«ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ»

  «ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ»

Του Δημήτρη ΚΟΙΛΑΚΟΥ*

Η σχετική απήχηση που φαίνεται να βρίσκουν τελευταία οι διάφορες «θεωρίες συνωμοσίας», με αφορμή και την πανδημία, προβληματίζει έντονα όσους αρνούνται να συμβιβαστούν με το σκοταδισμό και τον ανορθολογισμό.
Στον αστικό Τύπο κυριαρχεί η προσέγγιση που τις αντιμετωπίζει σαν γραφικότητες, που βρίσκουν απήχηση μεταξύ κάποιων «ψεκασμένων» υποστηρικτών ό,τι πιο αντιδραστικού και οπισθοδρομικού παρασιτεί στη σύγχρονη κοινωνία. Καταγράφονται δε ως επικίνδυνες, καθώς η διάδοσή τους ευνοεί τον «πολιτικό λαϊκισμό», που η άνοδος της επιρροής του απειλεί την εξιδανικευμένη εικόνα της «σύγχρονης αστικής δημοκρατίας».

Αυτός είναι, σε τελική ανάλυση, ένας από τους λόγους για τους οποίους αυτή η συζήτηση παρουσιάζει πολιτικό ενδιαφέρον για το ΚΚΕ. Γιατί ελλοχεύει ο κίνδυνος να αποτελέσει ο προβληματισμός για τη διάδοση και απήχησή τους άλλοθι ώστε να εμπεδωθεί σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα το κάλπικα προσδιορισμένο δίπολο «πρόοδος - συντήρηση/οπισθοδρόμηση» ως κύριος άξονας διαπάλης μεταξύ των διαφόρων κομμάτων και επιτελείων της αστικής τάξης.


Η εικόνα που έρχεται το τελευταίο διάστημα από το πλατύ άνοιγμα του ΚΚΕ στην εργατική τάξη, στους αυτοαπασχολούμενους, στη νεολαία και τις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων, δείχνει ότι πρόκειται για ζήτημα το οποίο δεν μπορούμε να προσπερνάμε αβασάνιστα.

Μια σειρά από επιστημονικές έρευνες έχουν καταπιαστεί με το θέμα των «θεωριών συνωμοσίας», προσπαθώντας να ερμηνεύσουν τη διάδοσή τους, την ψυχολογία που τις συνοδεύει, τις συσχετίσεις μεταξύ της υιοθέτησης μιας τέτοιας συλλογιστικής με άλλες συμπεριφορές και στάσεις. Είναι δεδομένο ότι η μαρξιστική θεώρηση μπορεί να συμβάλει καταλυτικά ώστε να βγουν συμπεράσματα χρήσιμα για τους σκοπούς του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Η φιλοδοξία τούτων των αράδων δεν φτάνει μέχρι εκεί. Θα αρκεστούμε σε κάποιες πρώτες σκέψεις για το έδαφος πάνω στο οποίο διαδίδονται και αξιοποιούνται σήμερα διάφορες «θεωρίες συνωμοσίας».

Μια συζήτηση σε ναρκοθετημένο έδαφος

Υπάρχουν συνωμοσίες; Προφανώς ναι! Υπάρχουν μυστικές συνεννοήσεις μεταξύ παραγόντων της εξουσίας του κεφαλαίου, όπου χαράσσονται σχεδιασμοί για μελλοντικές κινήσεις τους; Προφανώς ναι! Υπάρχει χειραγώγηση της επιστημονικής έρευνας από τα μονοπώλια και απόρρητες έρευνες π.χ. για βιολογικά όπλα; Προφανώς ναι! Η Ιστορία, εξάλλου, βρίθει πάμπολλων τέτοιων περιπτώσεων, από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα. Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ποιο είναι το πρόβλημα με τις διάφορες «θεωρίες συνωμοσίας»;

Οσο κι αν διαισθητικά μπορεί κανείς σχετικά εύκολα να εντοπίσει πολλά από τα επιμέρους στοιχεία που τη συγκροτούν, δεν είναι τόσο εύκολο να δοθεί μια ολοκληρωμένη απάντηση.

Στη σχετική βιβλιογραφία, ως «θεωρία συνωμοσίας» προσδιορίζεται κάθε προσπάθεια εξήγησης ενός σημαντικού γεγονότος με κοινωνική επίδραση, η οποία το αποδίδει στη δράση μιας μικρής ισχυρής ομάδας που δρα μυστικά, για να δρομολογήσει εξελίξεις με στόχο να αποκομίσει σημαντικό πολιτικό ή/και οικονομικό όφελος. Ετσι, το τι καλύπτει η ομπρέλα των «θεωριών συνωμοσίας» δεν εξαρτάται από το αν και κατά πόσο αυτές ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά στον τρόπο με τον οποίο την ερμηνεύουν. Εξ ου και τεχνηέντως στη σχετική συζήτηση μπλέκονται μήλα και πορτοκάλια, δηλαδή η πραγματικότητα με φαντασιακές κατασκευές.

Ετσι, όμως, όποιος λέει ότι οι φαρμακευτικές έχουν βγάλει μαχαίρια για να ξεκοκαλίσουν πακτωλούς εκατομμυρίων με την πανδημία, είναι πολύ εύκολο να μπει στο ίδιο τσουβάλι με όποιον είναι πεπεισμένος ότι η πανδημία σχετίζεται με τα δίκτυα 5G. Κι αν στο συγκεκριμένο παράδειγμα μπορεί κανείς να τεκμηριώσει με τρόπο που δεν χωρά αμφισβήτηση ότι το πρώτο ισχύει και το δεύτερο όχι, κάτι τέτοιο δεν είναι πάντα εύκολο να γίνει.

Πολλές «θεωρίες συνωμοσίας» αποζητούν τεκμηρίωση σε αυθαίρετες συσχετίσεις γεγονότων, ενίοτε με ευλογοφανή τρόπο. Ετσι, συχνά καθίσταται δύσκολο να επικυρωθούν ή να διαψευστούν, αφού δεν είναι πάντα εύκολο να αποδειχθεί, με όρους τυπικής λογικής, αν αυτές οι συσχετίσεις έχουν αντικειμενικά αιτιακό χαρακτήρα και εξηγητική ισχύ. Γι' αυτό, εξάλλου, όσοι υιοθετούν «θεωρίες συνωμοσίας», τείνουν να αμφισβητούν άλλες ερμηνείες, συχνά θεωρώντας τες μέρος της προσπάθειας συγκάλυψης της συνωμοσίας.

Είναι χαρακτηριστικό, για παράδειγμα, πώς εκφράστηκε αυτό σε σχέση με την πανδημία, όταν τα κενά και οι αντιφάσεις στην αιτιολόγηση των μέτρων που εφάρμοσαν οι αστικές κυβερνήσεις δεν αποτέλεσαν μόνο πεδίο πολιτικής κριτικής - όπως, εξάλλου, έκανε με συνέπεια το ΚΚΕ - αλλά έδωσαν πάτημα στους θιασώτες των «θεωριών συνωμοσίας» να κάνουν λόγο για προσπάθεια συγκάλυψης της «αλήθειας» που «αποκαλύπτουν».

Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι η συζήτηση για τις «θεωρίες συνωμοσίας» στα αστικά Μέσα οργανώνεται εξαρχής σε σαθρό έδαφος. Η αξιοπιστία, η τεκμηρίωση και το περιεχόμενό τους μπαίνουν στο μπλέντερ μαζί με τα αντεπιχειρήματα εναντίον τους, έτσι που η αντικειμενική πραγματικότητα καταλήγει να είναι έως και αδιάφορη για την «αλήθεια» τους, αφού αυτή μετριέται μόνο με όρους κοινωνικής αποδοχής.

Το στοιχείο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς πλέον τα social media παίζουν καθοριστικό ρόλο για τη δικτύωση των ομάδων υποστήριξης που συγκροτούνται γύρω από τις διάφορες «θεωρίες συνωμοσίας» και την επικοινωνία των θέσεών τους. Οπως έχει δηλώσει ο CEO της «Facebook», Μ. Ζάκερμπεργκ, ο καθένας μπορεί να ισχυριστεί τη δική του αλήθεια στο Facebook εφόσον διαθέτει κοινό που συμφωνεί με αυτήν. Ετσι, όπως λέει, «εμείς προβάλλουμε όλες τις γνώμες και ο καθένας επιλέγει αυτήν που του ταιριάζει».

Τα «σκοτεινά κέντρα εξουσίας» και άλλα δαιμόνια που «βγάζουν λάδι» το σύστημα

Είναι εμπεδωμένο σε μεγάλο μέρος του λαού ότι «κουμάντο κάνουν οι πλούσιοι και ισχυροί». Οσο, όμως, αυτή η συνειδητοποίηση δεν αποκτά ολοκληρωμένη μορφή, εγκλωβίζεται και εκτρέπεται σε αντιδραστικούς δρόμους.

Είναι γνωστό π.χ. ότι κάπως έτσι έβρισκε από παλιά απήχηση ο αντισημιτισμός, στοχοποιώντας ως «ορατό εχθρό» το κοινωνικά κατασκευασμένο πρότυπο του φιλάργυρου Εβραίου μεγαλεμπόρου/τραπεζίτη που προσωποποιούσε το κεφάλαιο, συσκοτίζοντας την πραγματική πηγή των δεινών για το λαό.

Διαχρονικά, βρίσκουν μια ορισμένη απήχηση θεωρίες που αποδίδουν κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές εξελίξεις στις βουλές και τις ενέργειες διαφόρων «κλειστών» και «σκοτεινών» ομάδων, τύπου Illuminati ή μασονικών στοών. Ομως, οι πολυπλόκαμοι μηχανισμοί και τα επιτελεία της αστικής τάξης, μέσω των οποίων ξεδιπλώνονται και οι σχεδιασμοί, οι ανταγωνισμοί και οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της, έχουν μόνο σχετική αυτονομία και αυτοτέλεια, αφού συνολικά αποτελούν νήματα στο δίχτυ με το οποίο η εξουσία της έχει περιβάλει την κοινωνία.

Ετσι, για παράδειγμα, η Λέσχη Bilderberg μπορεί να μην έχει τα «δαιμονικά» χαρακτηριστικά που ενίοτε της αποδίδονται, αλλά δεν παύουν οι συζητήσεις που διεξάγονται υπό τη σκέπη της να αποτελούν πεδίο άσκησης ηγεσίας για επιχειρηματικούς και πολιτικούς εκπροσώπους του κεφαλαίου. Αντίστοιχα, ο Τζ. Σόρος μπορεί να μην είναι ο... Εωσφόρος, αλλά δεν παύει να είναι ένας μεγαλοεπενδυτής που μέσα από ένα δίκτυο μηχανισμών επιχειρεί να προωθήσει συγκεκριμένους οικονομικούς και πολιτικούς σχεδιασμούς που εξυπηρετούν τα συμφέροντά του.

Οσο κι αν περιβάλλεται με αντισυστημικό μανδύα, η στοχοποίηση τέτοιων «κλειστών σκοτεινών ομάδων» ουσιαστικά συμβάλλει ως βαλβίδα εκτόνωσης στη διόγκωση της αγανάκτησης απέναντι στο καπιταλιστικό σύστημα που καταδυναστεύει τους λαούς, με δύο τρόπους. Αφενός, γιατί τελικά βγάζουν λάδι το καπιταλιστικό σύστημα, αφού αυτές καταλήγουν να θεωρούνται εμπόδια που δεν το αφήνουν να λειτουργήσει κανονικά. Είναι αυτοί οι λίγοι «κακοί» (με τον όρο να έχει ηθική χροιά) που στρέφονται ενάντια στους (αταξικά προσδιορισμένους) πολλούς, σε μια προσέγγιση που παραγνωρίζει τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται με επίκεντρο τις σχέσεις παραγωγής. Αφετέρου, γιατί αξιοποιούνται από τους μηχανισμούς του συστήματος και ως «μπαμπούλας», για να ταυτίζονται με γραφικότητες όσοι αρχίζουν να αμφισβητούν τον καπιταλιστικό μονόδρομο.

Η αστική τάξη διαθέτει την εμπειρία, την τεχνογνωσία, τους μηχανισμούς και τα αντανακλαστικά ώστε να αξιοποιεί ποικιλοτρόπως τη διάδοση τέτοιων θεωρήσεων, για να μην τροφοδοτηθεί η αμφισβήτηση του καπιταλιστικού συστήματος, με αποτέλεσμα ό,τι αμφισβητεί την εξουσία του κεφαλαίου να ταυτίζεται με το περιθώριο.

Σύγχρονοι ιμάντες πολιτικής χειραγώγησης

Η τρέχουσα περίοδος φέρνει εμφατικά στο προσκήνιο και μια άλλη διάσταση: Την αξιοποίηση των «θεωριών συνωμοσίας» γύρω από την πανδημία για την πολιτική χειραγώγηση του λαού, στο πλαίσιο του οξυμένου ανταγωνισμού μεταξύ ιμπεριαλιστικών κέντρων και τμημάτων του κεφαλαίου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ενσωμάτωση στη διαπάλη ΗΠΑ - Κίνας, για την πρωτοκαθεδρία στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα, των «θεωριών συνωμοσίας» που υποστηρίζουν ότι έχουμε να κάνουμε με ιό κινεζικής προέλευσης ο οποίος εξαπολύθηκε σχεδιασμένα ώστε... (το κενό συμπληρώνεται με διάφορες εκδοχές). Αντίστοιχα ισχύει και για το ζήτημα του 5G, την ώρα που μαίνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ κινεζικών, αμερικανικών και ευρωπαϊκών μονοπωλιακών ομίλων για το ποιος θα πάρει το μεγαλύτερο μερίδιο από την «πίτα» των επενδύσεων πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ σε μια από τις πιο βασικές υποδομές για την προώθηση του πολυθρύλητου «ψηφιακού μετασχηματισμού» της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας.

Αν κανείς δει την πανοραμική εικόνα, θα διαπιστώσει ότι ακόμα και στις «θεωρίες συνωμοσίας» είναι ευδιάκριτα τα βασικά στρατόπεδα της αντιπαράθεσης μεταξύ μερίδων του κεφαλαίου. Από τη μια, μιλώντας σε αδρές γραμμές, είναι το το μπλοκ των δυνάμεων εκείνων που έχουν πιάσει από τα πριν καλύτερες θέσεις για να μπορούν να απαντήσουν στην εφορμούσα καπιταλιστική κρίση με παραγωγικές «πράσινες» και «ψηφιακές» επενδύσεις για να ξεστομώσει η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου με τους ίδιους να βγαίνουν κερδισμένοι (εξ ου και στο στόχαστρο ο Γκέιτς, το 5G κ.λπ.).

Από την άλλη είναι το μπλοκ των δυνάμεων εκείνων που έχουν διαφορετικές ιεραρχήσεις και βλέπουν να απειλούνται οι θέσεις τους στο πλαίσιο των ιμπεριαλιστικών αντιθέσεων και της εξέλιξης των ενδοαστικών αντιπαραθέσεων (εξ ου και στο στόχαστρο ο Τραμπ, η συζήτηση για την παρέμβαση της Ρωσίας στις πολιτικές εξελίξεις στις ΗΠΑ κ.λπ.). Προφανώς κανένα από τα δύο αυτά στρατόπεδα δεν είναι μονομπλόκ, αντίθετα σοβούν ισχυρές αντιθέσεις και στο εσωτερικό τους, εξαιτίας των οποίων βλέπουμε και συμμαχίες να αναδιατάσσονται σε διάφορες περιπτώσεις.

Στην προσπάθεια να ισχυροποιήσουν τις θέσεις τους στον μεταξύ τους ανταγωνισμό και να αποσπάσουν πολιτική συναίνεση και υποστήριξη από ευρύτερες λαϊκές δυνάμεις, οι αντιπαρατιθέμενες μερίδες της αστικής τάξης αξιοποιούν και τις διάφορες «θεωρίες συνωμοσίας». Ετσι, μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμες τόσο για αυτούς που εξυπηρετούνται από το περιεχόμενό τους, όσο και για εκείνους που εξυπηρετούνται από τη συσπείρωση ενάντια σε αυτό. Βασικό ρόλο στο παραπάνω παίζουν σήμερα τα social media, τα οποία αξιοποιούνται ως πολιτικά εργαλεία μέσω των οποίων παρεμβαίνουν ποικιλότροπα και πολύμορφα τα επιτελεία και οι μηχανισμοί της αστικής τάξης για τη διαμόρφωση της λεγόμενης «κοινής γνώμης», τη χειραγώγηση των λαϊκών και νεανικών συνειδήσεων.

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η προαναφερθείσα διαπάλη αποτυπώνεται ακόμα και στην ίδια τη λειτουργία τους, ανάλογα με τη στάση που επιλέγει να κρατήσει ο κάθε μονοπωλιακός όμιλος που τα ελέγχει ακόμα και ως προς τα μέτρα για τον περιορισμό της διάδοσης fake news και «θεωριών συνωμοσίας». Πρόσφατα, για παράδειγμα, είδαμε την αντιπαράθεση του Twitter με τον Τραμπ, την ώρα που το Facebook πήρε διαφορετική θέση. Προφανώς, το διακύβευμα δεν είναι η ...υπεράσπιση της αλήθειας και η αντικειμενικότητα της ενημέρωσης.

Ο πραγματικός εχθρός «συνωμοτεί» για να παραμείνει αόρατος

Η αντιφατικότητα που διέπει την ανάπτυξη της ταξικής πολιτικής συνείδησης της εργατικής τάξης στις σημερινές συνθήκες, και η οποία εν μέρει αντανακλάται και στην απήχηση διαφόρων «θεωριών συνωμοσίας», επιβεβαιώνει την ανάγκη να αναβαθμιστεί η δουλειά για τη σύσφιξη των ιδεολογικοπολιτικών δεσμών του Κόμματος με τις πλατιές μάζες εργαζομένων που ακόμα δεν έχουν κάνει ένα πιο αποφασιστικό βήμα ρήξης με το σύστημα.

Είναι κρίσιμο να σχεδιάσουμε άμεσα και συγκεκριμένα τη δουλειά μας με αυτές τις πλατιές μάζες εργαζομένων και νεολαίας, για να συμβάλουμε πιο αποφασιστικά στην ανασυγκρότηση, στη μαχητικότητα και μαζικότητα του εργατικού - λαϊκού κινήματος, στην κατεύθυνση της σύγκρουσης με τη δικτατορία του κεφαλαίου, τον πραγματικό, ορατό εχθρό που πασχίζει με χίλιους δυο τρόπους να παραμένει αόρατος, με ορίζοντα την εργατική εξουσία.

*Ο Δημήτρης Κοιλάκος είναι μέλος του Τμήματος Παιδείας και Ερευνας της ΚΕ του ΚΚΕ και της Κομματικής Επιτροπής Οργανώσεων Εξωτερικού του Κόμματος. 

902gr