19 Φεβ 2012

Η Επανάσταση και οι αντιφάσεις της


Η Επανάσταση και οι αντιφάσεις της
Για να οργανωθεί, εκδηλωθεί και πετύχει μια επανάσταση χρειάζεται να την ευνοούν οι αντικειμενικές συνθήκες, να στηρίζεται σε μια επαναστατική κοινωνική πρωτοπορία και σε κατάλληλη οργάνωση που θα την προετοιμάσει, σε μια επαναστατική ιδεολογία και σ' ένα πρόγραμμα κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, το οποίο θα συνεπάρει και θα συσπειρώσει γύρω του την πλειοψηφία των λαϊκών μαζών.
Οι αντικειμενικές συνθήκες ευνοούσαν την εκδήλωση της Ελληνικής Επανάστασης. Το παλιό φεουδαρχικό καθεστώς - με τις όποιες παραλλαγές του - έπνεε τα λοίσθια διεθνώς και η Οθωμανική Αυτοκρατορία ειδικότερα είχε πλέον πάρει την αντίστροφη πορεία της, που αργά ή γρήγορα θα την έθετε εκτός ιστορικού προσκηνίου. Από την άλλη η ανερχόμενη αστική τάξη υπογράμμιζε το περιεχόμενο των κοινωνικών αλλαγών, που αλλού κυοφορούνταν κι αλλού έπαιρναν σάρκα και οστά. Η αστική επανάσταση είχε αποδείξει το ιστορικά ξεπερασμένο των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής. Η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση είχε φέρει στο προσκήνιο της ιστορίας τις πλατιές λαϊκές μάζες, αποκαλύπτοντας σε όλες του τις διαστάσεις το κοινωνικό περιεχόμενο των οικονομικών εξελίξεων. Η διαμόρφωση των εθνικών συνειδήσεων προχωρούσε αλματωδώς. Και, φυσικά, δίπλα σ' αυτή την πραγματικότητα ξεδιπλωνόταν η αντίδραση της παλιάς κοινωνίας, που αρνούνταν να πεθάνει οικειοθελώς, αλλά και ο συντηρητισμός απέναντι σε μη ελεγχόμενες επαναστατικές εξελίξεις των ανώτερων τμημάτων της αστικής τάξης που είχαν τρομοκρατηθεί μπρος στην απελευθέρωση τεράστιων λαϊκών μαζών που είχε προκαλέσει η επανάσταση των Γάλλων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Επανάσταση του '21 έρχεται σε μια περίοδο συντηρητικής αναδίπλωσης στην Ευρώπη, όπου τόσο η αστική τάξη όσο και οι φεουδάρχες έχουν διδαχτεί πολλά από το προηγούμενο κύμα επαναστάσεων και ασφαλώς έχουν πάρει τα μέτρα τους. Η Ελληνική Επανάσταση είναι εθνικοαπελευθερωτική. Για αντικειμενικούς και υποκειμενικούς λόγους διακρίνεται από το περιορισμένο βάθος του κοινωνικού της προγράμματος, αφού κυρίως στρέφεται γύρω από το αίτημα της εθνικής αποκατάστασης με τη δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους.
Η επαναστατική πρωτοπορία και ιδεολογία
Το ρόλο της επαναστατικής πρωτοπορίας στην Επανάσταση του '21 ανέλαβαν, αρχικά, να παίξουν τα πιο ριζοσπαστικά τμήματα της αστικής τάξης της εποχής - μικρέμποροι και διανοούμενοι - που ταυτόχρονα ήταν και τα λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένα στο εσωτερικό της, βρίσκονταν κοντά στο λαό και γι' αυτό ήταν τα πιο δεκτικά στις επαναστατικές ιδέες, αφού - πέραν των άλλων - δεν είχαν πολλά πράγματα να χάσουν. Αντίθετα μόνο σε οφέλη μπορούσαν να προσδοκούν. Η επαναστατική αυτή πρωτοπορία συλλαμβάνει γρήγορα την ανάγκη της οργάνωσης, στην οποία και ανταποκρίνεται με τη συγκρότηση των λεγόμενων εταιρειών (Βλέπε: "Εταιρεία του Ρήγα", "Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο", "Φιλόμουσος Εταιρεία", "Φιλική Εταιρεία"). Πιο αποτελεσματική αποδείχτηκε η "Εταιρεία των Φιλικών", που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 από τους Ν. Σκουφά, Εμ. Ξάνθο και Αθ. Τσακάλωφ. Η εταιρεία αυτή αφομοίωσε τις καλύτερες αρχές οργανωτικής συγκρότησης της εποχής, αλλά δεν μπόρεσε ποτέ να βαθύνει στο κοινωνικό της πρόγραμμα. Π. χ. ουδέποτε κατάφερε να αποκτήσει ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα για το ζήτημα της γης και να ανταποκριθεί στους πόθους της μεγάλης μάζας του λαού, των ακτημόνων και των μικροϊδιοκτητών. Σ' αυτό συντέλεσε - πέραν των άλλων - και το γεγονός ότι γρήγορα το πάνω χέρι στις γραμμές της και στην ηγεσία του επαναστατικού αγώνα πήρε η συμμαχία των ισχυρών, οικονομικά, αστών με τους κοτζαμπάσηδες και τον ανώτερο κλήρο, μια συμμαχία που διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με τον εξωτερικό παράγοντα.
Η ψυχή, η προϋπόθεση επιτυχίας και η δύναμη που χάρισε τη νίκη στην επανάσταση - σ' ό,τι αφορά την εθνική απελευθέρωση - ήταν ο λαός, η αγροτική μάζα κυρίως και κατά δεύτερο λόγο οι εμποροϋπάλληλοι και οι ναύτες που αριθμητικά ήταν πολύ λίγοι. Οι "ξεβράκωτοι" σύμφωνα με την ορολογία της Γαλλικής Επανάστασης, που στέναζαν κάτω από την κοινωνική καταπίεση Οθωμανών και Ελλήνων τσιφλικούχων, ήθελαν να απαλλαγούν από αυτή και είχαν τεράστια - αν και όχι συγκεντροποιημένη - πείρα, αιώνων, ένοπλης αντίδρασης στο κοινωνικό καθεστώς με το κίνημα της κλεφτουριάς. Ομως οι "ξεβράκωτοι" της Ελληνικής Επανάστασης δεν είχαν συνείδηση της δύναμής τους.
Ως προς την ιδεολογία της η Επανάσταση δεν μπορεί παρά να συμβαδίζει με την εποχή της. Εμπνέεται από τις ιδέες της ανερχόμενης αστικής τάξης διεθνώς. Κατ' αρχήν εμπνέεται από τη Γαλλική Επανάσταση. "Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων - λέει ο Κολοκοτρώνης - έκαμε, κατά τη γνώμη μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου" ("Απομνημονεύματα", εκδόσεις Μέρμηγκας, τόμος 1ος, σελ. 275). Εμπνέεται όμως και από το κίνημα των Καρμπονάρων στην Ιταλία, τους Δεκεμβριστές στη Ρωσία κ. ο. κ. (Λ. Στρίγκου: "Η Επανάσταση του '21", εκδόσεις Θεμέλιο 1966, σελ. 40-41). Ομως τα ιδεολογικά ρεύματα που συνεπαίρνουν τους Ελληνες και έρχονται κυρίως από το εξωτερικό - με όλες τις συντηρητικές αλλοιώσεις που έχουν δεχτεί στο διάβα του χρόνου λόγω των κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων που συντελούνται - δε γίνεται κατορθωτό να μετουσιωθούν στην ελληνική πραγματικότητα ολοκληρωμένα, να ξεδιπλώσουν όλο το ριζοσπαστισμό τους και να εκφράσουν το σύνολο του κοινωνικοπολιτικού προβλήματος, γεγονός που εξηγείται σε μεγάλο βαθμό και από τις ανακατατάξεις στο επίπεδο της ηγεσίας του επαναστατικού αγώνα. Δεν είναι δυνατό να μην προσεχτεί ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, δεν αγκάλιασε τους πόθους των λαϊκών μαζών για λύση του αγροτικού ζητήματος με απαλλοτρίωση και μοίρασμα της γης, συγκρούστηκε μ' αυτούς τους πόθους (βλέπε τους σκληρούς εμφυλίους πολέμους στο διάστημα του επαναστατικού αγώνα), περιόρισε τους ορίζοντές της και ταυτίστηκε πολύ γρήγορα μόνο με την ανάγκη συγκρότησης ανεξάρτητης εθνικής κρατικής οντότητας, που, ασφαλώς, ήταν μια ουσιαστική κοινωνική και πολιτική αλλαγή, αλλά όχι η μόνη αναγκαία.
Ορισμένες ταξικές ιδιομορφίες
Πιο πριν αναφερθήκαμε συνοπτικά στις κοινωνικές τάξεις και στρώματα που με την παρουσία και τη δράση τους σφράγισαν τον επαναστατικό αγώνα. Πρέπει όμως να επισημάνουμε κάποιες βασικές ταξικές ιδιομορφίες που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην πορεία, την εξέλιξη και την κατάληξη του επαναστατικού αγώνα των Ελλήνων.
Η αστική τάξη της εποχής - όπως και κάθε τάξη σε κάθε εποχή - δε διακρίνεται από ομοιομορφία και ομοιογένεια. Διέπεται από τις δικές της εσωτερικές διαστρωματώσεις και αντιφάσεις. Κυρίως αναπτύσσεται εκτός του ελληνικού χώρου (στις ελληνικές παροικίες της Ρωσίας, της Αυστρίας, της Γερμανίας, της Μολδοβλαχίας), παίζει μεταπρατικό ρόλο και αποτελεί το συμπλήρωμα του ξένου κεφαλαίου - με το οποίο συμφύεται - στις ανταλλακτικές σχέσεις Ευρώπης - Ανατολής. Τέτοια είναι και η δραστηριότητα των εμποροκαραβοκυραίων στα ελληνικά νησιά. Το οικονομικά ισχυρό τμήμα της αστικής τάξης πέραν του ότι διακατέχεται από το συντηρητισμό του μεγάλου κεφαλαίου της Ευρώπης, με το οποίο συνδέεται, κύριο μέλημά του έχει να κερδοσκοπεί από τις εμπορικές του δραστηριότητες και ενδιαφέρεται για την εθνική απελευθέρωση μόνο στο βαθμό που αυτή συνάδει με τα συμφέροντά του, πράγμα που δε συμβαίνει πάντοτε. Ετσι εξηγείται άλλωστε και το γεγονός ότι οι Φιλικοί στο ξεκίνημά τους, όταν απευθύνθηκαν στους μεγαλέμπορους για να τους στρατολογήσουν στον αγώνα, αντιμετώπισαν το χλευασμό, την αποδοκιμασία και το γύρισμα της πλάτης (Ι. Φιλήμονος: "Δοκίμιον ιστορικόν περί της "Φιλικής Εταιρείας"", σελ. 179). Οι μεγαλοαστοί θα προσχωρήσουν στην Επανάσταση όταν θα εκτιμήσουν πως η πορεία της είναι αναπότρεπτη. Ομως θα συμμαχήσουν με τους κοτζαμπάσηδες, θα περιορίσουν τους κοινωνικοπολιτικούς της ορίζοντες και θα πρωταγωνιστήσουν ώστε να τη θέσουν κάτω από την ομπρέλα των μεγάλων δυνάμεων.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην Επανάσταση - όπως προαναφέραμε - παίζουν τα κατώτερα τμήματα των αστών (μικρέμποροι, διανοούμενοι και βιοτέχνες). Δεν πρέπει να μας διαφεύγει π. χ. ότι ο ιθύνων νους της "Φιλικής Εταιρείας", ο Ν. Σκουφάς, ήταν χρεοκοπημένος έμπορος (Γ. Κορδάτου: "Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας", τόμος X, σελ. 30 και Ι. Φιλήμονος, στο ίδιο, σελ. 179). Οι ριζοσπάστες αυτοί αστοί γρήγορα θα περάσουν σε δεύτερη μοίρα. Δεν έχουν την τόλμη και τη δύναμη να κρατήσουν την ηγεσία του αγώνα, όταν από το 1819 στη "Φιλική Εταιρεία" μπαίνουν τα συντηρητικά στοιχεία, οι μεγαλέμποροι, οι κοτζαμπάσηδες και οι Φαναριώτες δεν έχουν την οικονομική δύναμη να χρηματοδοτήσουν αυτό τον αγώνα, δεν έχουν ολοκληρωμένο κοινωνικό πρόγραμμα και τρέφουν αυταπάτες για τις επιδιώξεις των ισχυρών.
Τα αντιδραστικά φεουδαρχικά στρώματα, οι κοτζαμπάσηδες, οι Φαναριώτες και η εκκλησία (πλην του κατώτερου κλήρου που ζει στη φτώχεια και έχει σχέσεις με το λαό) είναι αντίθετα με την επανάσταση, γιατί απολαμβάνουν ισχυρά οικονομικά προνόμια και διαθέτουν δύναμη και εξουσία στα πλαίσια του Οθωμανικού κράτους (βλέπε: Γ. Ζέβγου: "Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας", μέρος Α, σελ. 11-25). Προσχωρούν στην Επανάσταση όταν αντιλαμβάνονται πως δεν μπορούν να την εμποδίσουν, συνεχώς την υπονομεύουν, διεκδικούν την ηγεσία, καταδιώκουν και παραμερίζουν τα λαϊκά - ριζοσπαστικά στοιχεία, επιδιώκουν να σταματήσουν τις κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις της. Τέλος, ο λαός, δηλαδή η αγροτική μάζα των μικροϊδιοκτητών και των ακτημόνων - αλλά και οι εμποροϋπάλληλοι και ναύτες - αν και είναι η πλειοψηφούσα δύναμη χωρίς την οποία δε θα γινόταν η επανάσταση, στη συντριπτική τους πλειοψηφία αποτελούνται από απλούς ανθρώπους, χωρίς μόρφωση, διασκορπισμένους σ' όλη την επικράτεια της χώρας, χωρίς πολιτική πείρα και ωριμότητα, χωρίς δική τους ξεχωριστή οργάνωση - αντικειμενικά δεν ήταν δυνατό να υπάρξει τέτοια οργάνωση - ώστε να είναι σε θέση να διεκδικήσουν και να επιβάλουν τους πόθους τους (Γ. Κορδάτου "Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας", τόμος X, σελ. 676).

ByΦιλιππος Ανθης στις

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

TOP READ