορειοαμερικανικές Ενωμένες Πολιτείες - και πουθενά αλλού όπως σ’ αυτή τη χώρα (όποιος έκανε μετά το 1905, αυτός οπωσδήποτε έχει γι’ αυτό μια ιδέα), πουθενά η εξουσία του κεφαλαίου, η εξουσία μιας χούφτας δισεκατομμυριούχων πάνω σε όλη την κοινωνία δεν εκδηλώνεται τόσο ωμά, με μια τόσο ανοικτή εξαγορά, όπως στην Αμερική. Το κεφάλαιο, μια και υπάρχει, κυριαρχεί πάνω σε όλη την κοινωνία και καμιά ρεπουμπλικανική δημοκρατία, κανένα εκλογικό δικαίωμα δεν αλλάζει την ουσία του ζητήματος.

Η ρεπουμπλικανική δημοκρατία και το γενικό εκλογικό δικαίωμα σε σύγκριση με το δουλοπάροικο σύστημα ήταν μια τεράστια πρόοδος: έδιναν τη δυνατότητα στο προλεταριάτο να πετύχει την ενότητα και τη συσπείρωση εκείνη που κατέχει για να σχηματίσει τις καλά συγκροτημένες και πειθαρχημένες εκείνες φάλαγγες, οι οποίες διεξάγουν συστηματική πάλη ενάντια στο κεφάλαιο. Τίποτα το παρόμοιο ακόμη και κατά προσέγγιση δεν είχε ο δουλοπάροικος αγρότης, χωρίς να μιλάμε πια για τους δούλους. Οι δούλοι, όπως ξέρουμε, ξεσηκώνονταν, οργάνωναν κινήματα, άρχιζαν εμφυλίους πολέμους, μα ποτέ δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν μια συνειδητή πλειοψηφία, κόμματα που να καθοδηγούν την πάλη, δεν μπορούσαν να καταλάβουν καθαρά τι σκοπό επιδιώκουν, και στις πιο επαναστατικές ακόμη στιγμές της ιστορίας έμεναν πάντα πιόνια στα χέρια των κυρίαρχων τάξεων. Η αστική δημοκρατία, το Κοινοβούλιο, το γενικό εκλογικό δικαίωμα - όλα αυτά από την άποψη της παγκόσμιας εξέλιξης της κοινωνίας αποτελούν μια τεράστια πρόοδο. Η ανθρωπότητα προχωρούσε στον καπιταλισμό, και μόνο ο καπιταλισμός, χάρη στον πολιτισμό της πόλης, έδωσε τη δυνατότητα στην καταπιεζόμενη τάξη των προλετάριων να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της και να δημιουργήσει το παγκόσμιο εργατικό κίνημα, τα εκατομμύρια των εργατών που είναι οργανωμένοι σε όλο τον κόσμο σε κόμματα, σε σοσιαλιστικά κόμματα που καθοδηγούν συνειδητά την πάλη των μαζών. Χωρίς τον κοινοβουλευτισμό, χωρίς την αιρετότητα η ανάπτυξη αυτή της εργατικής τάξης θα ήταν αδύνατη. Να γιατί όλα αυτά στα μάτια των πιο πλατιών μαζών πήραν τόσο μεγάλη σημασία. Να γιατί η στροφή φαίνεται τόσο δύσκολη. Οχι μόνο οι συνειδητοί υποκριτές, οι επιστήμονες και οι παπάδες υποστηρίζουν και υπερασπίζονται το αστικό αυτό ψέμα ότι το κράτος είναι ελεύθερο και έχει προορισμό να υπερασπίζεται τα συμφέροντα όλων, αλλά και οι μάζες των ανθρώπων που επαναλαβαίνουν με ειλικρίνεια τις παλιές προλήψεις και δεν μπορούν να καταλάβουν το πέρασμα από την παλιά καπιταλιστική κοινωνία στο σοσιαλισμό. Οχι μόνο οι άνθρωποι που βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση από την αστική τάξη, όχι μόνο εκείνοι που βρίσκονται κάτω από την καταπίεση του κεφαλαίου ή εξαγοράστηκαν από το κεφάλαιο αυτό (στην υπηρεσία του κεφαλαίου βρίσκεται μάζα από κάθε είδους επιστήμονες, καλλιτέχνες, παπάδες κτλ.), αλλά και άνθρωποι που βρίσκονται απλώς κάτω από την επίδραση των προλήψεων της αστικής ελευθερίας, όλοι αυτοί ξεσηκώθηκαν ενάντια στον μπολσεβικισμό σε όλο τον κόσμο, γιατί με την ίδρυσή της η Σοβιετική Δημοκρατία πέταξε το αστικό αυτό ψέμα και ανοικτά δήλωσε: εσείς ονομάζετε το κράτος σας ελεύθερο, ενώ στην πραγματικότητα, εφόσον υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία, το κράτος σας και αν ήταν ρεπουμπλικανική δημοκρατία, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μηχανή στα χέρια των καπιταλιστών για την καταπίεση των εργατών, και όσο πιο ελεύθερο είναι το κράτος, τόσο πιο καθαρά εκφράζεται αυτό. Παράδειγμα γι’ αυτό είναι η Ελβετία στην Ευρώπη, οι Βορειαμερικανικές Ενωμένες Πολιτείες στην Αμερική. Πουθενά το κεφάλαιο δεν κυριαρχεί τόσο κυνικά και αμείλικτα, πουθενά αυτό δεν φαίνεται τόσο καθαρά, όπως σ’ αυτές ακριβώς τις χώρες, αν και είναι ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες, όσο και αν είναι κομψά στολισμένες, παρόλα τα λόγια για εργασιακή δημοκρατία, για ισότητα όλων των πολιτών. Στην πράξη στην Ελβετία και στην Αμερική κυριαρχεί το κεφάλαιο και όλες οι απόπειρες των εργατών να πετύχουν κάποια σοβαρή βελτίωση της κατάστασής τους αντιμετωπίζονται αμέσως με εμφύλιο πόλεμο. Στις χώρες αυτές υπάρχουν λιγότεροι στρατιώτες, λιγότερος μόνιμος στρατός - και γι’ αυτό όταν γίνεται απεργία, η αστική τάξη εξοπλίζεται, μισθώνει στρατιώτες και τσακίζει την απεργία, και πουθενά το τσάκισμα αυτό του εργατικού κινήματος δεν γίνεται με τέτοια αμείλικτη αγριότητα, όπως γίνεται στην Ελβετία και στην Αμερική, και πουθενά δεν εκδηλώνεται στο Κοινοβούλιο τόσο ισχυρά η επίδραση του κεφαλαίου, όπως ακριβώς εδώ. Η δύναμη του κεφαλαίου είναι το παν, το χρηματιστήριο είναι το παν, ενώ το Κοινοβούλιο, οι εκλογές είναι ανδρείκελα, κούκλες… Μα όσο πιο πέρα, τόσο καλύτερα βλέπουν τα μάτια των εργατών και τόσο πλατύτερα διαδίδεται η ιδέα της Σοβιετικής Εξουσίας, ιδιαίτερα ύστερα από την αιματηρή σφαγή που μόλις τώρα τη δοκιμάσαμε. Γίνεται όλο και πιο καθαρό για την εργατική τάξη ότι χρειάζεται αμείλικτη πάλη ενάντια στους καπιταλιστές.

Με οποιεσδήποτε μορφές και αν σκεπάζεται η δημοκρατία και ας είναι η πιο ρεπουμπλικανική δημοκρατία, εφόσον όμως είναι αστική, εφόσον παραμένει σ’ αυτήν η ατομική ιδιοκτησία στη γη, στα εργοστάσια και στις φάμπρικες, και το ιδιωτικό κεφάλαιο κρατάει στη μισθωτή σκλαβιά όλη την κοινωνία, δηλ. εφόσον σ’ αυτή δεν πραγματοποιείται αυτό που δηλώνει το Πρόγραμμα του Κόμματός μας και το Σοβιετικό Σύνταγμα, το κράτος αυτό είναι μηχανή για να καταπιέζουν οι μεν τους δε. Και τη μηχανή αυτή εμείς θα την πάρουμε στα χέρια της τάξης που πρέπει να ανατρέψει την εξουσία του κεφαλαίου. Εμείς θα πετάξουμε όλες τις παλιές προλήψεις ότι κράτος σημαίνει γενική ισότητα - αυτό είναι απάτη: εφόσον υπάρχει εκμετάλλευση, δεν μπορεί να υπάρχει ισότητα. Ο τσιφλικάς δεν μπορεί να είναι ίσος με τον εργάτη, ο νηστικός με τον χορτάτο. Τη μηχανή που λεγόταν κράτος και που μπροστά της οι άνθρωποι στέκονται με προληπτικό σεβασμό και πιστεύουν τα παλιά παραμύθια πως το κράτος είναι παλλαϊκή εξουσία - το προλεταριάτο την πετάει τη μηχανή αυτή και λέει: αυτό είναι αστικό ψέμα. Εμείς πήραμε τη μηχανή αυτή από τους καπιταλιστές, την πήραμε για τον εαυτό μας. Με τη μηχανή αυτή ή με το ραβδί, εμείς θα συντρίψουμε κάθε εκμετάλλευση και όταν στον κόσμο θα εξαλειφθεί η δυνατότητα να γίνεται εκμετάλλευση, όταν δεν θα μείνουν κάτοχοι της γης, κάτοχοι των εργοστασίων, δεν θα υπάρχει μια κατάσταση ώστε άλλοι να παραχορταίνουν και άλλοι να λιμοκτονούν - μόνο τότε, όταν θα υπάρχουν οι δυνατότητες γι’ αυτό, εμείς τη μηχανή αυτή θα τη δώσουμε για παλιοσίδερα. Τότε δεν θα υπάρχει κράτος, δεν θα υπάρχει εκμετάλλευση. Να η άποψη του Κομμουνιστικού κόμματός μας. Ελπίζω πως στο ζήτημα αυτό θα επανέλθουμε στις επόμενες διαλέξεις - και πολλές φορές.

* Διάλεξη του Β. Ι. Λένιν στο πανεπιστήμιο Σβερντλόφ, στις 11 Ιούλη 1919. Πρωτοδημοσιεύτηκε στις 18 Γενάρη 1929 στην εφημερίδα «Πράβντα», αρ. φυλ. 15, Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 39, σελ. 64-84.