Επιμέλεια: ofisofi //
Στις 23 Φλεβάρη του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ. Υπήρξε η μεγαλύτερη οργάνωση της νεολαίας καθώς μετρούσε στις γραμμές της 600.000 μέλη. Η δράση της ΕΠΟΝ ήταν στενά δεμένη με εκείνη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Πολύ μεγάλη υπήρξε η συμβολή της σε όλα τα επίπεδα και τα μέτωπα του αντιστασιακού αγώνα. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η δράση των νέων κοριτσιών και των γυναικών.
Πτυχές και στιγμιότυπα αυτής της δράσης σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας παρουσιάζονται στο βιβλίο της Τασούλας Βερβενιώτη “Η γυναίκα της Αντίστασης”. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική απ΄ όπου και το απόσπασμα που ακολουθεί:
«Οι γυναίκες στα χωριά και στις πόλεις που ανθίζει ο ανταρτοπόλεμος πρέπει να ρίξουν όλες τις δυνάμεις τους σ’ αυτό το μέτωπο. Ν’ αποτελέσουν οργανωμένα τμήματα μέσα στις τοπικές οργανώσεις του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και του Θεσσαλικού Ιερού Λόχου. Να γίνουν ενεργά μέλη σε κάθε τομέα. Να οργανώσουν μαχητικά τμήματα από τις νέες γυναίκες που θέλουν και μπορούν ν’ αρπάξουν τ’ όπλο στο χέρι. Ο ρόλος τους είνε σημαντικός σε μια παλλαϊκή εξέγερση. Γιατί θα ξεσηκώσουν παραλήρημα ενθουσιασμού, αγγίζοντας τον Έλληνα στην πιο ευαίσθητη χορδή του, το φιλότιμο.
«Το Σημερινό μας καθήκον», Γυναικεία Δράση, 1-5-43
Εκτός από τις αντάρτισσες – όλων των κατηγοριών – υπάρχουν και άλλες γυναίκες, που δουλεύουν σε μάχιμες υπηρεσίες του ΕΛΑΣ. Τα όρια των αρμοδιοτήτων τους δεν είναι σαφώς καθορισμένα και οι δραστηριότητές τους είναι πολύπλευρες και πολυποίκιλες. Αναφέρονται ως ανταρτοεπονίτισσες, εφεδροελασίτισσες, εφεδρίνες, επονίτισσες ή απλώς γυναίκες.
Ανταρτοεπονίτισσα μπορεί να χαρακτηριστεί μια κοπέλα που βγήκε στο Βουνό κυνηγημένη από τους κατακτητές, έμεινε κάποιο διάστημα στον ΕΛΑΣ και στη συνέχεια «τη διέθεσαν» στην ΕΠΟΝ για το «γυναικείο κίνημα». Μια «καπετάνισσα» μπορεί να μετέχει σε μαχητικές εκδηλώσεις ή σαμποτάζ – όποτε παραστεί ανάγκη – και τον υπόλοιπο καιρό να δουλεύει στην πολιτική οργάνωση. Στη «μάχη της σοδειάς» οι επονίτισσες θέριζαν έχοντας στην πλάτη τους το όπλο. Υπήρχαν γυναίκες που εκτός από τη συμμετοχή τους στις μάχες κρατούσαν το τηλέφωνο, τύπωναν στον πολύγραφο, μετέφεραν μηνύματα για τον ΕΛΑΣ μέσα στην βροχή σε επικίνδυνα μέρη, συνελάμβαναν υπόπτους… Στο Κλειδί «δύο επονίτισσες 17 χρονών είχαν πιάσει δύο ανθυπασπιστές και τέσσερις χωροφύλακες, με όπλα που ήταν από τους Ιταλούς, πιο ψηλά απ’ αυτές». Σε ένα χωριό των Τρικάλων «Οι γυναίκες του φρουραρχείου συνέλαβαν ένα φασίστα Ιταλό και δυο γυναίκες Ραλλικές».
Η φρούρηση του χωριού αποτελεί μια από τις πιο συνηθισμένες «γυναικείες» δουλειές. Στα χωριά Φάρος και Βράχος οι επονίτισσες του εφ. ΕΛΑΣ «έγιναν πια τα φόβητρα της αντίδρασης, βγαίνοντας περίπολα τη νύχτα με άγρυπνο μάτι παρακολουθούν κάθε ύποπτη κίνηση. Η ψυχραιμία, το θάρρος και η πίστη στον αγώνα ας γίνη παράδειγμα στις Επονίτισσες και στους Επονίτες της περιοχής μας». Στη Θεσσαλία «βγαίνουν σε προχωρημένα φυλάκια για να προστατεύσουν τα χωριά απ’ τις επιδρομές των Ούνων και των ΕΑΣΑΔ». Τις ευθύνες της φρούρησης ή της υπηρεσίας συνδέσμων τις αναλαμβάνουν μερικές φορές αντικαθιστώντας τους εφέδρους, όταν οι τελευταίοι έχουν επιστρατευτεί ή αναγκαστεί να «συμπτυχθούν».
Και στην Πελοπόννησο, η μάχιμη παρουσία των γυναικών είναι έντονη. Στη Σολύγεια της Κορινθίας δύο επονίτισσες, η Δημητρούλα Μπάρτζη και η Μπίλιω Τόγια, σ’ όλη τη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων παρακολουθούσαν τα γερμανικά τμήματα κι έδιναν αναφορά για τις κινήσεις τους στους αντάρτες. Η Δημητρούλα, μετέφερε στην πλάτη της απ’ το Σοφικό στ’ Αθήκια βαδίζοντας όλη τη νύχτα έναν τραυματισμένο αντάρτη. Η Ελένη Σουλάνδρου από τη Σκοτεινή Αργολίδος στη μάχη της Στυμφαλίας άρπαξε από τους Γερμανούς έναν ασύρματο και μετέφερε τραυματίες. Σε ένα χωριό της Λακωνίας μια επονίτισσα ήρθε στα χέρια με έναν «αντιδραστικό σύνδεσμο» και τον συνέλαβε ύστερα από φοβερή πάλη». Στη μάχη του Καίσαρη επονίτισσες κράτησαν με το οπλοπολυβόλο πολλές ώρες πάνω από 350 Γερμανούς. Το Σεπτέμβρη του 1944 δημοσιεύεται στη Φωνή της Αλληλεγγύης της Ηλείας ανακοίνωση του ΙΙΙ/12 Συντάγματος σύμφωνα με την οποία «Αι συναγωνίστριαι Μαρία Ταβλά και Σοφία Δασκαλοπούλου […] είναι άξιαι παντός επαίνου και τιμής» διότι με «απαράμιλλον αυτοθυσίαν και ηρωισμόν οδήγησαν τα ημέτερα τμήματα εις τας εχθρικάς θέσεις».
Στη Θεσσαλία πολλές επονίτισσες ανήκουν στη δύναμη του εφεδρικού ΕΛΑΣ ή εκτελούν υπηρεσίες γι’ αυτόν. Η ΕΠΟΝ Θεσσαλίας, στον απολογισμό της, την άνοιξη του 1944, επισημαίνει ότι «στη δουλειά του εφ. ΕΛΑΣ και της επιμελητείας δουλεύει το σύνολο των Επονίτικων δυνάμεων. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις εκτελούν χρέη συνδέσμων και κοπέλες». Για τη στρατιωτική τους προετοιμασία λειτουργούν και έμπεδα.
Εφεδροελασίτισσες δεν υπάρχουν μόνο στο Βουνό, αλλά και στις κατεχόμενες πόλεις. Στο Βόλο είχαν συσταθεί γυναικεία τάγματα εφ. ΕΛΑΣ. Αντάρτισσες υπάρχουν και στην Αθήνα. Μιλάνε γι’ αυτές ακόμα και οι μη εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις. Στο Βύρωνα, την Καλλιθέα και το Περιστέρι «έχουν θεαθεί μικρά κοριτσόπουλα, που χειρίζονται με μοναδική επιδεξιότητα και ψυχραιμία τα πολυβόλα και όλα τα αυτόματα όπλα». Τα ανδραγαθήματά τους δημοσιεύονται ακόμη και στη Συναγωνίστρια που εκδίδεται στη Δ. Μακεδονία. Λέγεται ότι η Διαμάντω Κουμπάκη είπε στον «τσολιά» που τη συνέλαβε στο μπλόκο της Κοκκινιάς (17 Αυγούστου 1944) ότι «σαν και σένα προδότες έφαγα 65».
Οι ευθύνες που επωμίζεται ο εφεδρικός ΕΛΑΣ δεν είναι σε όλες τις περιοχές ίδιες. Στη Ρούμελη η παρουσία του ήταν μάλλον υποτονική. Αντίθετα στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία θεωρείται ως η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη του τακτικού ΕΛΑΣ «ούτε καν μπορούμε να εννοήσουμε τον ενεργό ΕΛΑΣ, χωρίς την παράλληλη δύναμη του εφ. ΕΛΑΣ». Στο Τσουρνάτ του Αλμυρού λειτούργησε και σχολή δεκανέων για εφεδροελασίτισσες. Εκεί εκπαιδεύονταν και αφού περνούσαν τις εξετάσεις τοποθετούνταν σε διάφορες θέσεις. Φορούσαν μπότες και φούστες (ζιπ κιλότ) χακί. Η συμπεριφορά τους έπρεπε να είναι άψογη. Περιόδευαν τα χωριά, έκαναν ομιλίες, εκδηλώσεις και εκπαίδευαν και άλλες κοπέλες στα όπλα. Μια απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ είχε οριστεί υπεύθυνη τάγματος του Εφ. ΕΛΑΣ. Στη Μακεδονία, στη Συνδιάσκεψη της ΙΧης Εφεδρικής Μεραρχίας συμμετείχαν πολλές επονίτισσες και «διαπιστώθηκαν πως εκατοντάδες είνε γραμμένες στο εφ. ΕΛΑΣ, έτοιμες στην πρώτη κλίση να πολεμήσουν στο πλευρό των Σταυραετών μας».
Οι κοπέλες αυτές παίρνουν μέρος στις μάχες όσο και όπως τους επιτρέπουν οι συνθήκες και οι σύντροφοί τους. «Οι επονίτισσες του εφ. ΕΛΑΣ στην Ελασσόνα πήραν μέρος σ’ όλες τις μάχες που έγιναν»· και γενικότερα οι «εφεδροελασίτισσες της ΕΠΟΝ σ’ όλη τη Θεσσαλία ζητάνε όπλα για να πάνε στην πρώτη γραμμή». Οι κοπέλες του εφ. ΕΛΑΣ Σερβίων κουβαλούσαν στην ποδιά τους σφαίρες και ψωμί για τους αντάρτες που πολεμούσαν ενάντια στους Ιταλούς. Η επονίτισσα Ελευθερία πολέμησε και διακρίθηκε στη μάχη του Φλάμπουρου. Το ίδιο βράδυ στο Νυμφαίο, όταν οι εχθροί αποπειράθηκαν να τους αιφνιδιάσουν, σκότωσε με το πιστόλι της έναν Ιταλό, που μπήκε στο σπίτι όπου έμενε και «κατόρθωσε να διαφύγει από τα χιτλεροφασιστικά κτήνη». Η Χρυσούλα Βότση σκοτώθηκε στον Παρακάλαμο σε μάχη που έδωσε η Υποδειγματική Διμοιρία της ΕΠΟΝ του 15ου Συντάγματος ενάντια στους Γερμανούς. Η καπετάνισσα του συντάγματος του εφ. ΕΛΑΣ Πηλίου, Αστραπή, στη μάχη της Κερασιάς έκρυψε αποκομμένους από τις μονάδες τους αντάρτες, κατασκόπευε τις κινήσεις του εχθρού, έκρυψε και κουβάλησε ζαλίγκα τα πολεμοφόδια, έκανε το σύνδεσμο ανάμεσα στις αντάρτικες ομάδες, «γλύστραγε» μέσα από τους εχθρούς και πήγαινε νερό και ψωμί στους μαχητές κουβάλησε στην πλάτη νεκρούς και τραυματίες, ετοίμασε το συσσίτιο στους πολεμιστές και κράτησε και το όπλο «πλάι πλάι με τους ήρωες του 54ου».
Οι εφεδρίνες συμμετέχουν και σε σαμποτάζ. «Στις 8-9-44 τμήματα της Δ/σης Νοτίου Ολύμπου με επικεφαλής το συν. Βρατσάνο, ολόκληρο το τμήμα Εθ. Π Ραψάνης, 149 εφ/ελασίτες, 28 εφ/ελασίτισσες, 52 επονίτες και επονίτισσες, αετόπουλα και πλήθος πατριώτες με αξίνες, τσεκούρια κ.λ.π έκαναν σαμποτάζ στη γραμμή Αθήνας – Σαλονίκης σε μήκος 7χιλ. μεταξύ Παπαπούλι Πυργετού». Κατέστρεψαν την τηλεφωνική και σιδηροδρομική γραμμή, ενώ οι Γερμανοί τους χτυπούσαν από απέναντι. «Οι εφεδροελασίτισσες αναδείχτηκαν στην επιχείρηση αυτή σωστές ηρωίδες». Από τους δύο τραυματίες της επιχείρησης η μία ήταν εφεδροελασίτισσα.
Στην Πελοπόνησσο έξι κοπέλες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην απελευθέρωση των «κλουβιτών» στο σταθμό του Ψαθόπυργου στις 22-6-44. Η «κλούβα» με τους αγωνιστές προστάτευε πολεμικό υλικό των Γερμανών. Καπετάνισσα ήταν η Ηρώ από το χωριό Καμάρες, που έδωσε το σύνθημα χτυπώντας παλαμάκια. Πήραν μέρος και εθελοντές από το 2ο Τάγμα Αιγιαλείας του 12ου Συντάγματος. Οι Γερμανοί συνέλαβαν δύο κοπέλες και τις έκλεισαν στην κλούβα, αλλά οι αντάρτες κατόρθωσαν να τις απελευθερώσουν. Στα τέλη του Ιούλη έξω από την Ακράτα 130 γυναίκες του εφ. ΕΛΑΣ της Α. Αιγιαλείας μαζί με τμήμα του ΕΛΑΣ έκαναν σαμποτάζ στη σιδηροδρομική γραμμή και εμπόδισαν έκτακτη αμαξοστοιχία με τέσσερις δεξαμενές να φτάσει στον προορισμό της.
Οι εφεδρίνες έχουν και τη θέση τους στις απελευθερωτικές γιορτές. Στο Νεστόρι, στις 4 του Μάρτη που γιόρταζε την απελευθέρωσή του «στη δοξολογία ήρθαν συντεταγμένοι ο 3ος λόχος του 1/28 Συντάγματος, ο εφ. ΕΛΑΣ ανδρών, ο εφ. ΕΛΑΣ γυναικών, κι όλες οι άλλες οργανώσεις». Στην Καρδίτσα, στο γιορτασμό για τα τρίχρονα του ΕΑΜ:
«Λυγερές κοπέλες κρατάνε περήφανα το όπλο της εφεδροελασίτισσας. Σηκώνουν ψηλά το ντουφέκι και δίνουν τη διαβεβαίωση της αιώνιας πίστης στα ιδανικά του τίμιου αγώνα μας. Τα μάτια βουρκώνουν, οι ψυχές δονούνται. Μια γρηούλα σκουπίζει συνέχεια τα δάκρυά της καρφωμένη εκεί στα κράσπεδα της πλατείας… ‘Ας πεθάνω τώρα παιδάκι μου! Δεν ζούσαμε παρά για τούτη τη μέρα’ […] Μια εφεδροελασίτισσα του Βάλτου ανεμίζει ένα μάουζερ και βροντοφωνάζει: ‘Δεν τα κρατούμε για ομορφιά και για λούσο! Μ’ αυτά θα χτυπήσουμε…αντρίκια τους Γερμανούς και τους προδότες’. Και κανένας δεν διανοήθηκε να τη διαψεύσει».(σελ.322-326)
Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, Εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2013