Καπιταλισμός, μια ιάσιμη πανδημία

Κατιούσα

•  ΓΙΑΤΙ φτάσαμε ως εδώ

Μια εύπεπτη προσέγγιση της ανθρώπινης ιστορίας την θέλει να είναι γεμάτη από παρόμοιες με την σημερινή καταστάσεις όπου διαταράσσεται απότομα η ως τότε κανονικότητα. Αφορμές διαφορετικές ή σε συνδυασμό, όπως οικονομικής, περιβαλλοντικής, υγειονομικής ή και γεω-πολιτικής φύσεως, αλλά ποτέ από καθαρή υπαιτιότητα του οικονομικού και κοινωνικού μας μοντέλου. Και αυτό διότι, αυτοί που διαμορφώνουν τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο θα μιλάνε κάθε φορά για μια θεία δίκη ή  μια φυσική καταστροφή ή (θα πλάσουν) κάποιον εχθρό που μας επιβουλεύεται.
Ο βασιλιάς με τον κορώνα στο κεφάλι είναι όμως ολόγυμνος αφού μεθοδευμένα θυσίασε στο βωμό του κόστους-οφέλους την αντισεισμική, αντιπυρική, αντιπλημμυρική προστασία ή την έννοια της πρόληψης, κατάργησε εποπτικούς μηχανισμούς στο όνομα του εκσυγχρονισμού, συγχώνευσε και υποστελέχωσε δημόσιες υποδομές όπως το ΕΣΥ,  τις πούλησε ιδιωτικοποιώντας τες ή τις υποθήκευσε  προς ένα πιο ευέλικτο κράτος. Βάφτισε τα κοινωνικά αγαθά και δικαιώματα ως εξατομικευμένες υπηρεσίες που «μπορούσε» κανείς πλέον να αγοράσει από ένα ράφι καταστήματος με λεφτά από δάνειο. Εντατικοποίησε τη ζωική και φυτική παραγωγή και έφερε έτσι σε επαφή ζωικά είδη άγνωστα υπό κανονικές συνθήκες μεταξύ τους (σε μια υπαίθρια αγορά ή με το να τα στοιβάζει σε μια μονάδα εκτροφής) με αποτέλεσμα να καταστούν αυτά το έδαφος για την ανάπτυξη και μετάδοση νέων ασθενειών από τις οποίες κανένα είδος δεν έχει ανοσία, ανθρώπου μη εξαιρουμένου.

• ΠΟΙΟΣ ορίζει την πορεία μας ως κοινωνία

Δε βιώνουμε παρά άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου το οικονομικό και κοινωνικό μας σύστημα φτάνει στα όρια του. Ένας παραλογισμός αφού παρά τα τεχνολογικά επιτεύγματα και τις επιστημονικές δυνατότητες που έχουμε ως ανθρωπότητα, αυτά αξιοποιούνται για κάθε άλλο από το να εξασφαλίσουμε τα βασικά και ισότιμα προς όλους. Αυτό διότι το ατομικό ταυτίστηκε δολίως με το συλλογικό. Έτσι, το ατομικό συμφέρον αυτών που έχουν την οικονομική δύναμη και διαμορφώνουν τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο έγινε συλλογικό. Η ατομική δε ευθύνη εμάς των υπολοίπων γίνεται καταφύγιο στα δύσκολα όταν αδυνατούν αυτοί να ανταποκριθούν στο ύψος των περιστάσεων. Οι τελικές αποφάσεις όμως που μας αφορούν όλους θα λαμβάνονται πάντοτε με γνώμονα την προάσπιση του ατομικού συμφέροντός τους. 200 χρόνια (στην Ελλάδα) η ίδια ιστορία: ιδιωτικοποίηση των κερδών και  κοινωνικοποίηση των ζημιών.

•  ΠΟΙΟΣ την πληρώνει αν βγούμε εκτός πορείας

Ο SARS-COV-2 ανάδειξε -δυστυχώς με ένα βαρύ φόρο αίματος- όλες τις παθογένειες, αλλά πρωτίστως την ακαταλληλότητα του καπιταλιστικού συστήματος να ανταποκρίνεται σε καταστάσεις ανάγκης (βλ. επίσης Μάτι, Μάνδρα, Φουκοσίμα, κτλ.), να δρα για το συλλογικό όφελος και με δημοκρατικό τρόπο.
Οι πιο απόκληροι: πρόσφυγες, μετανάστες, άστεγοι, κοινωνικές ή φυλετικές ομάδες στο περιθώριο όπως οι Ρομά στην Ελλάδα ή οι Αμερικάνοι ιθαγενείς και οι Αφροαμερικάνοι στις ΗΠΑ (βλ. Εικόνα 1) βάλλονται πρώτοι. Έπειτα τα φτωχότερα στρώματα με (χρόνια) υποκείμενα νοσήματα που δεν είχαν ποτέ εντοπιστεί ή δεν λάμβαναν θεραπεία λόγω κόστους, με υψηλά ποσοστά παχυσαρκίας ή κακή διατροφή λόγω ενός χαμηλού ή πενιχρού εισοδήματος. Επιπροσθέτως, μια σειρά από επιπλέον παράγοντες -που ακουμπούν μέχρι και τα μεσαία στρώματα- συντελούν σε ένα αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα ή αυξάνουν την πιθανότητα έκθεσης στον ιό:

• -η απουσία πρόσβασης σε υποδομές και αγαθά που εξασφαλίζουν υγιεινή διαβίωση όπως νερό, θέρμανση, μια ευάερη, ευήλια, άνετη, με παρακείμενο πράσινο και αθλητικές ή περιπατητικές υποδομές κατοικία, μακριά από υποβαθμισμένες περιβαλλοντικά γειτονιές ή περιοχές (βλ. Βέλγιο ή Β. Ιταλία), 
• -ο συνωστισμός σε ΜΜΜ ή στους χώρους εργασίας, 
• -αλλά και ο αγχώδης και κοπιώδης καθημερινός εργασιακός βίος. 

Εικόνα SEQ Figure \* ARABIC 1 – Προσαρμοσμένη στην ηλικία νοσηλεία λόγω COVID-19 με βάση φυλή και εθνικότητα στις ΗΠΑ, πηγή.

Χαρακτηριστική περίπτωση αυτή των οίκων ευγηρίας. Μια κοινωνία που τους αντιμετώπιζε πάντοτε ως χώρους στάθμευσης των ηλικιωμένων θα τους δει να μετατρέπονται σε νεκροταφεία. Ενδεικτικά το 40% στη Γαλλία και το 50% στη Σουηδία των θανάτων από COVID-19 καταγράφηκαν σε τέτοιου κλειστού τύπου δομές.

•   ΠΩΣ συμφωνούμε και συναινούμε 

Για να επιτευχθεί η κοινωνική συναίνεση κάθε φορά που διαταράσσεται η ισορροπία του συστήματος επιστρατεύονται συγκεκριμένα μέσα: θεαματοποίηση και παθητικοποίηση στο πώς προσλαμβάνουμε τα γεγονότα, υπερ-πληροφόρηση, ενοχή, φόβος, το δόγμα του σοκ. Ποιος άραγε ο ευκολότερος τρόπος, παρά ο φόβος, για έναν αόρατο εχθρό και έναν πόλεμο που δεν κάνει διακρίσεις (ή κάνει; βλ. εν. ΙΙΙ).
Τα επιδοτούμενα ΜΜΕ φροντίζουν να τη διασφαλίσουν άμεσα και απόλυτα, με πηχυαίους τίτλους ή με άσχετα γεγονότα που δεν αποτελούν κίνδυνο (Χανταϊός, Τσερνόμπιλ). Εστιάζουν μεροληπτικά σε αποτυχίες αντί να αναλύουν και να επικροτούν επιτυχείς προσεγγίσεις (Ταϊβάν, Βιετνάμ, Κούβα). Η επανεμφάνιση συμπτωμάτων ή η καταγραφή κρουσμάτων και (κάποιων ελάχιστων) θανάτων σε νεαρής  ηλικίας άτομα που τα καθιστά «μη άτρωτα», δεν αναλύονται σε βάθος για να διατηρηθούν έτσι τα επίπεδα πανικού και σύγχυσης στο επιθυμητό. Το πόσο ελλιπής και παραμορφωτική για την κατάσταση ήταν συνολικά η πληροφόρηση φαίνεται και από μια σύγκριση με την επιδημία γρίπης (βλ. Πίνακα 1). Χωρίς να επιχειρείται να συσχετιστούν δυο άσχετοι ιοί, προϋπήρχε σοβαρό πρόβλημα στις περισσότερες χώρες καθώς τα συστήματα υγείας λειτουργούσαν ήδη στο κόκκινο.

Α. Η κατάλυση της αστικής δημοκρατίας και η αντικατάσταση του κοινωνικού διαλόγου από μια τρομοκρατική τεχνοκρατία. 
Στην αστική δημοκρατία του ύστερου καπιταλισμού η νομοθετική εξουσία πραγματώνεται μόνο από την κυβέρνηση με υπερεξουσίες του Υπουργού Οικονομικών, ΠΝΠ με διαδικασίες κατεπείγοντος, ή με την μορφή τιτιβισμάτων και τηλεοπτικών διαγγελμάτων, πλαισιωμένη ενίοτε από μια ομάδα τεχνοκρατών που της δίνουν και την απαραίτητη νομιμοποίηση. Αποφάσεις που αφορούν τις ζωές εκατομμυρίων λαμβάνονται χωρίς ούτε τον υποτυπώδη κοινωνικό διάλογο, ο δε «έλεγχος» μόνο ανά 4ετία.
Β. Η αλά καρτ επίκληση της επιστήμης στα πλαίσια του τεχνοκρατισμού.
Η επιστήμη εργαλειοποιείται και αντί να γνωμοδοτεί θα επιβάλει πλέον συμπεριφορές κατά παράβαση των αρχών της.
1) Επιλεκτική χρήση και επίκληση σχετικών βιβλιογραφικών όρων. Παρατηρήθηκε, ειδικά στα πρώτα στάδια, μια επίμονη εστίαση στην μεταδοτικότητά της νόσου (πόσοι κολλάνε ασχέτως συμπτωμάτων) για να αποκρυφθεί η γύμνια του Ε.Σ.Υ. Θα αναπαραχθούν προς αυτό μέχρι και παραμύθια της Χαλιμάς από άσχετους ειδήμονες για τη «φονικότητα» δήθεν ενός εκθετικού φαινομένου που όμως εμφανίζεται πάντα ως σχήμα σε κάθε ανάλογη τέτοια περίπτωση επιδημίας και δεν μπορεί να επαληθευτεί στην πράξη παρά μόνο σε συνθήκες εργαστηρίου ή κλειστούς πληθυσμούς. Έπρεπε να συμπεριφερόμαστε σαν να είμαστε όλοι φορείς.
2) Η διαθεσιμότητα, η αμφίβολης αξιοπιστίας ή η επιλεκτική ανάγνωση των δεδομένων στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Είναι στοιχειώδης γνώση ότι χωρίς τα σωστά δεδομένα βαδίζει κανείς στα τυφλά. Η μη μαζική διενέργεια διαγνωστικών τεστ τις ημέρες της καραντίνας –παρά μόνο κατά το τελικό στάδιο εισαγωγής σε ΜΕΘ– στερεί τη δυνατότητα να εκτιμηθεί το μέγεθος της εξάπλωσης αλλά και να επιτευχθεί ο περιορισμός της μέσω της ιχνηλάτησης των κρουσμάτων. Η ίδια επισφαλής προσέγγιση θα ακολουθηθεί και από 1ης Ιουλίου με δειγματοληπτικό και όχι καθολικό έλεγχο των εισερχόμενων τουριστικών ροών, κάποιες μάλιστα προερχόμενες από πολύπαθες χώρες όπως η Ισπανία και η Ιταλία.  Και αυτό διότι ο τουρισμός εξακολουθεί να θεωρείται ατμομηχανή της οικονομίας με αποστολή του την (και προ-ιού) ρηχή μανία για διαδικτυακό διαμοιρασμό κοινοτυπιών (εμπειριακός καταναλωτισμός).

•  ΠΟΥ οδηγούμαστε αν συνεχίσουμε έτσι

Η πανδημία έφερε νέους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς φλερτάροντας με μια οργουελικού τύπου παρακολούθηση αλλά κυρίως άνοιξε την αυλαία της νέας κρίσης. Η νέα καταστροφή, ένα ιός για τον οποίο δεν υπάρχει εμβόλιο στο συνοικιακό φαρμακείο ή αντίστοιχη πατέντα στα συρτάρια πολυεθνικής, θα αποτελέσει ξαφνικά ευκαιρία. Σας θυμίζει κάτι;
Ο ιός δίνει την ευκαιρία να ανακυκλωθούν λιμνάζοντα κεφάλαια μέχρι να εκκινήσουν οι μηχανισμοί παροχής ρευστότητας και τα Σχέδια Μάρσαλ. Μέσα από τους άδειους δρόμους του νέου εργασιακού μεσαίωνα, της εκ περιτροπής ή της τηλεργασίας, μας οδηγούν στα γνώριμα βήματα ενός σπιράλ λιτότητας αλλά και υποβάθμισης του βιοτικού μας επιπέδου. Το καπιταλιστικό σύστημα άλλωστε βασίζεται στο σχήμα της αέναης ανάπτυξης: χαμηλότερη του προσδοκώμενου ανάπτυξη, στασιμότητα ή πόσο δε μάλλον μια 3% ύφεση είναι καταστροφή, μια καταστροφή που πέφτει στις πλάτες μας. Σαν το Σίσυφο ανεβάζουμε αέναα την πέτρα της κερδοφορίας τους και δε φτάνουμε ποτέ στην κορυφή, γιατί απλά δεν υπάρχει. Γιατί η μόνη διέξοδος από μια κρίση είναι διαχρονικά μέσω της καταστροφής, με τον πόλεμο ως ύστατη λύση.

•  ΠΟΙΕΣ εναλλακτικές είχαμε στο σημείο μηδέν

Στην περίπτωση της Ελλάδας τα στοιχεία δείχνουν ότι υπήρξε μια ολιγωρία και αναποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Αυτό διότι η κυβέρνηση είχε 12 ημέρες (από τις 14/2 που δημοσιεύεται μελέτη του Κινέζικου CDC και μέχρι το 1ο κρούσμα στις 26/2) να καταστρώσει ένα σχέδιο. Σύμφωνα δε με μελέτη Κίνας-ΠΟΥ στις 24/2, η πιθανότητα θανάτου για κάτω των 60 ετών ήταν <1.3%, άρα υπήρχε έγκαιρη και έγκυρη εικόνα για τη φύση του επιδημιολογικού κινδύνου, όχι όμως και η αντίστοιχη πολιτική βούληση. Και πώς άλλωστε στα στενά όρια ενός συστήματος που βάζει τα κέρδη πάνω από τις ζωές. Κοινή λοιπόν η επωδός διεθνώς να αμβλύνουμε την καμπύλη των κρουσμάτων με το όσο δυνατό μικρότερο όμως δημοσιονομικό κόστος. Επιπροσθέτως, δεν απέκτησε φυσική ανοσία ένα ικανοποιητικό τμήμα του πληθυσμού άρα ξεκινάμε μάλλον από μηδενική βάση από Σεπτέμβρη.
Θα μπορούσαμε όμως σκεπτόμενοι κάπως πιο αφαιρετικά να λάβουμε υπόψη τυχόν εναλλακτικές προσεγγίσεις. Ίσως μάλιστα στα πλαίσια ενός άλλου οικονομικού και κοινωνικού συστήματος να αποτελούσαν αυτές και αντικείμενο του δημόσιου διαλόγου, ώστε συλλογικά να σχεδιάζαμε μια στρατηγική αποφυγής της εξάπλωσης αλλά και άμβλυνσης των παράπλευρων κοινωνικών, υγειονομικών και οικονομικών επιπτώσεων:

1. Ι. Ολικό lockdown για 3 εβδομάδες.
   Ο χρόνος επώασης της COVID-19 είναι το μέγιστο 2 εβδομάδες, ο χρόνος εντοπισμού 2 ημέρες πριν την εμφάνιση συμπτωμάτων, και η διάμεση διάρκεια νοσηλείας σε ΜΕΘ είναι 2 εβδομάδες. Με επάρκεια διαγνωστικών τεστ και μέσων ατομικής προστασίας, προσαρμογές στην παραγωγική διαδικασία για την κάλυψη των επιπλέον αναγκών, με τροφοδοσία από κοινωνικές υπηρεσίες μέσω ψηφιακής πλατφόρμας κατ’ οίκον (στις πληγείσες περιοχές), με οδηγίες για φροντίδα από το σπίτι, και μετακίνηση μόνο για απαραίτητη νοσηλεία σε ΜΕΘ θα μπορούσε το ολικό lockdown να αποτελέσει μια πιο «άμεση» λύση. 
3. ΙΙ. Ανάσχεση προσαρμοσμένη στα επιδημιολογικά δεδομένα. Μπορούσαμε να εφαρμόσουμε με βάση τη φύση του επιδημιολογικού κινδύνου (ένα 84% των ατόμων που νοσηλεύτηκαν σε ΜΕΘ στην Ελλάδα είχαν υποκείμενο νόσημα ή ήταν άνω των 70) μια πολιτική αποστασιοποίησης για το σύνολο του εύρωστου πληθυσμού (μη ευπαθείς ομάδες, κάτω των 65 χωρίς υποκείμενα νοσήματα) σε ανοικτούς χώρους και περιορισμένη πυκνότητα συνάθροισης ανά τ.μ. σε κλειστούς. Οι ευπαθείς ομάδες θα παρέμεναν μέσα με κοινωνική στήριξη για όσο απαιτούνταν.
5. Με μια σωστή προετοιμασία όπως στην προηγούμενη περίπτωση και επιπλέον: παροχή στέγης σε άδειες ξενοδοχειακές κλίνες για όσες οικογένειες θα έπρεπε προσωρινά ίσως να αποχωριστούν, κυκλοφορία για τον μη εύρωστο πληθυσμό σε διαφορετικό χρονικό πλαίσιο, το ΕΣΥ θα μπορούσε να αντέξει ακόμη και αν όλα τα εύρωστα μέλη νοσούσαν παράλληλα και σε βαθμό να απαιτείται ΜΕΘ (υπό μια προϋπόθεση). Τα νούμερα αυτό λένε:
7. Ο ενεργός πληθυσμός της Ελλάδας για τις ηλικίες 15-65  είναι 3.866χιλ. Σύμφωνα με έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ στο ίδιο υποσύνολο τα άτομα με χρόνιες παθήσεις είναι 2.569χιλ. Αυτό σημαίνει σύνολο 1.297χιλ. εύρωστου πληθυσμού. Ο αντίστοιχα εύρωστος άνεργος και μη ενεργός πληθυσμός (964χιλ.) θα μπορούσε να καλύψει τις επιπλέον ανάγκες (σε ένα άλλο σύστημα πάντα).
9. Έως τις 27/3 έγιναν 14363 διαγνωστικά τεστ ενώ είχαμε 1061 θετικά κρούσματα (νοσηρότητα = 1061/14363 = 7.3%). 80% ήταν κάτω των 65 άρα έχουμε νοσηρότητα κάτω των 65 στο ~6%. Σε μελέτη του CDC στις 3/4 (βλ. Πίνακας 2), ένα 6% χρειάστηκε απλή νοσηλεία και ένα 2% ΜΕΘ χωρίς υποκείμενα νοσήματα για 19-64 ετών.

Πίνακας 2 – Στοιχεία εισαγωγής για απλή νοσηλεία και ΜΕΘ

1. Με βάση τα παραπάνω, σε σύνολο 2.261χιλ εύρωστου πληθυσμού θα νοσούσαν 135χιλ. και θα απαιτούνταν 2713 κλίνες ΜΕΘ. Ακόμη και αν νοσούσαν παράλληλα, πάλι θα υπήρχε πλεόνασμα αν αναλογιστούμε ότι από τον Νοέμβριο (και πριν εμφανιστεί ο ιός) η ΠΟΕΔΗΝ αναδείκνυε επιτακτικά ότι λειτουργούσαν μόνο 557 από τις 3500 κλίνες ΜΕΘ που έπρεπε. Δυστυχώς στις 5/4 και παρά την κοινωνική πίεση έφτασαν μόνο στις 910.  
3. ΙΙΙ. Περιορισμός κυκλοφορίας μόνο στους νοσούντες, καθολική διενέργεια διαγνωστικών τεστ. Η Ισλανδία και η Νότιος Κορέα μπορούν αναμφίβολα να χαρακτηριστούν ως τα επιτυχέστερα παραδείγματα με βάση το κριτήριο της επιστημονικά τεκμηριωμένης προσέγγισης στην ανάσχεση της εξάπλωσης της επιδημίας. Μαζικά διαγνωστικά τεστ συνέβαλαν στην έγκαιρη και λεπτομερή ιχνηλάτηση που επιτρέπει έτσι την απομόνωση των κρουσμάτων από την κοινωνία και όχι της κοινωνίας από τα κρούσματα. Μελανή σελίδα αποτελεί η μη δημοκρατικά ορθή παρακολούθηση των πολιτών στην Ν. Κορέα. 

•  ΠΩΣ να μην φτάσουμε ξανά εδώ

Η COVID-19 πανδημία απέδειξε  ξεκάθαρα ότι το οικονομικό και κοινωνικό μας σύστημα, αυτό το οποίο βασίζεται στην κοινωνικοποίηση των ζημιών και την ιδιοποίηση όλου του πλούτου της γης στα χέρια των λίγων, είναι αφενός φύση ανισότιμο και εκμεταλλευτικό, αφετέρου παρωχημένο και ακατάλληλο ειδικά σε καιρούς κρίσεων. Ήρθε η ώρα να (συ)ζητάμε πλέον τα εξής:

• -Απαγόρευση θήρευσης, αγοραπωλησίας ή εμπορικής εκμετάλλευσης σε περιοδεύοντες θιάσους άγριων ζώων, κλείσιμο ζωολογικών κήπων και υδάτινων πάρκων.
• -Απαγόρευση λειτουργίας ζωικών μονάδων παραγωγής με μεικτά ζωικά είδη σε επαφή.
• -Διακοπή κάθε (επέκτασης) οικονομικών δραστηριοτήτων σε περιοχές φυσικού κάλους, εύθραυστων οικοσυστημάτων ή γενικά σε δυσαρμονία με το φυσικό ανάγλυφο, τη χλωρίδα και την πανίδα, και χωρίς την έγκριση των τοπικών κοινωνιών.
• -Εκπόνηση επιδημιολογικών μελετών για ρυθμούς επέκτασης και σχέδιο ανάσχεσης μη καταγεγραμμένων ιώσεων που προσβάλουν το σύνολο του πληθυσμού.
• -Δημοσιοποίηση, κοινωνικός διάλογος για τον έλεγχο και την τελική επικύρωση των σχεδίων διαχείρισης κρίσεων από το κοινωνικό σύνολο με άμεση συμμετοχή αυτού.
• -Παύση λειτουργίας ιδιωτικού τομέα υγείας, επίταξη υποδομών, δημόσια δωρεάν καθολική υγεία. 
• -Ενίσχυση ερευνητικού έργου πανεπιστημιακών νοσοκομείων. 
• -Ανακατεύθυνση του μοντέλου περίθαλψης με έμφαση στην ευζωία / πρόληψη.
• -Ιατρικό επάγγελμα στα βαρέα και ανθυγιεινά.
• -Πρόσληψη προσωπικού και δημιουργία εφεδρείας για κάλυψη εκτάκτων αναγκών. Σε καιρούς «ειρήνης» μειώνεται το ωράριο όλων και οι πλεονάζοντες απασχολούνται ως ιατροί σε χώρους εργασίας και αθλητικές εγκαταστάσεις.
• -Επίταξη όλων των απαραίτητων υποδομών και μέσων για την επίλυση μιας κρίσης. Αν η επίταξη συναντά αντιδράσεις, τότε η παρότρυνση των εκάστοτε κλάδων να κατεβούν σε απεργία με αίτημα την μετατροπή της παραγωγής θα πρέπει να είναι το πρώτο βήμα που θα ανοίξει το δρόμο στον εργατικό έλεγχο και μια πραγματική λύση από το λαό και για το λαό.
• -Ανακατεύθυνση μακροπρόθεσμα όλων των παραγωγικών δυνατοτήτων της χώρας στα πλαίσια ενός κεντρικού επιστημονικού σχεδιασμού με στόχο την κάλυψη των σύγχρονων αναγκών ισότιμα για όλους και με εργατικό έλεγχο και καθολική υποχρεωτική συμμετοχή στη λήψη και εφαρμογή του σχεδίου αυτού. 

• Επίλογος

Ακόμη και σήμερα, κοιτώντας πίσω τις ημέρες του εγκλεισμού, πρέπει να αναλογιστούμε πώς να μην φτάσουμε ξανά ως εδώ. Να αναλογιστούμε τι σπίτια θέλουμε, πόσο ευάερα ή ευήλια, με πόσο μεγάλη αυλή, πόσο μακριά από ένα πάρκο ή από αθλητικές υποδομές. Να αναλογιστούμε αν μας αρέσουν οι πολυκατοικίες, οι άχαρες προσόψεις από μπετόν ή γυαλί. Να αναλογιστούμε πόσο πυκνοκατοικημένες πόλεις θέλουμε, αν η Αθήνα π.χ. σηκώνει και άλλο πληθυσμό, αν της λείπει ένα παραθαλάσσιο καζίνο ή περισσότερο φως στους ανήλιαγους πλέον δρόμους. Αν καταστρέψαμε σταδιακά την αρχιτεκτονική και φυσική ομορφιά του τόπου μας. Πόσο και τι είδους τουρισμό σηκώνει το κάθε νησί ή χωριό. Πόσο κοντά μας θέλουμε ένα ΧΥΤΑ ή μια τσιμεντοβιομηχανία που καίει σκουπίδια. Αν θέλουμε Σκουριές και αιολικά πάρκα σε κάθε βουνοκορφή. Αν θέλουμε τρένα για να πηγαίνουμε σε γειτονικές πόλεις και ποδήλατα να μετακινούμαστε σε αυτές. Αν έχουμε την υγεία, την παιδεία, τον πολιτισμό που θέλουμε. Αν έχουμε τη δημιουργική, ελεύθερη και παραγωγική ζωή που μας αξίζει.
Ας μην μείνουμε άλλο απαθείς. Εμείς είμαστε οι ιατροί, το φάρμακο αλλά και το εμβόλιο να μην νοσήσουμε ποτέ ξανά από καπιταλισμό!