Σοσιαλισμός και περιβάλλον

Ο σοσιαλισμός δρα σε μια ενότητα φύσης και ανθρώπινης κοινωνίας, οι Νόμοι του εκπορεύονται από τους Νόμους της Διαλεκτικής – αλλιώς δεν είναι σοσιαλισμός – και αυτό σημαίνει ότι η αρμονική ανάπτυξη με το περιβάλλον είναι συστατικό του στοιχείο. (Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος)

Κατιούσα

Ο μαρξισμός και το περιβάλλον

Το περιβάλλον είναι από τις περιοχές όπου μπορεί κανείς να διακρίνει άμεσα την ισχύ των Νόμων της Διαλεκτικής και του Μαρξισμού γενικότερα, και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο «πατέρας της οικολογίας», ο Γερμανός υλιστής βιολόγος Ερνέστος Χαίκελ (1834-1919), ήταν προσωπικός φίλος του Μαρξ και αντάλλασσαν συχνά απόψεις επάνω στο Διαλεκτικό Υλισμό. Μπορούμε να σημειώσουμε για παράδειγμα τους τέσσερις νόμους της Διαλεκτικής:
Ο Νόμος της διαλεκτικής μεταβολής: «Τα πάντα ρει,» έλεγε ο αρχαίος υλιστής φιλόσοφος Ηράκλειτος, «για τη Διαλεκτική δεν υπάρχει τίποτα το οριστικό, το απόλυτο, το ιερό…», έγραφε ο Ενγκελς στο έργο του «Λ. Φόυερμπαχ». Στο περιβάλλον, όλα μεταβάλλονται, αναδιαμορφώνονται, αλλάζουν. Οι αλλαγές αυτές ήταν παλιά αποτέλεσμα φυσικών αλλαγών, στην εποχή μας όμως είναι βίαιες και έξω από τους νόμους της βιολογίας ή της κλιματολογίας, για παράδειγμα. Η καταστροφική μανία του καπιταλιστικού κέρδους εισβάλλει στο περιβάλλον και προκαλεί αλλαγές, που τείνουν σε περιβαλλοντική υποβάθμιση και, μάλιστα, σε όρια που σιγά σιγά φθάνουν σε σημεία που δεν είναι πλέον αναστρέψιμα. Ερημοποιήσεις, λειψυδρία, ρύπανση της ατμόσφαιρας, στη θέση απλών και αργών κλιματικών αλλαγών. Μεταβολών των οικοσυστημάτων, από τα δάση στην μπετονοποιημένη πόλη στη θέση της μεταβολής του δάσους σε χορτολιβαδική και μετά ξανά σε δασική έκταση. Στη θέση της διαδικασίας της ανανέωσης της φύσης, η καταστροφή της.
Ο Νόμος της αλληλεπίδρασης: Τα οικοσυστήματα αποτελούν ένα ενιαίο γενικό σύστημα με υποσυστήματα, τα οποία όλα είναι σε διαλεκτική συσχέτιση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Μία διαταραχή της ισορροπίας σε ένα στοιχείο ενός συστήματος ή υποσυστήματος προκαλεί σειρά αλυσιδωτών επενεργειών και αλλαγών σε όλα τα άλλα υποσυστήματα – και αυτές οι διαταραχές είναι και η ορατή όψη της περιβαλλοντικής ρύπανσης, της καταστροφής ειδών και ανάπτυξης άλλων. Για παράδειγμα, το κυνήγι της αύξησης της παραγωγής με οποιοδήποτε τρόπο και τίμημα που μας οδήγησε σε χρήση ανθυγιεινών και καρκινογόνων ορμονών και αντιβιοτικών, και σε υπερφόρτωση της τροφικής αλυσίδας με λιπάσματα και φυτοφάρμακα σε όφελος των μονοπωλίων παραγωγής τους και όχι της παραγωγής, έχει καταστροφικές επιδράσεις, όχι μόνο στα φυσικά υποσυστήματα, αλλά και στη δημόσια υγεία. Η επίλυση του προβλήματος όμως δεν περνά μέσα από μεταλλαγμένα, τα νεότερα λιπάσματα και φυτοφάρμακα ή ραδιενεργείς ακτινοβολίες των τροφίμων και των φυτών, αλλά μέσα από την αλλαγή της δομής της γεωργίας και της κτηνοτροφίας σε τρόπο, ώστε να μην παραβιάζονται οι φυσικοί νόμοι και οι λεπτές ισορροπίες στο περιβάλλον.
Ο Νόμος της ενότητας και της πάλης των αντιθέτων: Ο μετασχηματισμός κάθε πράγματος στο αντίθετό του και η ενότητα των αντιθέτων, ο τρίτος Νόμος της Διαλεκτικής, είναι τόσο φανερός στο φυσικό περιβάλλον, που ο Μαρξ και ο Ενγκελς έπαιρναν παραδείγματα από την τότε βιολογία και φυσιολογία για να κάνουν κατανοητό το Νόμο αυτό. Η εξέλιξη ενός ζωντανού οργανισμού, π.χ. από φυτό σε καρπό, και από καρπό σε σάπια οργανική ύλη, αλλά και η δημιουργία από τη νεκρή αυτή ύλη έμβιων όντων, που τελικά αναπτύσσουν καινούριο ζωντανό οργανισμό, η διάρθρωση της λεγόμενης «τροφικής αλυσίδας» στα ζώα και στα φυτά, και ακόμη η ενότητα που υπάρχει ανάμεσα στις καταστάσεις που αναφέρθηκαν, δεν είναι τίποτα περισσότερο από το Νόμο αυτόν.
Ο Νόμος της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα, όπου μια συνεχής συσσώρευση ενός στοιχείου σε ένα οικοσύστημα μετατρέπει τελικά σε άλλη δομή το οικοσύστημα προς την καταστροφή ή την αναβάθμισή του, ανάλογα. Μπορεί, για παράδειγμα, δεκάδες χρόνια να συσσωρεύονται στην ατμόσφαιρα ρυπαντές, ή να αποψιλώνονται δάση, αλλά κάποια στιγμή η συσσωρευμένη αυτή ποσότητα μετατρέπεται σε ποιοτική αλλαγή, και τότε εμφανίζονται δραματικές κλιματικές αλλαγές, ακραία καιρικά φαινόμενα, εξαφανίσεις ολόκληρων οικοσυστημάτων, φαινόμενα καταστροφικών πλημμυρών ή ξηρασιών και ερημοποιήσεων. Μπορεί σε μια λίμνη να συσσωρεύονται για καιρό κατάλοιπα λιπασμάτων, αλλά σε κάποια στιγμή αναπτύσσεται ένας καλπάζων ευτροφισμός, ο οποίος τελικά μετατρέπει τη λίμνη σε έλος και στη συνέχεια σε χωράφι.

Η διαλεκτική του περιβάλλοντος

Πρέπει να δούμε δύο ακόμη σημεία: Το πρώτο, ότι η διαλεκτική της Φύσης και η ισχύς των τεσσάρων Νόμων της Διαλεκτικής στο περιβάλλον, του δίνει μια ολοκληρωμένη ενότητα σε όλα τα στοιχεία του, μια σχετικότητα ανάμεσά τους, και μια διαλεκτική μεταβολή, η οποία είναι σύμφυτη με όλα τα στοιχεία του. Το περιβάλλον, όπως και η Ιστορία, είναι τόσο σύνθετο φαινόμενο, που μόνο με τη Διαλεκτική μπορεί να μελετηθεί.
Δεύτερο, το περιβάλλον δεν είναι μόνο φυσικό φαινόμενο, αλλά και κοινωνικό, από τη στιγμή που ένα από τα βασικά υποσυστήματά του είναι και ο άνθρωπος. Ετσι, στο πλαίσιό του, υπεισέρχεται και ο κοινωνικός παράγοντας με ό,τι αυτό συνεπάγεται: Τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις και την ιστορική εξελικτική διαδικασία τους. Ο Ιστορικός Υλισμός, έτσι, αποτελεί απαραίτητο πλαίσιο προσέγγισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Τίποτα πλέον στο περιβάλλον δεν είναι αποτέλεσμα μόνο βιολογικών και φυσικών Νόμων, αλλά και κοινωνικών. Η καταστροφή του περιβάλλοντος του 20ού αιώνα, είναι απλά συνέπεια συγκεκριμένων κοινωνικοοικονομικών και ιστορικών εξελίξεων, οι οποίες προκαλούνται στη βάση του ιδιωτικού καπιταλιστικού κέρδους. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας από την αλόγιστη χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου ως πηγής κερδών των αυτοκινητοβιομηχανιών και των εταιριών πετρελαιοειδών, η αλλαγή του κλίματος από την εξαφάνιση των τροπικών δασών από τις πολυεθνικές εταιρίες εμπορίας τροπικής ξυλείας και τις φάρμες που εγκαθίστανται στις πρώην δασικές εκτάσεις, η δηλητηρίαση των εδαφών, αλλά και των ανθρώπων από την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων, που τελικά ωφελούν μόνον τις εταιρίες παραγωγής τους, η καταστροφή της βιοποικιλότητας και τόσα άλλα φαινόμενα περιβαλλοντικών καταστροφών δεν είναι τίποτα άλλο από τις επιδράσεις του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου στο περιβάλλον.

Σοσιαλισμός και περιβάλλον

Μετά από όλα αυτά, είναι κατανοητό ότι η περιβαλλοντική προστασία είναι τόσο σύμφυτη με το σοσιαλισμό, όσο η περιβαλλοντική καταστροφή με τον καπιταλισμό, και αυτό δεν είναι σχήμα λόγου, αλλά αποτέλεσμα της ίδιας της φιλοσοφίας και των νόμων του κάθε συστήματος.
Ο καπιταλισμός είναι το σύστημα της «ατομικής» πρωτοβουλίας, που αυτό όμως σημαίνει του ανεξέλεγκτου ιδιωτικού κέρδους χωρίς καμιά πρόνοια για κανέναν και για τίποτε, με συνέπειες τους πολέμους, τις περιβαλλοντικές καταστροφές, την απώλεια της υγείας εκατομμυρίων ανθρώπων, για να κερδίσουν οι εταιρίες που παράγουν φυτοφάρμακα, χημικά, μεταλλαγμένα.
Ο σοσιαλισμός, αντίθετα, από τη φιλοσοφία του είναι ένα σύστημα που αφορά όλους τους εργαζόμενους ανθρώπους, στο οποίο δεν υπάρχει ατομικό ιδιωτικό κέρδος και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Το φιλοσοφικό πλαίσιο του σοσιαλισμού είναι ο Μαρξισμός, ο Διαλεκτικός και ο Ιστορικός Υλισμός. Ο σοσιαλισμός δρα σε μια ενότητα φύσης και ανθρώπινης κοινωνίας, οι Νόμοι του εκπορεύονται από τους Νόμους της Διαλεκτικής – αλλιώς δεν είναι σοσιαλισμός – και αυτό σημαίνει ότι η αρμονική ανάπτυξη με το περιβάλλον είναι συστατικό του στοιχείο.

Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης
Καθηγητής Πολεοδομίας ΕΜΠ

• Το κείμενο του καθηγητή Γ. Μ. Σαρηγιάννη δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη τον Ιούνη του 2003, στα πλαίσια αφιερώματος στο περιβάλλον. Αναδημοσιεύεται εδώ με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος.