Φρ. Ένγκελς: Περί της εξουσίας – Αφιέρωμα στα 148 χρόνια από την Κομμούνα του Παρισιού (Β’ ΜΕΡΟΣ)

Κατιούσα

Το άρθρο γράφτηκε στα τέλη Δεκέμβρη 1872 – αρχές Γενάρη 1873 και πρωτοδημοσιεύτηκε στην ιταλική συλλογή «Almanacco Repubblicano» για το 1874. Το άρθρο αποτελεί συμβολή του Ένγκελς στην ιδεολογική πάλη ενάντια στο αναρχικό ρεύμα του μπακουνισμού και συνδέεται άμεσα με την πείρα της Κομμούνας.

«Τον τελευταίο καιρό μερικοί σοσιαλιστές άρχισαν μια πραγματική σταυροφορία ενάντια σ’ αυτό που ονομάζουμε αρχή της εξουσίας. Φτάνει να τους πουν ότι τούτη ή εκείνη η πράξη αποτελεί μια πράξη εξουσίας, για να την καταδικάσουν. Γίνεται τόση κατάχρηση αυτού του απλουστευτικού τρόπου, ώστε χρειάζεται να εξετάσουμε το θέμα κάπως πιο διεξοδικά. Εξουσία, με την έννοια που δίνουμε εδώ, θα πει επιβολή μιας ξένης βούλησης πάνω στη δική μας. Η εξουσία προϋποθέτει την υπακοή της άλλης πλευράς. Επειδή, όμως, και οι δυο αυτές εκφράσεις χτυπούν άσχημα στ’ αφτί και η σχέση που εκφράζουν είναι ενοχλητική για την πλευρά που υπακούει, μπαίνει το ερώτημα μήπως υπάρχει κανένα άλλο μέσο για να υπερπηδήσουμε αυτήν τη σχέση, μήπως θα μπορούσαμε – μέσα στις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες – να δημιουργήσουμε μια άλλη κοινωνική κατάσταση, όπου αυτή η εξουσία δε θα έχει πια κανένα λόγο ύπαρξης και συνεπώς θα πρέπει να εκλείψει. Εξετάζοντας τις οικονομικές – βιομηχανικές και αγροτικές – σχέσεις, που αποτελούν τη βάση της σημερινής αστικής κοινωνίας, διαπιστώνουμε ότι έχουν την τάση να υποκαθιστούν όλο και πιο πολύ τη μεμονωμένη με τη συνδυασμένη δράση των ατόμων. Στη θέση των μικρών εργαστηρίων, που ανήκαν σε μεμονωμένους παραγωγούς, εμφανίστηκε η σύγχρονη βιομηχανία, με τα μεγάλα εργοστάσια και εργαστήρια, όπου εκατοντάδες εργάτες χειρίζονται πολύπλοκες ατμοκίνητες μηχανές. Οι άμαξες και τα καρότσια των μεγάλων δημόσιων δρόμων εκτοπίζονται από τους σιδηροδρομικούς συρμούς, όπως και οι κωπήλατες βάρκες και τα ιστιοφόρα αντικαταστάθηκαν από τα ατμόπλοια. Ακόμα και στην αγροτική οικονομία αρχίζουν να επικρατούν όλο και πιο πολύ η μηχανή και ο ατμός, που αργά αλλά σταθερά υποκαθιστούν τους μικροϊδιοκτήτες με τους μεγαλοκεφαλαιούχους, που καλλιεργούν μεγάλες εκτάσεις γης με τη βοήθεια μισθωτών εργατών. Τη θέση της αυτοτελούς δραστηριότητας των μεμονωμένων ατόμων την παίρνουν παντού η συνδυασμένη δραστηριότητα, οι λειτουργίες περίπλοκων αλληλοεξαρτήσεων. Αλλά συνδυασμένη δράση σημαίνει οργάνωση. Μπορεί όμως να υπάρξει οργάνωση χωρίς εξουσία;

Ας υποθέσουμε ότι μια κοινωνική επανάσταση εκθρόνισε τους κεφαλαιοκράτες, στων οποίων την εξουσία υποτάσσεται σήμερα η παραγωγή και η κυκλοφορία των υλικών αγαθών. Ας υποθέσουμε ακόμα, δεχόμενοι απόλυτα τη θέση των πολέμιων της εξουσίας, ότι η γη και τα εργαλεία δουλειάς έγιναν συλλογική ιδιοκτησία των εργατών που τα χρησιμοποιούν. Θα πάψει να υπάρχει τότε η εξουσία ή απλώς θα έχει αλλάξει μορφή; Ας το εξετάσουμε.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, ένα κλωστήριο βαμβακιού. Το βαμβάκι πρέπει να περάσει τουλάχιστον από έξι διαδοχικές επεξεργασίες προτού πάρει τη μορφή νήματος. Οι επεξεργασίες αυτές γίνονται, στο μεγαλύτερο μέρος τους, σε διαφορετικές αίθουσες. Πέρα από αυτό, για να λειτουργούν τα μηχανήματα, χρειάζεται μηχανικός που να επιβλέπει την ατμοκίνητη μηχανή, χρειάζονται μηχανοτεχνίτες για τρέχουσες επιδιορθώσεις και πολλοί ανειδίκευτοι εργάτες για μεταφορά των προϊόντων από μια αίθουσα στην άλλη κτλ. Όλοι αυτοί οι εργάτες – άντρες, γυναίκες και παιδιά – είναι υποχρεωμένοι ν’ αρχίζουν και να τελειώνουν τη δουλειά τους σε μια ορισμένη ώρα που την καθορίζει η εξουσία του ατμού, η οποία δεν πολυσκοτίζεται για την αυτονομία του μεμονωμένου ατόμου. Χρειάζεται, λοιπόν, πρώτα να συμφωνήσουν οι εργάτες για τις ώρες εργασίας και, αφού οριστούν αυτές οι ώρες, τότε να είναι υποχρεωτικές για όλους χωρίς εξαίρεση. Ακόμα, σε κάθε τμήμα και σε κάθε στιγμή προκύπτουν μικροζητήματα, που αφορούν τον τρόπο παραγωγής, τη διανομή υλικού κτλ., ζητήματα που πρέπει να λυθούν επιτόπου για να μη σταματήσει αμέσως όλη η παραγωγή. Όπως κι αν επιλυθούν τα ζητήματα αυτά, με απόφαση κάποιου εντεταλμένου που έχει τοποθετηθεί επικεφαλής κάθε τομέα δουλειάς ή, όπου αυτό είναι εφικτό, με απόφαση της πλειοψηφίας, η βούληση των μεμονωμένων ατόμων οφείλει πάντα να υποτάσσεται κι αυτό σημαίνει ότι τα ζητήματα θα λυθούν με την επιβολή. Ο αυτόματος μηχανισμός ενός μεγάλου εργοστασίου αποδεικνύεται πολύ πιο δεσποτικός απ’ ό,τι ήταν άλλοτε οι μικροί κεφαλαιοκράτες στους οποίους δούλευαν οι εργάτες. Τουλάχιστον για τις ώρες εργασίας, μπορούμε να γράψουμε πάνω από την πύλη αυτών των εργοστασίων: Lasciate ogni autonomia, voi che entrate!¹ Αν ο άνθρωπος, με τη βοήθεια της επιστήμης και του εφευρετικού δαιμονίου, υπέταξε τις δυνάμεις της φύσης, τον εκδικούνται κι αυτές υποτάσσοντας και τον ίδιο – στο βαθμό που τις θέτει στην υπηρεσία του – σ’ έναν αληθινό δεσποτισμό, ανεξάρτητο από οποιαδήποτε κοινωνική οργάνωση. Το να θέλουμε να καταργήσουμε την εξουσία στη μεγάλη βιομηχανία είναι σα να θέλουμε να καταργήσουμε την ίδια τη βιομηχανία, σα να θέλουμε να καταστρέψουμε τον ατμοκίνητο αργαλειό και να επανέλθουμε στο ροδάνι.

Ας πάρουμε, σαν άλλο παράδειγμα, ένα σιδηρόδρομο. Κι εδώ επίσης είναι απόλυτα αναγκαία η συνεργασία πολλών ανθρώπων. Αυτή η συνεργασία πρέπει να γίνεται σε απόλυτα καθορισμένες ώρες, γιατί αλλιώς θα γίνουν δυστυχήματα. Κι εδώ πρώτος όρος λειτουργίας είναι μια επικρατούσα βούληση που λύνει κάθε παρεπόμενο ζήτημα, άσχετα αν τη βούληση αυτή την εκφράζει ένας αντιπρόσωπος ή μια επιτροπή, επιφορτισμένη με την εκτέλεση των αποφάσεων της πλειοψηφίας των ενδιαφερόμενων προσώπων. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με ένα σαφώς εκφρασμένο θέμα εξουσίας. Επιπρόσθετα: Τι θα συνέβαινε, στο πρώτο κιόλας ξεκίνημα τρένου, αν έπαυε να υπάρχει η εξουσία των σιδηροδρομικών επί των κυρίων επιβατών;

Το εξώφυλλο της ιταλικής επιθεώρησης «Almanacco Repubblicano», του έτους 1872, έκδοση της εφημερίδας «La Plebe». Δημοσίευσε σειρά από κείμενα του Ένγκελς.

Μα η αναγκαιότητα της εξουσίας, και μάλιστα της πιο επιβλητικής εξουσίας, φαίνεται πιο παραστατικά σ’ ένα καράβι που πλέει στην ανοιχτή θάλασσα. Εδώ, σε περίπτωση κινδύνου, η ζωή όλων εξαρτιέται από την άμεση και πλήρη υπακοή όλων στη βούληση ενός και μόνο προσώπου.
Όταν παραθέτω τέτοια επιχειρήματα στους πιο σφοδρούς πολέμιους της εξουσίας, αυτοί μπορούν να δώσουν μόνο την εξής απάντηση: “Ναι, αυτό είναι αλήθεια, αλλά εδώ δεν πρόκειται περί της εξουσίας την οποία παρέχουμε στους αντιπροσώπους μας, αλλά για μια ρητή εντολή!“. Οι κύριοι αυτοί νομίζουν ότι το ζήτημα αλλάζει επειδή του αλλάζουν το όνομα. Έτσι οι εμβριθείς μελετητές κοροϊδεύουν τον κόσμο.
Όπως είδαμε, από τη μια μεριά, μια ορισμένη εξουσία, άσχετα από το πώς παραχωρήθηκε, κι από την άλλη, μια αντίστοιχη υπακοή, άσχετη από οποιαδήποτε κοινωνική οργάνωση, είναι για μας πραγματικά υποχρεωτικά μέσα στις υλικές συνθήκες στις οποίες συντελείται η παραγωγή και κυκλοφορία των εμπορευμάτων.
Είδαμε, παράλληλα, ότι οι υλικοί όροι παραγωγής και κυκλοφορίας, με την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας και της μεγάλης αγροτικής οικονομίας, γίνονται αναγκαστικά πιο περίπλοκοι κι έχουν την τάση να διευρύνουν όλο και περισσότερο το πεδίο αυτής της εξουσίας. Είναι επομένως παράλογο να θεωρούμε την αρχή της εξουσίας ως μια απόλυτα κακή αρχή και την αρχή της αυτονομίας ως μια απόλυτα καλή αρχή. Η εξουσία και η αυτονομία είναι πράγματα σχετικά και το πεδίο εφαρμογής τους αλλάζει ανάλογα με τις διάφορες φάσεις της κοινωνικής εξέλιξης. Αν οι θιασώτες της αυτονομίας ήθελαν απλώς να πουν ότι η κοινωνική οργάνωση του μέλλοντος θα περιορίσει την εξουσία μέσα στο πλαίσιο που το καθιστούν απαραίτητο οι όροι της παραγωγής, τότε θα μπορούσαμε να συνεννοηθούμε. Αλλά αγνοούν τα γεγονότα που καθιστούν αναγκαία την εξουσία και αντιμάχονται με πάθος την ίδια τη λέξη.

Για ποιο λόγο οι πολέμιοι της εξουσίας δεν περιορίζονται στο να ασκούν την πολεμική τους ενάντια στην πολιτική εξουσία, ενάντια στο κράτος; Όλοι οι σοσιαλιστές συμφωνούν στο ότι το πολιτικό κράτος και μαζί του και η πολιτική εξουσία θα εξαφανιστούν, ως αποτέλεσμα της μελλοντικής κοινωνικής επανάστασης, δηλαδή οι δημόσιες λειτουργίες θα χάσουν τον πολιτικό τους χαρακτήρα και θα μετατραπούν σε απλές διοικητικές λειτουργίες που θα προστατεύουν τα αληθινά κοινωνικά συμφέροντα. Αλλά οι πολέμιοι της εξουσίας απαιτούν να καταργηθεί μονομιάς το αυταρχικό πολιτικό κράτος πριν ακόμα εκλείψουν οι κοινωνικοί όροι που προκάλεσαν τη γέννησή του. Απαιτούν η πρώτη πράξη της κοινωνικής επανάστασης να είναι η κατάργηση της εξουσίας. Είδαν ποτέ τους επανάσταση αυτοί οι κύριοι; Μια επανάσταση είναι ασφαλώς το πιο εξουσιαστικό πράγμα που μπορεί να υπάρξει. Είναι μια πράξη, όπου ένα μέρος του πληθυσμού επιβάλλει τη βούλησή του στο άλλο με τα όπλα, τις λόγχες και τα κανόνια, δηλαδή με τα πιο εξουσιαστικά μέσα. Κι αν η πλευρά που επικράτησε δε θέλει να χάσει τους καρπούς των αγώνων της, οφείλει να εδραιώσει την επικράτησή της με το φόβο που εμπνέουν τα όπλα της στους αντιδραστικούς. Θα κρατούσε ποτέ η Παρισινή Κομμούνα, έστω και μια μέρα, αν δεν είχε χρησιμοποιήσει ενάντια στην αστική τάξη αυτήν την εξουσία του οπλισμένου λαού; Δε θα έπρεπε, αντίθετα, να την μεμφθούμε για το ότι το χρησιμοποίησε πολύ λίγο;

Συνεπώς, ένα από τα δυο: `Η δεν ξέρουν τι λένε οι πολέμιοι της εξουσίας κι έτσι προκαλούν τη σύγχυση, ή ξέρουν, και τότε προδίδουν το προλεταριακό κίνημα. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, εξυπηρετούν μόνο την Αντίδραση».
Marx – Engels Werke(MEW), τόμος 18, σελ. 305 – 308.
Αναδημοσιεύεται από τη συλλογή των Καρλ Μαρξ – Φρίντριχ Ενγκελς: «Για τον Αναρχισμό. Η πάλη με τον μπακουνισμό την περίοδο της Α’ Διεθνούς». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 112-117.
Σημειώσεις:
Η λέξη εξουσία αποτελεί απόδοση από τα Γερμανικά (και με τον ίδιο τρόπο από άλλες γλώσσες) της λέξης Autoritaet. Σε παλιότερες μεταφράσεις το κείμενο αυτό έφερε τον τίτλο «Για το Κύρος».
1.  «Εσείς, που μπαίνετε μέσα, παρατήστε κάθε αυτονομία». Ο Ενγκελς παραφράζει εδώ, από τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, την επιγραφή στην πύλη της Κόλασης: «Εσείς, που μπαίνετε μέσα, παρατήστε κάθε ελπίδα».
Το άρθρο ολοκληρώνει το αφιέρωμα του Ριζοσπάστη στα 148 χρόνια από την Κομμούνα του Παρισιού.
Α΄μέρος