Θεότητες της Γονιμότητας και Θεότητες της Ισχύος

 Θεότητες της Γονιμότητας και Θεότητες της Ισχύος

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)

Εν αρχή ην ο Λόγος, Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο

Εν αρχή ην η Πράξη, Γκαίτε - Φάουστ


Ο μύθος, η τελετουργία και η θρησκεία είναι πολυδιάστατες έννοιες. Οι βαθύτερες ρίζες τους βρίσκονται στη χρόνια ανασφάλεια που βασάνιζε την ύπαρξη του αρχέγονου κυνηγού – τροφοσυλλέκτη. Το άγχος που σχετιζόταν με την αναζήτηση τροφής ανακουφιζόταν μέσω της μαγικής αναπαράστασης των θηραμάτων στη ζωγραφική, το χορό, τη μουσική και τη προσωπική διακόσμηση.

Οι πρώιμοι αγρότες προσεύχονταν επίσης προς τη φύση, την οποία τη θεωρούσαν τη θεά – μητέρα, πηγή της γονιμότητας και της τροφής και από την οποία, μέσω ικεσιών και ταμάτων, μπορούσε να ζητήσεις την εύνοιά της και τα αγαθά της.

Οι θεές της γονιμότητας των πρώιμων αγροτών ήταν χωρίς καμιά διαφοροποίηση θηλυκές θεότητες. Η εμμηνόρροια, η εγκυμοσύνη, η γέννα και ο θηλασμός ήταν σύμβολα της γονιμότητας. Αλλά υπήρχε ακόμη ένας λόγος που η θεότητα ήταν γυναίκα.

Στις προ-ταξικές κοινωνίες η θέση των γυναικών ήταν ισχυρή. Η καταγωγή ήταν μητριαρχική (ακολουθούσε τη μητρική συγγένεια και τα κληρονομικά δικαιώματα μεταβιβάζονταν στα θηλυκά μέλη της κάθε οικογένειας), ο τόπος διαμονής επίσης (στο χωριό της γυναίκας και όχι του άνδρα), η εξουσία επίσης (οι γυναίκες ήταν αρχηγοί των χωριών).

Γιατί αυτό; Γιατί στις απλές κοινωνίες που βασίζονταν στην συνεργατική εργασία και την κοινοκτημοσύνη, οι γυναίκες ήταν τα βασικά στηρίγματα της. Η διαπαιδαγώγηση και η ανατροφή των παιδιών τις έκαναν λιγότερο ευκίνητες, τόσο γεωγραφικώς όσο και κοινωνικώς και η απουσία ιδιωτικής περιούσιας - και των προνομίων που δίνει – απέκλειε εναλλακτικές πηγές κοινωνικής ισχύος.

Οι γυναίκες ήταν οι πυρήνες των κοινωνιών αυτών. Οι άνδρες ήταν απλοί δορυφόροι τους. Η μεγάλη θεά μητέρα – γη των πρώιμων αγροτών ήταν μια πνευματική αντανάκλαση της κοινωνικής πραγματικότητας.

Η ιδιοκτησία, η ταξική διαίρεση και η κρατική εξουσία αναδύθηκαν παράλληλα και με αμοιβαία εξάρτηση στο ιστορικό προσκήνιο. Η κοινοκτημοσύνη και ισότητα ήταν φυσικά χαρακτηριστικά των πρωτόγονων κοινωνιών. Η διαίρεση όμως της γης σε ιδιόκτητους αγρούς και των ζώων σε ξεχωριστά κοπάδια, έδωσε τη δυνατότητα σε κάποιους να πλουτίσουν εις βάρος των άλλων. Αποτέλεσμα αυτού ήταν και η εμφάνιση κοινωνικών εντάσεων οι οποίες έπρεπε να τεθούν υπό έλεγχο για να μην καταρρεύσει η κοινωνία. Και έτσι προέκυψαν οι κρατικοί στρατοί που είχαν ως αποστολή τους τη διαφύλαξη του νέου και βασισμένου στην ιδιοκτησία στάτους κβο.

Τώρα, τη εξουσία την είχαν οι άνδρες. Και ήταν οι άνδρες που όργωναν τους αγρούς και συγκέντρωναν τα αποθέματα. Όταν οι αγροί ήταν κοινοί, επωφελούνταν το ίδιο όλοι. Όταν διαχωρίστηκαν ως ιδιωτικές περιουσίες, έδιναν πλούτο και ισχύ σε αυτούς που τους δούλευαν. Αυτό που ο Ένγκελς αποκάλεσε «κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου» συμβολοποιείται μέσα στο μύθο και την τελετουργία. Η αρχαία μητέρα – θεά εκθρονίστηκε. Και αντικαταστάθηκε από ισχυρές αρσενικές θεότητες. Ο ελληνικός Δίας (και ως Jupiter στους Ρωμαίους), ο εβραϊκός Γιαχβέ, ο αραβικός Ντουσέρα. Και παντού στον κόσμο, αντίστοιχες θεότητες.

Και ενώ οι θηλυκές θεότητες συμβόλιζαν τις δυνάμεις της φύσης, οι αρσενικές συμβόλιζαν τη δύναμη της φυλής, της πόλης – κράτους και της αυτοκρατορίας. Αντίστοιχα με τη στρατιωτική υπερδομή της πραγματικότητας, μια μυθική υπερδομή εμφυτεύτηκε στη διάνοια.

Οι θεότητες αυτές συμβολοποιούσαν είτε την ισχύ μιας αυτοκρατορίας (Jupiter) είτε την αντίσταση των καταπιεσμένων και διωγμένων (Γιαχβέ). Είναι δε χαρακτηριστικό ότι η δεύτερη περίπτωση θα δώσει δύο νέες θρησκείες που κι αυτές θα βρουν την έκφραση τους μέσα στις μάζες των καταπιεσμένων.

Οι τρεις συγγενείς μονοθεϊστικές θρησκείες (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός και Ισλαμισμός), αν και μετασχηματίστηκαν σε βαθιά συντηρητικές ιδεολογίες στο πέρασμα του χρόνου, είναι προϊόντα των κοινωνικών αντιθέσεων και αντιφάσεων του αρχαίου κόσμου έχουν τις ρίζες τους στους μύθους και τις ιεροτελεστίες των καταπιεσμένων μαζών. Ο Δίας ήταν ο θριαμβευτής της Τιτανομαχίας. Μετά από ένα 10χρονο πόλεμο, οι Ολύμπιοι του Δία νίκησαν τους Τιτάνες του Κρόνου και μοίρασαν μεταξύ τους τα λάφυρα, δίνοντας στον Δία την εξουσία στον αέρα και τον ουρανό, στη θάλασσα και όλα τα υδάτινα σώματα στον Ποσειδώνα, και στον Κάτω Κόσμο στον Άδη. Η γη αφέθηκε ως κυριαρχία κοινή όλων των θεών. Έπειτα έκλεισαν τους Τιτάνες στα Τάρταρα.

Η μητριαρχία ταυτίστηκε με έναν κόσμο ανηθικότητας και αναρχίας. Όταν ο Αγαμέμνονας επέστρεψε από την Τροία, δολοφονήθηκε από την σύζυγό του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο, η οποία εν τω μεταξύ είχε πάρει την εξουσία των Μυκηνών. Η ηθική τάξη είχε καταρρεύσει. Και αποκαταστάθηκε όταν μετά από κάποια χρόνια, ο Ορέστης επέστρεψε στις Μυκήνες και εκδικήθηκε το θάνατο του πατέρα του σκοτώνοντας την Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της. Ο φόνος γεννάει φόνο. Ένας κύκλος αίματος είναι το τίμημα της θηλυκής εξουσίας.

Ο μισογυνικός αυτός μύθος συμβολίζει την πατριαρχική δομή του ελληνικού πολιτισμού. Ο οίκος, διοικούμενος από τον άνδρα, ήταν η βασική μονάδα της κοινωνικής δομής. Η γυναίκα είναι αποκλεισμένη, προορισμένη μόνο για γέννηση και ανατροφή των παιδιών και τις οικιακές δουλειές. Στην περίπτωση αυτή δεν έκανε εκπτώσεις ούτε η άμεση δημοκρατία των 30000 Αθηναίων ανδρών.

Στη μυθολογία εκφράζονταν και άλλες κοινωνικές διεργασίες και εντάσεις. Οι μύθοι προσφέρουν τρόπους έκφρασης, αφήγησης και ανάλυσης των κοινωνικών καταστάσεων. Δείχνουν και την κοινωνική τάξη και ιεραρχία αλλά και την αμφισβήτησή τους.

Ποιοι είμαστε; Από πού ερχόμαστε; Ποιοι είναι φίλοι μας και ποιοι εχθροί μας; Σε ένα κόσμο εχθρικό, τι είναι αυτό που μας ορίζει, που μας ενώνει και μας δίνει τη δύναμη να αγωνιστούμε και να παλέψουμε για αυτό; Οι πολιτισμικές ταυτότητες δημιουργούνται μέσα από συγκρούσεις και στον αρχαίο κόσμο οι μύθοι τις μορφοποιούσαν κα τις εξέφραζαν.