«κριση και ΚΚΕ

«κριση και ΚΚΕ    

   
 

οσ. Στάλιν µιλώντας στο 15ο Συνέδριο του Κοµ. Κόµµατος της
Σοβιετικής Ενωσης τον ∆εκέµβρη του 1927, για την µερική
«σταθεροποίηση» του καπιταλισµού διεπίστωσε: «Απ’ αυτήν
την σταθεροποίηση, απ’ το ότι η παραγωγή αυξάνει. απ’ τ’ ότι… το εµπό-
ριο αυξάνει, απ’ τ’ ότι η τεχνική πρόοδος και οι παραγωγικές δυνατότητες
αναπτύσσονται, ενώ, η παγκόσµια αγορά, οι διαστάσεις της αγοράς αυ-
τής και οι σφαίρες επιρροής των ξεχωριστών ιµπεριαλιστικών οµάδων
παραµένουν πολύ είτε λίγο σταθερές, ακριβώς απ’ αυτό ξεφυτρώνει η
πιο βαθειά και η πιο οξεία κρίση του παγκόσµιου καπιταλισµού
φορτωµένη µε καινούργιους πολέµους και απειλούσα την ύπαρξη
οποιασδήποτε σταθεροποίησης».
Υστερα από δυόµιση χρόνια τον Ιούνη του 1930 ο σ. Στάλιν πάλι, στο
16ο Συνέδριο του Κ.Κ. της Σοβ. Ενωσης στην έκθεση του έλεγε: «Πρέ-
πει να παραδεχθούµε ότι η σηµερινή οικονοµική κρίση είναι η πιο σοβα-
ρή και η πιο βαθειά κρίση απ’ όλες τις παγκόσµιες οικονοµικές κρίσεις
που υπήρξαν ως τα σήµερα».
Ολη η πορεία των γεγονότων και η εξέλιξη της παγκόσµιας οικονοµι-
κής κρίσης αποτελούν περίλαµπρη δικαίωση των διαπιστώσεων του σ.
Στάλιν. Η µαρξιστική-λενινιστική σκέψη απόδειξε περίτρανα ότι είναι
η µόνη επιστηµονική σκέψη που πρόβλεψε και ανάλυσε την κρίση σ’
όλες τις λεπτοµέρειες και σ’ όλα τα στάδια της εξέλιξής της.
Μα ταυτόχρονα αποδείχτηκε περίτρανα η χρεωκοπία και ο κοµπο-
- 51 -
* ∆ηµοσιεύτηκε στο τεύχος 4 (Φλεβάρης) της ΚΟΜΕΠ του 1932. ∆ηµοσιεύεται µε βάση
τη γραφή, την ορθογραφία και τη σύνταξη του πρωτότυπου. 
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 51γιαννιτισµός των διάφορων αστών και σοσιαλιστών θεωρητικών και οι-
κονοµολόγων που µπερδεµένοι µέσα στις αντιθέσεις της κρίσης στά-
θηκαν ανίκανοι να δώσουν µια σωστή διάγνωση. 
Η χρεωκοπία αυτή της αστικής και σοσιαλφασιστικής
1
θεωρητικής
σκέψης εκδηλώθηκε ξεκάθαρα και στη χώρα µας, σ’ όλο το διάστηµα
απ’ την αρχή της κρίσης, απογυµνώθηκε όµως πέρα για πέρα τελευταία
µε την όξυνση της οικονοµικής κρίσης και το πέρασµα της στην και-
νούργια της φάση την πιστωτική-νοµισµατική κρίση καθώς και την κρί-
ση των δηµόσιων οικονοµικών. Απ’ την πιο πάνω παρέα δεν ξεφεύγει
και ο τρικέφαλος ελληνικός τροτσκισµός µε επί κεφαλής τον χειροτο-
νηθέντα επίσηµα απ’ τον Τρότσκυ αρχειοφασισµό
2
, που µια αρνιότανε
πέρα για πέρα την κρίση και µια διεκήρυττε ότι πάει πια ο καπιταλισµός
καταστράφηκε (!), υπόγραψε µόνος του την καταδίκη (!) κτλ. κτρ. 
Πρέπει εδώ ακόµα µια φορά να τονισθεί ότι η πρώην διοίκηση του
κόµµατος όπως και σε ολόκληρη άλλη σειρά ζητηµάτων, έτσι και στο
ζήτηµα της βαθειάς οικονοµικής κρίσης που τραντάζει τα θεµέλια του
ελληνικού καπιταλισµού, ιδεολογικά συνθηκολογούσε µπροστά στις
διάφορες αντεπαναστατικές τροτσκιστικές θεωρίες. 
* * *
Ο τελευταίος µήνας µας έφερε ολόκληρη σειρά από καινούργια γεγο-
νότα που δείχνουν το παραπέρα βάθεµα κι όξυνση της κρίσης. Η οικο-
νοµική κρίση στην καινούργια της φάση κλονίζει βασικά ολόκληρο το
πιστωτικό, νοµισµατικό και δηµοσιονοµικό σύστηµα του ελληνικού κα-
πιταλισµού. Η όξυνση και ο αντίχτυπος της παγκόσµιας κρίσης κάνουν
τον κλονισµό αυτό πιο συνταραχτικό. 
Στο επίσηµο ανακοινωθέν που εκδόθηκε το βράδυ της 5 ∆εκεµβρίου
1931, ύστερα απ’ τη συνοµιλία Βενιζέλου-Μαξίµου, ανάµεσα στ’ άλλα
λεγότανε: «Ο κ. Βενιζέλος, χωρίς να παραγνωρίζει την σοβαρότητα της
διεθνούς οικονοµικής καταστάσεως, νοµίζει ότι υπάρχουν ακόµη ελπίδες
επιτυχίας συνεννοήσεως µεταξύ των µεγάλων δυνάµεων, η οποία θα επι-
- 52 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
1. Σηµ. Σύνταξης: Εννοεί τη σοσιαλδηµοκρατία. Η έννοια σοσιαλφασισµός χρησιµοποι-
όταν από τα ΚΚ για να δείξει το ρόλο της σοσιαλδηµοκρατίας στην ενίσχυση των φα-
σιστικών κινηµάτων στις δεκαετίες 1920 και 1930.
2. Σηµ. Σύνταξης: Εννοεί τον αρχειοµαρξισµό. 
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 52τρέψει την συνέχισιν της δι’ εξωτερικών δανείων χρηµατοδοτήσεως των
παραγωγικών έργων τοιουτοτρόπως δε και το κάλυµµα θα διατηρηθή
ακλόνητον εν συνδυασµώ µάλιστα, προς τα ληφθέντα περιοριστικά
µέτρα και το εθνικόν εισόδηµα, µετά την συµπλήρωσιν των παρα-
γωγικών έργων θ’ αυξήση εις τρόπον ώστε να µη υπάρχει του λοι-
πού ουδείς κίνδυνος δια το ισοζύγιον των οικονοµικών µετά της
αλλοδαπής λογαριασµών µας».
Τι µας είπε ο ίδιος ο Βενιζέλος φεύγοντας στις 20 του Γενάρη για τη
Λωζάννη; «…Οπωσδήποτε και αν συνέλθη η εν λόγω συνδιάσκεψις δεν
φαίνεται πιθανόν ότι θα δυνηθή να φθάση εις οριστικήν λύσιν είναι δε πι-
θανόν να ληφθούν προσωρινά µέτρα, αναβαλλοµένης επί τινας µήνας της
οριστικής διευθετήσεως».
Οπως είνε γνωστό όχι µονάχα δεν πάρθηκαν «προσωρινά µέτρα» µα η
συνδιάσκεψη της Λωζάννης ούτε καν συνήλθε, ναυάγησε πέρα για πέρα.
Τι είνε εκείνο που ανάγκασε το Βενιζέλο ν’ αλλάξει τόσο µέσα σ’ ενάµι-
συ µήνα ώστε να γίνει «αγνώριστος»; Η αιτία βρίσκεται στα καινούργια
στοιχεία που µας έφερε ο τελευταίος αυτός 1½ µήνας που δείχνουν όλο
το βάθος της καινούργιας φάσης της οικονοµικής κρίσης και δικαιώνουν
πέρα για πέρα τη προοπτική του Κ.Κ.Ε. που απ’ το «Ριζοσπάστη» της 3
Νοέµβρη 1931 διακήρυττε: «Τι έχουµε σήµερα στην Ελλάδα; Εχουµε µια
βαθειά οικονοµική κρίση που ολοένα οξύνεται, που πέρασε πια σε και-
νούργια φάση της εξέλιξής της, στην πιστωτική-χρηµατική κρίση και που
προχωρεί γοργά και υποσκάφτει τα θεµέλια της δραχµής. Τα δηµόσια οι-
κονοµικά κλονίζονται και βαδίζουν προς τη χρεωκοπία». 
Ποια είνε τα τελευταία αυτά γεγονότα; 
Παρ’ όλα τα περιοριστικά µέτρα η διαρροή συναλλάγµατος στο εξω-
τερικό εξακολούθησε ακράτητη, πράγµα που επέφερε καινούργια πτώ-
ση των καλυµµάτων
3
της δραχµής. Παρ’ όλη την πολιτική του περιορι-
σµού των κυκλοφοριακών µέσων (στις 15/10/31, δηλαδή την εποµένη
του αγγλικού κραχ κυκλοφορούσαν 4.309,8 εκ. δρ. σε τραπεζογραµµά-
τια στις δε 23/1/32 3780,8, έχουµε δηλ. διαφορά 529 εκ. δρ. είτε 13%)
που απέβλεπε στην εξασφάλιση του ποσοστού του καλύµµατος πάνω
απ’ τα 40% η διαρροή των καλυµµάτων εξακολούθησε πράγµα που
ανάγκασε την κυβέρνηση και τη Τράπεζα της Ελλάδος να µειώσουν το
- 53 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
3. Σηµ. Σύνταξης: Εννοεί αποθέµατα σε συνάλλαγµα. 
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 53ποσοστό του καλύµµατος κάτω απ’ τα 40%. Ετσι ουσιαστικά η δραχµή
έχασε τη χρυσή της βάση. Αυτό εκδηλώνεται και στην ελεύθερη αγορά
όπου το δολλάριο έφτασε τις 98 δραχµές. Το γεγονός αυτό αποδείχνει
όλη τη χρεωκοπία των κυβερνητικών µέτρων για τη «σωτηρία» της
δραχµής. Πάντως απ’ το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να βγάλουµε
εσφαλµένα συµπεράσµατα. Ο Βενιζέλος µιλώντας στο γεύµα της Πλά-
κας στις 8 του Γενάρη είπε: «Τα πράγµατα εξηλίσσοντο οµαλώς, µέχρις
ότου η κατά Ιούνιον επίτασις της κρίσεως εν Γερµανία και η κατά Σε-
πτέµβριον αποµάκρυνσις της λίρας από της χρυσής βάσεως, επέτειναν
την παγκόσµιον οικονοµικήν κρίσιν. Ητο φυσικόν η επίτασις της κρί-
σεως ταύτης να έχη ισχυρότατον και παρ’ ηµίν αντίκτυπον».
Είναι ολοφάνερη η προσπάθεια που κάνει ο Βενιζέλος να ερµηνεύσει
την κρίση στην Ελλάδα αποκλειστικά και µόνο µε την πτώση της στερ-
λίνας. Ετσι την κρίση δεν την βλέπει παρά µόνο στην ελάττωση των κα-
λυµµάτων. Αν κατορθώσουµε να σταµατήσουµε την ελάττωση των κα-
λυµµάτων πάει την φάγαµε την κρίση! Ετσι το άπαντο της κρίσης πε-
ριορίζεται µέσα στα πλαίσια της πιστωτικής-χρηµατικής κρίσης που
οφείλεται βασικά σε εξωτερικά αίτια! 
Μια πρόχειρη ανάλυση µερικών αριθµών θα µας πείσει πόσο εσφαλ-
µένος και κοµπογιαννίτικος είνε ο ισχυρισµός αυτός. Οταν άρχισε να
δουλεύει η Τράπεζα της Ελλάδος τα καλύµµατα ήσαν 3.963,9 εκ. δραχ-
µές (κατάσταση 14/5/28). Η κατάσταση της 7/10/31 δηλ. της παραµο-
νής του κραχ της στερλίνας παρουσιάζει καλύµµατα 2.379,7 εκ. δρ.
έχουµε δηλ. σ’ όλο αυτό το διάστηµα πτώση κατά 1.584,2 εκ. δρ. δηλα-
δή 40%. Μετά την πτώση της στερλίνας η κατάσταση της 15/10/31 πα-
ρουσιάζει καλύµµατα 2381,4 εκ. δρ. (αυτό µετά την ταχυδακτυλουργία
µε τα 5 εκατ. δολλάρια της Εθνικής) η δε κατάσταση της 23/1/32
1737,3. Εχουµε έτσι διαφορά µέσα στους τρεις τελευταίους µήνες κα-
τά 645,1 εκ. δραχ. είτε πτώση κατά 28%. Η πτώση απ’ τις 14/5/28 ως τις
23/1/32 ανέρχεται σε 2.227,6 εκ. δρ. είτε 56%! 
Οι αριθµοί λοιπόν αυτοί µας δείχνουν ότι η πτώση των καλυµµάτων,
δηλ. των αποθεµάτων σε συνάλλαγµα της χώρας δεν οφείλεται στο κραχ
της στερλίνας µα οφείλεται στην οξεία βιοµηχανική και αγροτική κρί-
ση που άρχισε στη χώρα µας απ’ το 1929 και κατά δεύτερο λόγο στην
επίδραση της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης. Το αγγλικό κραχ δεν
έκανε τίποτε άλλο παρά να επιταχύνει το ρυθµό της όξυνσης της κρίσης
- 54 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 54στη χώρα µας και του περάσµατός της στην καινούργια της φάση την
πιστωτική-χρηµατική και νοµισµατική κρίση. 
Η διαρροή συναλλάγµατος στο εξωτερικό είναι γεγονός που συνόδευε
πάντα την καπιταλιστική οικονοµία της Ελλάδας στην εξέλιξή της και
οφείλεται στο ότι η οικονοµία αυτή ούτε ήταν πάντα ελλειµµατική, το
ισοζύγιον των πληρωµών της καπιταλιστικής Ελλάδος πάντα ήταν πα-
θητικό. Τα κέρδη της ναυτιλίας, τα εµβάσµατα των µεταναστών κτλ. και
κυρίως ο ακράτητος δανεισµός απ’ το εξωτερικό καλύπτουν έτσι είτε
αλλοιώς τα ελλείµµατα αυτά. Μα ο δανεισµός αυτός µε τις αυξανόµε-
νες πάντα υποχρεώσεις που δηµιουργεί για την πληρωµή των τοκοχρε-
ωλυσίων αυτών, στους ξένους κατόχους των τίτλων των δανείων µας,
σε ξένο συνάλλαγµα εις χρυσόν, αναπαρήγαγε ολοένα και πιο βαθειά τη
βασική αυτή αντίθεση της ελλ. καπιταλιστικής οικονοµίας. 
Η οικονοµική κρίση µε το χτύπηµα των εξαγωγών µας που σχετικά µε
τις εισαγωγές πέφτουν πιο γρήγορα, αν και σε απόλυτους αριθµούς οι
εισαγωγές ελαττώθηκαν περισσότερο, µε την ακινητοποίηση µεγάλου
µέρους του εµπορικού µας στόλου, µε την τεράστια ελάττωση των εµ-
βασµάτων µεταναστών κτρ. κτρ., όξυνε στο ακρότατο όριο την παρα-
πάνω αντίθεση και κατάφερε έτσι αποφασιστικό χτύπηµα ενάντια στη
δραχµή. Σύµφωνα µε την κατάσταση της 23/1/32 της Τραπέζης της Ελ-
λάδος η αναλογία των καλυµµάτων προς την κυκλοφορία, παρ’ όλη τη
σοβαρή ελάττωση της τελευταίας όπως δείξαµε πιο πάνω, έφτασε τα
38,42%. Αυτά λέγει η επίσηµη κατάσταση. Η ανεπίσηµη, δηλ. αυτή που
περνά στην ελεύθερη αγορά λέγει άλλα πούναι κατά πολύ χειρότερα. Η
µείωση αυτή των καλυµµάτων ανάγκασαν την κυβέρνηση και την Τρά-
πεζα της Ελλάδος να περιορίσουν ακόµα πιο πολύ την παροχή συναλ-
λάγµατος για το εµπόριο. Τα µέτρα αυτά θα συντείνουν στην ακόµα πιο
µεγάλη ένταση της κρίσης. 
Αυτός είναι ένας απ’ τους λόγους που έκαναν «αγνώριστο» το Βενι-
ζέλο µέσε σε ενάµισυ µήνα. 
Η κατάσταση του εξωτερικού εµπορίου χειροτερεύει, η εύρυνση του
ελλείµµατος διαρκώς αυξάνει. Ο Αλ. ∆ιοµήδης µιλώντας στο λόγο του
στο τεχνικό επιµελητήριο για το εξωτερικό εµπόριο είπε: «Ευτυχώς ότι
η εισαγωγή δεικνύει µείζονα ακόµα ελάττωση». Στο περασµένο φύλλο
της «Κοµ. Επιθ.» (αρ. 3 Γενάρης 1932) αποδείχτηκε πόσο κοµπογιαν-
νίτικος είναι ο ισχυρισµός αυτός. Βέβαια µια και εξ αιτίας της κρίσης
- 55 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 55πέφτει το σύνολο του εξωτερικού εµπορίου, πέφτει σε απόλυτους αριθ-
µούς και το έλλειµµά του. Μα σε σχετικούς αριθµούς το έλλειµµα αυτό
αυξάνει γιατί η πτώση των εξαγωγών είναι µεγαλείτερη απ’ την πτώση
των εισαγωγών. Ετσι η εξαγωγή στους 11 πρώτους µήνες του 1931
ελαττώθη κατ’ αξίαν κατά 27% ενώ η εισαγωγή µονάχα κατά 18%. Οι
αριθµοί αυτοί είναι πολύ πιο πειστικοί απ’ τις σοφιστείες του ∆ιοµήδη. 
Αν πάρουµε όµως το εξωτερικό µας εµπόριο όχι στις δραχµές µα στα
εµπορεύµατα έχουµε εικόνα που είνε ακόµα χειρότερη. 
Οι αριθµοί αυτοί παρουσιάζουν την παρακάτω κατάσταση: 
Ετσι οι εισαγωγές σε είδη παρουσιάζουν στο 1931 σχετικά µε το 1930
αύξηση έστω και ελάχιστη. Ολότελα αντίθετη εικόνα παρουσιάζουν οι
εξαγωγές: 
Η πτώση λοιπόν των εξαγωγών σε είδη στο 1931 σε σύγκριση µε το
1930 είναι σοβαρώτατη και δείχνει όλο το βάθος και την ένταση της κρί-
σης. Το γεγονός ότι η διαφορά δεν παρουσιάζεται τόσο έκδηλη όταν
συγκρίνουµε την εξαγωγή και εισαγωγή σε δραχµές οφείλεται στο ότι
η πτώση των τιµών των εισαγοµένων εµπορευµάτων είναι µεγαλείτερη
απ’ την πτώση των τιµών των εµπορευµάτων που εξάγουµε. 
Εχοντας υπόψη µας ότι, τόσο πριν, πολύ όµως περισσότερο σήµερα
µε το σταµάτηµα παροχής δανείων απ’ το εξωτερικό, την τεράστια ελάτ-
τωση των αδήλων πόρων κλπ. οι εξαγωγές µας αποτελούσαν το σπου-
δαιότερο παράγοντα εξασφάλισης συναλλάγµατος µπορούµε να κατα-
- 56 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
Εισαγωγή 1931 1930 ∆ιαφορά στο 1931 σε % σχετικά µε το 1930
Κεφαλαί  1.112.177 1.099.284 +12.893 102,0%
Τεµάχια  11.922.336 11.221.909 +700.427 106,0%
Τόνοι 2.351.633 2.331.339 +30.294 100,8%
Εξαγωγή 1931 1930 ∆ιαφορά στο 1931 σε % σχετικά µε το 1930
Κεφαλαί  168 273 -105 39%
Τεµάχια  13.305 41.499 -28.194 68%
Τόνοι  551.726 703.494 -151.768 22%
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 56λάβουµε τη σοβαρότητα που έχει για τον ελληνικό καπιταλισµό το ζή-
τηµα της αύξησης των εξαγωγών, της ισοσκέλισης του εµπορικού µας
ισοζυγίου, της ελάττωσης των εισαγωγών κτλ. 
Αυτού ψάχνει να βρει ο Ελληνικός καπιταλισµός τη «λύση» του προ-
βλήµατος του ισοζυγίου των πληρωµών. 
Οι λογαριασµοί µας µε το εξωτερικό παρουσιάζουν στην τετραετία
1928-1931, σύµφωνα µε τους αριθµούς που έδωσε ο ∆ιοµήδης στη διά-
λεξή του στο τεχνικό επιµελητήριο, την παρακάτω κατάσταση: 
Σύµφωνα µε τους ίδιους αριθµούς το έλλειµµα καλύφθηκε µε τα δά-
νεια που γίνηκαν στο διάστηµα αυτό και που ανέρχονται σε 20.500.000
λίρες, µε 5.500.000 λίρες απ’ τα σε χρυσό καλύµµατα της δραχµής που
ελαττώθηκαν κατά το ποσό αυτό στο διάστηµα απ’ το 1928-1931 και µε
73 άλλα εκ. λίρες που προέρχονται απ’ τα κέρδη της ναυτιλίας, τα εµ-
βάσµατα των µεταναστών, τοποθετήσεις ξένων κεφαλαίων, απ’ τις επα-
νορθώσεις κτλ. 
Βλέπουµε λοιπόν ότι επί συνόλου υποχρεώσεων προς το εξωτερικό
από 160 εκ. λίρες οι εξαγωγές µας δεν κάλυψαν παρά τα 61 εκ. δηλ. τα
38% µονάχα. Ο ∆ιοµήδης για να σκεπάσει την πραγµατική σηµασία των
αριθµών αυτών, µας δίνει την τετραετία συνολικά και όχι ανάλυση συγ-
κριτική για τον κάθε χρόνο. Εχοντας όµως υπ’ όψει µας τα αδιαµφι-
σβήτητα γεγονότα της ελάττωσης των εµβασµάτων, του σταµατήµατος
παροχής δανείων απ’ το εξωτερικό, της επίσπευσης του ρυθµού της
ελάττωσης των καλυµµάτων κτλ. µπορούµε να είµεθα βέβαιοι ότι το πα-
ραπάνω έλλειµµα δεν µοιράζεται ίσα στα τέσσερα χρόνια, µα αυξάνει
προοδευτικά από χρόνο σε χρόνο.
Αυτό το γεγονός ξεσκεπάζει πέρα για πέρα την ουτοπία των σχεδίων
για τη λύση του προβλήµατος ισοζυγίου των πληρωµών µε την αύξηση
της εξαγωγής, ελάττωση της εισαγωγής κτλ. Στην καλλίτερη περίπτω-
- 57 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
Σε εισαγωγές, λίρες 120.000.000
Υπηρεσία δανείων, στρατιωτικές προµήθειες κλπ. 40.000.000
Σύνολο 160.000.000
Από εξαγωγές 61.000.000
Έλλειµµα 99.000.000
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 57ση µόνο ωρισµένες ασήµαντες βελτιώσεις µπορούν να επιτευχθούν χω-
ρίς να µεταβάλουν την ουσία των πραγµάτων. Αυτό µπορούµε να το κα-
ταλάβουµε καλλίτερα όταν έχουµε υπ’ όψει µας ότι ενώ οι εξαγωγές µας
αποτελούνται κυρίως από είδη όχι πρώτης ανάγκης (εκλεκτά καπνά,
σταφίδα, κρασιά, φρούτα κτλ.), πληρώνουµε κάθε χρόνο σχεδόν 10
εκατ. λίρες χρυσές για την εισαγωγή ειδών πρώτης ανάγκης. ∆εν θα επι-
µείνουµε περισσότερο στο σηµείο αυτό της αύξησης των εξαγωγών κτλ.
γιατί ξαίρουµε ότι η παγκόσµια οικονοµ. κρίση το πρόβληµα αυτό το
έθεσε αποφασιστικά µπροστά σ’ όλα τα καπιταλιστικά κράτη, που κι
αυτά όπως και η Ελληνική µπουρζουαζία, προσπαθούν να το λύσουν το
ένα σε βάρος του άλλου, µε την όξυνση του δασµολογικού πολέµου κτλ.
που οδηγούν στην όξυνση των αναµεταξύ των ανταγωνισµών. 
Αλλη πλευρά της νέας φάσης της κρίσης µας παρουσιάζει η συνεχι-
ζόµενη διαρροή των καλυµµάτων που άρχισε αµέσως µετά τη σταθε-
ροποίηση µα που τελευταία επιταχύνθηκε πολύ. Παίρνονται απελπι-
στικά µέτρα και µέσα σ’ αυτά είναι και η από µέρους της Τραπέζης της
Ελλάδος αύξηση του προεξοφλητικού τόκου από 11 σε 12%. 
Αυτό παράλληλα µε την ένταση των απαγορευτικών για το συνάλλαγ-
µα µέτρων καταφέρει καίρια χτυπήµατα ενάντια στη βιοµηχανία και το
εσωτερικό και εξωτερικό εµπόριο. Η βιοµηχανική παραγωγή θα πέσει
ακόµα πιο κάτω γιατί δε θα µπορεί να βρει φτηνές και µπόλικες πιστώ-
σεις, το εµπόριο για τους ίδιους λόγους θα νεκρώσει περισσότερο· υπάρ-
χει και ολόκληρη σειρά άλλων λόγων. Ολοι αυτοί αποτελούν διάφορες
πλευρές ενός και του αυτού φαινοµένου, που η κάθε µια επιδρά πάνω στην
άλλη και υφίσταται την επίδρασή της, την οξύνει και οξύνεται απ’ αυτή. 
Ο Βενιζέλος λοιπόν ξαναγλύφοντας αυτού πούφτυνε αφού έστειλε
πρώτα το τσιράκι τον Τσουδερό τσάρκα στην Ευρώπη έφυγε κι αυτός.
Πάει για δάνειο. Το παληό µας βιολί. Η αποτυχία του όµως είναι παρα-
πάνω από βεβαία. Η αγγλική αγορά είνε κλειστή, δεν µπορεί ούτε τον
εαυτό της να σώσει. Η Γαλλία δεν θα δώσει δάνειο παρά µόνο αν ο Βε-
νιζέλος δηλώσει πλέρια υποταγή στην πολιτική του γαλλικού ιµπερια-
λισµού στη Μεσόγειο, στα Βαλκάνια, ενάντια στη Σοβ. Ενωση. Πα-
ράλληλα ο Νιµάγιερ καταπλέει στην Ελλάδα για να εξετάσει όλη την οι-
κονοµική της κατάσταση. Απ’ αυτόν θα εξαρτηθεί αν θα της παραχω-
ρηθεί προσωρινό χρεωστάσιο, είτε ωρισµένες «διευκολύνσεις» για την
πληρωµή των προς το εξωτερικό χρεών της. 
- 58 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 58Το βέβαιο είνε ότι «το µαχαίρι έχει φτάσει στο κόκκαλο». Ο κίνδυνος
οικονοµικής χρεωκοπίας της Ελλάδος είναι άµεσος και ξεπροβάλλει
από κάθε γωνιά. Οποια πέτρα σηκώσεις θα τον βρεις από κάτω. Μπαί-
νει τότε το ερώτηµα γιατί δεν κηρύττει χρεωστάσιο µόνη της η Ελληνι-
κή µπουρζουαζία όπως έκανε τελευταία η Ουγγαρία και όπως έκαναν
πριν πολλές χώρες; Η απάντηση δεν είναι δύσκολη. Το ζήτηµα είναι ότι
και µε το χρεωστάσιο ακόµα χωρίς µια άµεση ενίσχυση απ’ το εξωτερι-
κό πάλι δεν επέρχεται καµµιά ουσιαστική µεταβολή. Γι’ αυτό η καπιτα-
λιστική Ελλάδα δεν µπορεί να δράσει «αποφασιστικά». Μόνο να ζη-
τιανέψει µπορεί. Και αυτό που της επιτρέπουν αυτό κάνει. Ενας άλλος
λόγος που εξηγά γιατί ένα µέρος της Ελληνικής µπουρζουαζίας (γύρω
απ’ τη ∆ηµ. Ενωση κτλ.) είναι υπέρ της άµεσης κήρυξης χρεωστασίου
ενώ οι µεγάλοι καρχαρίες αντιστέκονται είναι ότι οι τελευταίοι αυτοί
κρατούν στα χέρια των τοποθετηµένο στο εξωτερικό µεγάλο ποσό ελ-
ληνικών χρεωγράφων. Κάθε λοιπόν κήρυξη χρεωστασίου θα τους
έπληττε σοβαρά. 
Γενικά µπορούµε να πούµε ότι τα χτυπήµατα που καταφέρνει η οικο-
νοµική κρίση είναι τόσο πολυάριθµα και πολυποίκιλα που η σύγχιση µέ-
σα στο στρατόπεδο της κεφαλαιοκρατίας όλο ένα και αυξάνει. Μόλις άρ-
χισε στο εξωτερικό να ψιθυρίζεται η µεγάλη χειροτέρευση της οικονο-
µικής κατάστασης της Ελλάδος η Αµερική διέκοψε τις διαπραγµατεύ-
σεις για την παροχή σταριού µε πίστωση. Οι καταθέσεις των τραπεζών
στο 1931 ελαττώθηκαν κατά 1.700 εκατ. δρ. Αν σ’ αυτό προσθέσουµε και
τις παγιωµένες πιστώσεις των που οι διάφοροι έµποροι και βιοµήχανοι
αδυνατούν να τις επιστρέψουν εξ αιτίας της οικονοµικής κρίσης θα κα-
ταλάβουµε τα αίτια της πιστωτικής κρίσης και τις δυσκολίες που τραβάν
οι τράπεζες. Στο 1931 τα διαθέσιµα της Τραπέζης της Ελλάδος ελαττώ-
θηκαν κατά 5 σχεδόν φορές και έφτασαν τα 213.000.000 δρ. Κατώτερο
ποσό δεν είχε σηµειωθεί ποτέ. ∆εν θάχουµε άδικο λοιπόν αν µιλήσουµε
για σοβαρώτατες δυσκολίες της Τραπέζης της Ελλάδος. Οι εισπράξεις
των σιδηροδρόµων πέφτουν συνεχώς και είναι γνωστές οι προσπάθειες
του κράτους για να τους σώσει. Μετά το σταµάτηµα των παραγωγικών
έργων και των έργων οδοποιίας, τελευταία το υπουργείο Συγκοινωνίας
διέταξε τους νοµοµηχανικούς να σταµατήσουν κάθε δηµόσιο έργο που
δεν έχει σχετική πίστωση. Η Αγροτική Τράπεζα περνά πολύ δύσκολες
µέρες και κρατιέται µονάχα χάρις στην καταλήστευση των αγροτών απ’
- 59 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 59τους οποίους αρπάζει και την τελευταία µπουκιά των. Η κατανάλωση κα-
πνού σύµφωνα µε ανακοινώσεις του Υπουργείου των Οικονοµικών πέ-
φτει. Η κλωστοϋφαντουργία περνά σήµερα τις πιο δύσκολες µέρες…
Μα δεν υπάρχει σωσµός. 
* * *
Πώς αναλύουν την οικονοµική κρίση, πώς την εξηγούν και τι µέτρα
προτείνουν οι αστοί θεωρητικοί και οικονοµολόγοι; 
Πρέπει να ξανατονίσουµε εδώ ότι, κατά πρώτον, πριν το κραχ της
στερλίνας δεν έβλεπαν ούτε και ανέφεραν πουθενά για κρίση και δεύ-
τερον, όταν άρχισαν να µιλάν για κρίση την απέδιδαν ολοκληρωτικά
στην επίδραση της παγκόσµιας κρίσης. Ολοι τους συµφωνούσαν σ’ αυ-
τό έχοντας επί κεφαλής το Βενιζέλο. 
Να λόγου χάρη τι µας λέγει ο Α. ∆ιοµήδης: 
«Η κυριωτέρα αιτία της κρίσεως πρέπει ν’ αναζητηθή εις την µεταπο-
λεµικήν ιδίως πληθωρικήν χρήσιν και κατάχρησιν της πίστεως» (διά-
λεξη του Α. ∆ιοµήδη στο τεχνικό επιµελητήριο «Ελ. Βήµα» 17-1-1932). 
Με το αγγλικό κραχ έκλεισε για τη χώρα µας και η τελευταία πόρτα
για δάνεια και πιστώσεις, για τα παραγωγικά έργα κ.τ.λ. Κατά το ∆ιο-
µήδη λοιπόν, οι βιοµηχανικές, εµπορικές και τραπεζιτικές επιχειρήσεις
που ιδρύθηκαν χάρη στην «κατάχρηση της πίστεως» και όχι πάνω σε
«υγιείς βάσεις» µόλις ύστερα απ’ το αγγλικό κραχ άρχισαν να δυσκο-
λεύονται στο να βρουν πιστώσεις για τη συνέχιση των εργασιών βρέ-
θηκαν σε κατάσταση κρίσης! Αυτό βέβαια είναι πολύ απλή και πολύ εύ-
κολη λύση που σκεπάζει όµως πολύ άτεχνα τους βαθύτερους λόγους
που έχει ο ∆ιοµήδης να διαλαλεί την πολιτική του της µε κάθε θυσία δια-
τήρησης της πίστης µας στο εξωτερικό, της αντιπληθωρικής πολιτικής,
του περιορισµού των πιστώσεων κτλ. Είναι η πολιτική που ακολουθεί
η Τράπεζα της Ελλάδος, η κυβέρνηση, το τραπεζικό κεφάλαιο γενικά.
Η µε κάθε θυσία διατήρηση της πίστης µας στο εξωτερικό, η µη δηλα-
δή κήρυξη χρεωστασίου οφείλεται στους λόγους που αναφέραµε πιο
πάνω. Οι τράπεζες κρατάν τεράστια ποσά των οµολογιών των εθνικών
δανείων και πληρώνονται σε χρυσό. Λόγου χάρη η Εθνική Τράπεζα έχει
οµολογίες εθνικών δανείων αξίας 1.662.596.819 δραχµ. Κάθε λοιπόν
κήρυξη χρεωστασίου θα τις χτυπούσε σοβαρά. Αντιπληθωρική επίσης
πολιτική ακολουθεί το τραπεζικό κεφάλαιο και η κυβέρνηση γιατί α) εφ’
- 60 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 60όσον το χρέος µας στο εξωτερικό είναι σε χρυσό ο πληθωρισµός απ’ την
άποψη αυτή δεν θα ωφελούσε διόλου, β) οι τράπεζες είναι επίσης κατά
της εγκατάλειψης της χρυσής βάσης γιατί τότε κινδυνεύουν να χάσουν
τις τεράστιες πιστώσεις που έχουν δώσει στο εµπόριο και τη βιοµηχα-
νία. Το «Ελεύθερο Βήµα» εκπροσωπούν κυρίως τους πιο πάνω κύκλους
γράφει στο άρθρο του της 7-1-32: «Εκείνοι οι οποίοι διά νέου πληθω-
ρισµού ζητούν να θεραπεύσουν την κατάστασιν ευρίσκονται εις πλά-
νην. Θα θεραπεύσουν µόνον διά του µέσου τούτου ολίγους ιδιώτας και
ιδρύµατα». Απεναντίας η βιοµηχανία και το εµπόριον κερδίζουν σοβα-
ρά µια και ο πληθωρισµός τους δίνει τη δυνατότητα να απαλλαγούν από
ένα µέρος του χρέους τους προς τις τράπεζες. Γι’ αυτό και ο Χαρίλαος
µε τον Ευλαµπίου, ως πρόεδρος και αντιπρόεδρος του Εµπορικού και
Βιοµηχανικού Επιµελητηρίου Αθηνών κάτω από διάφορα προσχήµατα
κηρύσσονται υπέρ του πληθωρισµού. Ετσι ο Ευλαµπίου διαπιστώνων
ότι η περιστολή παροχής πιστώσεων προς τη βιοµηχανία και το εµπό-
ριο εσταµάτησε επί εν τρίµηνον την ζωήν της χώρας κηρύσσεται ανοι-
χτά υπέρ της αυξήσεως της κυκλοφορίας πράγµα που θα επιτρέψει την
αύξηση των πιστώσεων και υπέρ του πληθωρισµού: «Εκ των άνω σκέ-
ψεων ορµώµενος άγοµαι εις το συµπέρασµα ότι εν Ελλάδι εις τας στιγ-
µάς τας οποίας διερχόµεθα, η συνέχισις της σµικρύνσεως της κυκλο-
φορίας εσταµάτησε την κανονικήν λειτουργίαν των πιστωτικών µας
ιδρυµάτων. Θα µας αντείπει τις: “Εάν προσετίθεντο 500 εκατοµµύρια
εις την κυκλοφορίαν, δεν θα κατήρχετο το κάλυµµα κάτω των 40%;”.
Εις απάντηση λέγω ότι εις τοιαύτας στιγµάς πρωτοφανούς κρίσεως…
δεν προσέχει τις εις τους τύπους, αλλά αγωνίζεται δια την ουσίαν». Και
παραπάνω: «∆εν ήµην ποτέ θιασώτης της πληθωρικής κυκλοφορίας…
∆ιανύοµεν τότε περίοδον, καθ’ ην αι τράπεζαι αντηγονίζοντο αλλήλας
εις την χορήγησιν πιστώσεων. Αυτήν την στιγµήν εξ άλλου βαδίζοµεν
επί αντιθέτου πορείας». (Ε.Σ. Ευλαµπίου. «Εστία» 28-12-1931). 
Τα πράγµατα είναι ολοφάνερα: οι τράπεζες που έχουν τεράστια ποσά
και παγιωµένα (ακινητοποιηµένα) στις πιστώσεις τους προς το εµπόριο
και τη βιοµηχανία διέρχονται σήµερα δύσκολες στιγµές. Η πιστωτική
κρίση πλήττει κυρίως αυτές. Γι’ αυτό περιορίζουν τις πιστώσεις και αυ-
ξάνουν τον προεξοφλητικό τόκο. Ο περιορισµός των πιστώσεων ελατ-
τώνει το ποσό του λειτουργούντος βιοµηχανικού και εµπορικού κεφα-
λαίου, χτυπά σοβαρά την παραγωγή και το εµπόριο. Ετσι η πιστωτική
- 61 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 61κρίση οξύνει τη βιοµηχανική και εµπορική κρίση. Για να µη χάσουν τα
χορηγηθέντα σε πιστώσεις ποσά οι τράπεζες είναι κατά του πληθωρι-
σµού. Παράλληλα η προσπάθεια για τη διατήρηση της χρυσής βάσης
επιβάλλει µε τη συνεχή πτώση των καλυµµάτων, τον περιορισµό των
κυκλοφοριακών µέσων. Απεναντίας βιοµήχανοι και έµποροι στον πλη-
θωρισµό βλέπουν πολύ ώφελος: απαλλαγή των από µέρος των χρεών
των, αύξηση των κυκλοφοριακών µέσων και κατά συνέπεια των πι-
στώσεων, πτώση του προεξοφλητικού τόκου που έφτασε, όπως λέει ο
Χαρίλαος, ο επίσηµος τα 15% και ο ανεπίσηµος τα 25% και έτσι διευ-
κόλυνσή των, φτήνεµα των εργατικών χεριών και αύξηση των συναγω-
νιστικών ικανοτήτων κτλ. 
Βέβαια αυτού θα πρέπει να αποφύγουµε κάθε µηχανικό χειρισµό και
αντιπαράθεση τραπεζικού και βιοµηχανικού κεφαλαίου όπως κάνουν οι
λικβινταριστές και αρχειοφασίστες. Πρέπει να δώσουµε µια σωστή
ανάλυση των φαινοµένων. Το βέβαιο είναι όπως λέει και ο Μαρξ ότι
στην περίοδο των κρίσεων οι αλληλοσυναγωνιζόµενοι «αδελφοί» κα-
πιταλιστές προσπαθούν να φορτώσουν ο ένας στον άλλο τις ζηµιές. Αυ-
τή η πάλη για το αλληλοφόρτωµα των ζηµιών της κρίσης σήµερα στην
εποχή της σηµερνής οικονοµικής κρίσης παίρνει εξαιρετικές µορφές.
Βέβαια είναι βασικά εσφαλµένος ο ισχυρισµός ότι απ’ την κρίση το ίδιο
µε το προλεταριάτο πάσχει και η µπουρζουαζία. Αυτό το πράγµα είναι
εσφαλµένο γιατί κρύβει τα προτσές εκείνα που στην πραγµατικότητα
λαβαίνουν χώρα µέσα στη µπουρζουαζία και δεύτερο σκεπάζει το γε-
γονός ότι η κεφαλαιοκρατία µε όλες της τις δυνάµεις προσπαθεί τα βά-
ρη της κρίσης να τα φορτώσει στο προλεταριάτο και στις εργαζόµενες
µάζες. Πάντως είναι αναµφισβήτητο το γεγονός ότι η κρίση σηµαίνει
και δεν µπορεί να µη σηµαίνει ελάττωση του όγκου της υπεραξίας που
η κεφαλαιοκρατία βγάζει απ’ την εργατιά. Αυτό εκδηλώνεται στη µε-
γάλη πτώση του όγκου και της νόρµας του κέρδους. 
Πάντως και η πάλη αυτή των διαφόρων καπιταλιστικών οµάδων είναι
σχετική. Στην περίοδο του ιµπεριαλισµού οι τράπεζες παίζουν ολότελα
καινούργιο ρόλο. ∆ιαθέτουν αυτές όλο το κεφάλαιο της τάξης των κα-
πιταλιστών και τα κυριώτερα µέσα παραγωγής. Πολλές φορές οι κατα-
θέσεις των τραπεζών κατά πολλές φορές ξεπαιρνούν το κεφάλαιό τους.
Λόγου χάρη η Εθνική Τράπεζα έχει κεφάλαιο 1.205 εκατ. δρ. και κατα-
θέσεις 7.305 εκ. δρ. ∆ηλαδή ξεπερνούν οι καταθέσεις το κεφάλαιο σχε-
- 62 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 62δόν 7 φορές! Αν βάλουµε και το κεφάλαιο των βιοµηχανικών και λοι-
πών επιχειρήσεων που ελέγχει τότε θα ξεπεράσουν τις 20 και 30 φορές.
Αυτό δηµιουργεί στην Εθνική Τράπεζα όπως και στις άλλες την υπο-
χρέωση να «σώζουν» τις βιοµηχανικές και άλλες επιχειρήσεις απ’ τις
δυσκολίες και τις χρεωκοπίες σε περιόδους κρίσης σαν τη σηµερινή δί-
νοντας καινούργιες πιστώσεις για να «σώσουν» έτσι και τις προηγού-
µενες. Ετσι αυξαίνουν τα «παγιωµένα» κεφάλαιά τους και τους κινδύ-
νους που διατρέχουν οι ίδιες. Ετσι µπορούµε να εξηγήσουµε και το γε-
γονός ότι ενώ όλες οι άλλες τράπεζες στο 1931 ελάττωσαν κατά πολύ
την παροχή πιστώσεων η Εθνική Τράπεζα τις αύξησε. Αυτό δείχνει όχι
τη δύναµη µα την αδυναµία της Εθνικής. Εδώ πρέπει να προσθέσουµε
ακόµα ότι πολλές τράπεζες στηρίζονται κυρίως στην κερδοσκοπία είναι
κι αυτές υπέρ του πληθωρισµού που τις ευκολύνει στις δουλιές τους.
Πάντως το συµπέρασµα που θα πρέπει να βγάλουµε απ’ τα αµέσως πιο
πάνω είναι ότι σειρά ολόκληρη αστών πολιτικών και οικονοµολόγων
βλέπουν και προσπαθούν να λύσουν τα προβλήµατα της κρίσης απ’ την
πλευρά του χρηµατικού και πιστωτικού συστήµατος και ξεπροβάλλουν
ολόκληρη σειρά σχεδίων και κόντρα σχεδίων. Ετσι άλλοι προτείνουν
τον πληθωρισµό που θάχει για συνέπεια την ελάττωση των χρεών τους,
την ύψωση των ονοµαστικών τιµών κτλ. Παράλληλα είτε ξεχωριστά
προτείνουν τον πιστωτικό πληθωρισµό για την παροχή µέσων στη βιο-
µηχανία και το εµπόριο για να ξανακινηθούν. Αλλοι προτείνουν τον αν-
τιπληθωρισµό, τον περιορισµό των πιστώσεων γιατί όπως λέει το «Ελ.
Βήµα» της 7/1/32: «Ο υπερδανισµός κρατών και ιδιωτών έφθασεν εις
το απροχώρητον και εγέννησεν αδυναµίαν προς κανονικήν εξόφλησιν
των χρεών τούτων». Αυτό εννοείται αφορά µόνο τους ιδιώτας γιατί το
«Ελ. Βήµα» υποστηρίζει και υπερθεµατίζει το Βενιζέλο στις προσπά-
θειές του να βρει δάνειο. 
Ετσι κατά τους αστούς αυτούς οικονοµολόγους και πολιτικούς το
άπαντον της κρίσης είναι η χρηµατική-πιστωτική κρίση. 
Για το Μαρξ η πιστωτική κρίση δεν είναι παρά µονάχα «µια στιγµή
των βιοµηχανικών και εµπορικών κρίσεων» («Κεφάλαιο», τόµος Ι). 
Σε άλλο µέρος έτσι ο Μαρξ ορίζει την πιστωτική κρίση: 
«Εφ’ όσον το προτσές της αναπαραγωγής διεξάγεται οµαλά, και έτσι
η επιστροφική ροή του κεφαλαίου είναι εξησφαλισµένη, η πίστωση αυ-
τή στέκεται στέρεα και ευρύνεται, όµως η εύρυνσή της στηρίζεται πά-
- 63 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 63νω στην εύρυνση του ίδιου του προτσές της αναπαραγωγής. Μόλις
όµως πιάσει απραξία, τότε σαν συνέπεια της επιβραδυνθείσης επιστρο-
φικής ροής του κεφαλαίου, των παραγιοµάτων αγορών, των ελαττω-
θεισών τιµών, αποκαλύπτεται περίσσια βιοµηχανικού κεφαλαίου, µα σε
τέτοια µορφή στην οποία το κεφάλαιο αυτό δεν είναι σε θέση να εκ-
πληρώσει τις λειτουργίες του. Υπάρχει µάζα εµπορευµατικού κεφαλαί-
ου, µα δεν υπάρχουν αγοραστές γι’ αυτό. Μάζα βασικού κεφαλαίου, µα
χάρι στην απραξία της αναπαραγωγής αυτό κατά το µεγαλείτερο µέρος
βρίσκεται χωρίς δουλιά. Η πίστωσις ελαττώνεται: 1) γιατί το κεφάλαιο
αυτό δεν είναι απασχοληµένο, δηλαδή σταµάτησε σε µια απ’ τις φάσεις
της αναπαραγωγής του γιατί δεν µπορεί να εχτελέσει τις µεταµορφώ-
σεις του, 2) γιατί υποσκάφθηκε η εµπιστοσύνη στη διαρκή ροή του προ-
τσές της αναπαραγωγής, 3) γιατί ελαττώνεται η ζήτηση εµπορικής πί-
στωσης» («Κεφάλαιο», ΙΙΙ τόµος, 2 µέρος). Η κανονικότητα του προ-
τσές της παραγωγής διαταράχθηκε απ’ τη βιοµηχανική και αγροτική
κρίση που µπήκε στον τρίτο της χρόνο. Ετσι διαταράχτηκε και η οµαλή
πορεία της επιστροφικής ροής του κεφαλαίου. Οι αποθήκες και τα µα-
γαζιά είναι γιοµάτα από εµπορεύµατα. Αυτό σηµαίνει ότι υπάρχει όγκος
πολύς, κεφαλαίου σε εµπορεύµατα, µα αγοραστές γι’ αυτό δεν υπάρ-
χουν. Ετσι έχουµε τη µόνη σωστή εξήγηση και ανάλυση της χρηµατι-
κής πιστωτικής κρίσης που δεν είνε παρά «µια στιγµή των βιοµηχανι-
κών και εµπορικών κρίσεων». Ετσι η πιστωτική κρίση δεν είνε κάτι το
αυτοτελές µα κάτι το παράγωγο. «Η επιπολαιότητα της πολιτικής οικο-
νοµίας αποκαλύπτεται ανάµεσα στα άλλα και στο ότι την εύρυνση είτε
την ελάττωση των πιστώσεων, που είνε απλά συµπτώµατα των εναλ-
λασσοµένων περιόδων του βιοµηχανικού κύκλου, τις παραδέχεται σαν
αιτίες (των περιόδων)» («Κεφάλαιο» Ι τόµος). Ετσι ξεσκεπάζεται και
όλη η ανικανότητα των µέτρων που προτείνουν οι αστοί οικονοµολόγοι
και πολιτικοί της χώρας µας για τη λύση των προβληµάτων της οικονο-
µικής κρίσης. 
Υπάρχουν όµως και άλλες συνταγές για την «αντιµετώπιση» της κρί-
σης. Λόγου χάρη ο Λ. Μακκάς και ο ∆ηµ. Φουντούλης («Εστία» 24 και
16-1-1932) προτείνουν τον καταρτισµό µακρόχρονων οικονοµικών σχε-
δίων, την πραγµατοποίηση, αν και δεν το λεν ανοιχτά του κρατικού κα-
πιταλισµού. Το Σοσιαλιστικό «πεντάχρονο» της Σοβ. Ενωσης δεν τους
αφίνει σε ησυχία. Η ιδέα άλλως τε δεν είναι δική τους. Στην Ευρώπη, την
- 64 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 64Αµερική και την Ιαπωνία και άλλοι έκαναν παρόµοιες προτάσεις. 
Η ουτοπία των προτάσεων αυτών είναι ολοφάνερη. Στη Σοβιετική
Ενωση η πραγµατοποίηση µιας οικονοµίας που βασίζεται πάνω σε σχέ-
δια είναι δυνατή γιατί το προλεταριάτο ανέτρεψε την κεφαλαιοκρατία,
εγκαθίδρυσε τη διχτατορία του, συγκέντρωσε στα χέρια του κράτους
όλα τα διευθυντικά οικονοµικά πόστα της χώρας (βιοµηχανία, τράπε-
ζες, µεταφορές, γη κτλ.) και παράλληλα κατάργησε κάθε είδος εκµε-
τάλλευσης. 
Είναι δυνατόν να πραγµατοποιηθούν αυτά στην καπιταλιστική Ελλά-
δα της ατοµικής ιδιοκτησίας, της παραγωγής για το κέρδος κτλ.;
Στη Σοβ. Ενωση η επιτυχία της σχεδιοποίησης και η διαρκής, τερά-
στια, άγνωστη για τον καπιταλισµό, αύξηση της παραγωγής στηρίζεται
πάνω στην διαρκή καλλιτέρευση των υλικών και πνευµατικών συνθη-
κών ζωής των εργαζοµένων κατοίκων. 
Η πραγµατοποίηση µιας οικονοµίας σχεδίου στην Ελλάδα προϋποθέ-
τει κατάργηση των θεµελίων του καπιταλισµού, κατάργηση του ίδιου.
Μια τέτοια οικονοµία µονάχα το προλεταριάτο µπορεί να την πραγµα-
τοποιήσει, ανατρέποντας µε την επανάσταση τους εκµεταλλευτές του. 
Ακόµα και αν υποθέσουµε ότι το κράτος στην καπιταλιστική Ελλάδα
συγκεντρώνει στα χέρια του σύµφωνα µε την πρόταση του Λ. Μακκά
όλη την παραγωγή, κίνηση κτλ. αυτό θα σήµαινε στην ουσία ακόµα µε-
γαλύτερη κυριαρχία των µονοπωλίων, των τραπεζών, και του χρηµατι-
στικού κεφαλαίου, τελειωτική υποδούλωση και υπερεκµετάλλευση του
εργαζόµενου λαού. Η «πραγµατοποίηση» του σχεδίου αυτού µέσα στο
πλαίσιο της καπιταλιστικής Ελλάδος όχι µονάχα δεν θα ωδηγούσε στην
υπερνίκηση της κρίσης µα απεναντίας θα την όξυνε ακόµα περισσότε-
ρο, γιατί η υπερεκµετάλλευση του λαού θα στένευε περισσότερο ακό-
µα την αγοραστική του δύναµη, θα βάθαινε τη βιοµηχανική και αγροτι-
κή κρίση, θα αύξαινε πιο πολύ την ανεργία κτλ. 
Μα και η πιο πάνω πρόταση µας δείχνει το αδιέξοδο, τη στειρότητα και
τη χρεωκοπία της αστικής θεωρητικής σκέψης που θέλει να δανειστεί απ’
τη Σοβιετική Ενωση τα µέσα της «σωτηρίας» του καπιταλισµού. 
Εκεί όµως που φανερώνεται η χρεωκοπία αυτή σ’ όλη της τη λαµπρό-
τητα είναι στην πρόταση που κάνει η αρτηριοσκληρωτική «Εστία» της
26-1-1932: «Και έχουν απολύτως δίκαιο οι Αγγλοι εκείνοι, οι οποίοι εξα-
νίστανται κατά της ιδέας της ιδρύσεως νέων ρασιοναλιστικών εργοστα-
- 65 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 65σίων και οι οποίοι ήγειραν το µέγα ζήτηµα της αµύνης του ανθρώπου κα-
τά της µηχανής. Είναι καιρός, επί τέλους, να επαναστατήσει ο άνθρωπος
κατά του τυράννου αυτού, όπως εξειλίχθη επ’ εσχάτων η µηχανή!!». 
Ποτέ ακόµα πιο ολοφάνερα δεν αποκαλύφθηκε η αντίθεση ανάµεσα
στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και τον ιδιωτικό χαρακτήρα
της ιδιοποίησης. Ποτέ στην ιστορία της ανάπτυξης του καπιταλισµού οι
παραγωγικές δυνάµεις και η ανάπτυξή τους δεν ήρθαν σε τόσο οξεία
σύγκρουση µε την καπιταλιστική ατοµική ιδιοκτησία. Στη Σοβιετική
Ενωση όπου η εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου έθεσε
τέρµα στην αντίθεση αυτή και άνοιξε απεριόριστο πεδίο ανάπτυξης των
παραγωγικών δυνάµεων, δεν υπάρχει κρίση και ανεργία, η παραγωγή
έφτασε το τριπλάσιο της παραγωγής του 1913 ενώ στις καπιταλιστικές
χώρες κυλά πίσω και έφτασε είτε φτάνει το επίπεδο του 1890. Οι µηχα-
νές στη Σοβιετική Ενωση δεν είναι τύραννοι των εργατών, µα τους επι-
τρέπουν να δουλεύουν 7ωρο και 6ωρο και να καλλιτερεύουν διαρκώς
την υλική και πνευµατική τους ζωή. ∆εν φταιν οι µηχανές µα το καπι-
ταλιστικό σύστηµα που τις µετατρέπει σε τυράννους της εργατιάς. 
Αναφέραµε πιο πάνω µερικά παραδείγµατα της χρεωκοπίας της αστι-
κής σκέψης στο ζήτηµα της διάγνωσης και της θεραπείας της κρίσης. 
Μα θάταν λάθος µεγάλο αν πιστεύαµε ότι τα µέτρα των αρχουσών τά-
ξεων περιορίζονται στα πιο πάνω. ∆εν θα αναπτύξουµε εδώ τα µέτρα
που παίρνει η κεφαλαιοκρατία και το κράτος της µε τη βοήθεια των ορ-
γάνων τους σοσιαλφασιστών, αντεπαναστατών τροτσκιστών και αγρο-
τοφασιστών για το φόρτωµα των βαρών της κρίσης στις πλάτες των ερ-
γαζοµένων µαζών. Η ένταση της επίθεσης κεφαλαίου και κράτους και
το δυνάµωµα των φασιστικών µεθόδων καταπίεσης και κατάπνιξης του
κινήµατος των µαζών πήραν τελευταία αφάνταστες διαστάσεις. 
Θα αναλύσουµε εδώ κάτι άλλο, επίσης καινούργιο, για την ανάπτυξη
της κρίσης. 
Ο Α. ∆ιοµήδης στο λόγο του στο τεχνικό επιµελητήριο τελειώνοντας
έτσι χαράσσει τη γραµµή που θα πρέπει ν’ ακολουθήσει η ελληνική κε-
φαλαιοκρατία για να ξεπεράσει την κρίση. 
«Προσπάθεια ανοίγµατος και νέων αγορών… περιορισµός της εισα-
γωγής…». 
Ο Χαρίλαος στο λόγο του στο εµπορικό και βιοµηχανικό επιµελητή-
ριο στις 20-1-1932 προτείνει: 
- 66 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 66«Μείωσις της εισαγωγής εις τα τρόφιµα κατά 30% και εις τα λοιπά 50-
70%…» «αύξησις της εξαγωγής». 
Ο Μ. Ευλάµπιος («Εργασία» 23-1-1931): 
«… η εισαγωγή πρέπει να κατέλθη εις επίπεδον περί τα 10 εκ. λιρών
χρυσών. Που θα επιτευχθή εάν εις µεν τα τρόφιµα φθάσωµεν εις τα
70%, εις δε τα λοιπά είδη εις τα 30%… δια τα είδη διατροφής θα έφθα-
να µέχρι δελτίου». 
Ο Βουρλούµης (δηλώσεις του 24-1-1932): 
«Η πολιτική µας είναι σαφής. Επιδιώκοµεν την αύξησιν των εξαγω-
γών µας…».
Οπως µπορεί να δει ο καθένας, όλοι τους είναι σύµφωνοι. Και πρέπει
να παραδεχτούµε ότι πιο ειλικρινής απ’ όλους τους είναι ο Α. ∆ιοµήδης.
Το λέει καθαρά: «Προσπάθεια ανοίγµατος και νέων αγορών». Αυτό εί-
ναι το καινούργιο. Αυτό γίνεται σήµερα η βασική, η αποκλειστική κα-
τεύθυνση της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας. ∆ηλαδή η ελληνική µπουρ-
ζουαζία ετοιµάζεται στο επίπεδο αυτό να περάσει στην άµεση δράση. 
Είναι γνωστό ότι κατά τα τελευταία χρόνια ο στρατηγικός σκοπός της
ελληνικής µπουρζουαζίας ήταν το ζήτηµα της εξασφάλισης της αυταρ-
κείας της χώρας. Το σύνθηµα της αυταρκείας αποτελούσε όµως µονά-
χα τη µια πλευρά, την εσωτερική, του σκοπού αυτού, που έκρυβε πίσω
της, κάλυπτε την άλλη πλευρά την εξωτερική, την επιθετική, της εδα-
φικής επέκτασης για την οποία η ελληνική κεφαλαιοκρατία ετοιµαζό-
τανε και ετοιµάζεται πυρετώδικα. Αλλως τε το ζήτηµα της αυταρκείας
έχει και αυτό για τον ελληνικό καπιταλισµό τεράστια στρατηγική ση-
µασία µια και η Ελλάδα ένα πολύ µεγάλο µέρος των ειδών διατροφής
τα εισάγει απ’ το εξωτερικό. Αυτό σε περίπτωση πολέµου την βάζει σε
πολύ µειονεχτική και δύσκολη θέση. 
Η τεράστια όµως οικονοµική κρίση έθεσε τέρµα στην ουτοπία της αυ-
τάρκειας, σταµάτησε την εκτέλεση των παραγωγικών έργων που θα
εξασφάλιζαν την αυτάρκεια και ξεσκεπάζει, προβάλλει στην πρώτη
γραµµή, στο εξωτερικό µέτωπο, την επιθετική πλευρά. 
Η οξυνόµενη οικονοµική κρίση που υποσκάφτει και γκρεµίζει σήµε-
ρα αυτά τα θεµέλια του Ελληνικού καπιταλισµού, το πιστωτικό, νοµι-
σµατικό και δηµοσιονοµικό του σύστηµα, βάζει µπροστά µε οξύτητα και
επιταχτικότητα την ανάγκη της εύρυνσης στο έπακρο της εξαγωγής και
του περιορισµού της εισαγωγής. Η πάλη για την κατάχτηση των αγορών
- 67 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 67κατανάλωσης παίρνει κολοσσιαίες διαστάσεις σ’ όλον τον κόσµο. Αυτό
επιβάλλεται όχι µονάχα απ’ την ανάγκη της διάθεσης των εµπορευµάτων
µα και απ’ το γεγονός της µη εξεύρεσης δανείων στο εξωτερικό και της
τεράστιας πτώσης των αδήλων πόρων που καθιστά ακόµα πιο επιταχτι-
κή την εύρυνση της εξαγωγής και την ελάττωση των εισαγωγών για την
εξασφάλιση του ισοζυγίου των πληρωµών. Αυτή η πολιτική των υψηλών
δασµών και της ενίσχυσης των εξαγωγών που εφαρµόζεται σήµερα απ’
όλα τα καπιταλιστικά κράτη οξύνει τους ανταγωνισµούς τους και την
κρίση. Οι πόλεµοι και ειδικώτερα η επέµβαση ενάντια στην Ε.Σ.Σ.∆. για
τη λύση της κρίσης καταχτά ολοένα έδαφος. Ηδη στη Μαντζουρία και
στη Σαγκάη ο γιαπωνέζικος ιµπεριαλισµός µε την ενίσχυση της Κ.Τ.Ε.
4
εφαρµόζει αυτόν τον τρόπο της λύσης της κρίσης. Ο διεθνής ιµπεριαλι-
σµός µαζύ µε τον γιαπωνέζικο προσπαθεί µε το διαµελισµό της Κίνας, το
τσάκισµα του επαναστατικού κινήµατος των κινέζων εργατοαγροτών
και µε τη στρατιωτική επέµβαση ενάντια στην Ε.Σ.Σ.∆. προσπαθεί να πε-
τύχει δυο σκοπούς: να ρίξει πίσω για πολλά χρόνια το επαναστατικό κί-
νηµα συντρίβοντας την Ε.Σ.Σ.∆. και να βγει απ’ την κρίση µε την κατά-
χτηση των απεράντων αγορών της Κίνας και της Σοβ. Ενωσης. 
Την ίδια κατεύθυνση ακολουθούν και οι προσπάθειες του Ελληνικού
ιµπεριαλισµού, στη συµµετοχή, κυρίως και πρώτιστα, στην επέµβαση
ενάντια στη Σοβ. Ενωση. 
Ο αστικός τύπος της χώρας µας συνεχίζει και δυναµώνει καθηµερινά
τη συκοφαντική του εκστρατεία ενάντια στη Σοβ. Ενωση, το «Ελ. Βή-
µα» παρουσιάζει τη Σοβ. Ενωση και τον Κόκκινο Στρατό σαν το κυ-
ριώτερο και µοναδικό εµπόδιο στην πραγµατοποίηση του αφοπλισµού,
ο Βενιζέλος πρόσφερε επίσηµα απ’ τη Βουλή τις στρατιωτικές υπηρε-
σίες της Ελλάδος στην Αγγλία προτείνοντας για αντάλλαγµα το µοίρα-
σµα της Κύπρου. Τις ίδιες µηχανορραφίες εξακολουθεί και τώρα στο
Λονδίνο και στην Ευρώπη. Στη Βαρσοβία, το εχθρικώτερα διακείµενο
κατά της Ε.Σ.Σ.∆. καπιταλιστικό κέντρο, στάλθηκαν οι αξιωµατικοί του
επιτελείου συνταγµατάρχης Χ. Σαµαράς και οι λοχαγοί Α. ∆ασκαρόλης
και Ε. Καρλύρας «επί ειδική αποστολή» ο Βουρλούµης απ’ την «Εργα-
σία» της 16/1/32, απειλεί έµµεσα την καταγγελία της εµπορικής σύµ-
βασης µε την Ε.Σ.Σ.∆. κτλ. κτρ. 
- 68 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
4. Σηµ. Σύνταξης: Εννοεί «Κοινωνία των Εθνών».
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 68Τα γεγονότα αυτά µιλούν καθαρά. Στις εσωτερικές µεθόδους ξεπερά-
σµατος της κρίσης σε βάρος των εργαζοµένων µαζών µε την άγρια επί-
θεση του κεφαλαίου κατά των µαζών αυτών και την ένταση της φασι-
στικοποίησης (χαρακτηριστική, απ’ την άποψη αυτή, είναι και η πρό-
ταση που κάνει το Γενικό Επιτελείο Στρατού για την οργάνωση της φυ-
σικής εξόντωσης µε δολοφονίες κλπ. των κοµµουνιστών ηγετών) αντα-
ποκρίνεται η αύξουσα επιθετικότητα του ελληνικού ιµπεριαλισµού στο
εξωτερικό µέτωπο και κυρίως ενάντια στη Σοβ. Ενωση. 
* * *
Ενα µονάχα πρέπει να προστεθεί: Φτάνουν πια οι «υψηλές διατυπώ-
σεις» και «ακαδηµαϊκές συζητήσεις» για το ότι έχουµε άνοδο του επα-
ναστατικού κινήµατος και οξεία κρίση του καπιταλισµού. Τις διαπι-
στώσεις αυτές πρέπει να τις συνοδεύει η πιο έντονη, ακούραστη, καθη-
µερινή, συστηµατική δουλειά για την οργάνωση και καθοδήγηση των
µαζών, για την οργάνωση της ανατροπής του καπιταλισµού, της επα-
ναστατικής εξόδου απ’ την κρίση. 
«∆ιαρκείς κρίσεις δεν υπάρχουν», λέει ο Μαρξ στο βιβλίο του η «Θε-
ωρία της υπεραξίας». «Απόλυτα αδιέξοδοι καταστάσεις για τη µπουρ-
ζουαζία δεν υπάρχουν», έλεγε ο Λένιν στο ΙΙ Συνέδριο της Κοµµ. ∆ιε-
θνούς. 
Το δε IV Συνέδριό της στην απόφασή του λέει: 
«Οι κυκλικές κρίσεις συνοδεύουν τον καπιταλισµό απ’ τη µέρα της
γέννησής του ως το τέλος του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Με-
ταπολεµικά οι κυκλικές αυτές κρίσεις λαβαίνουν χώρα πάνω στη βάση
της γενικής κρίσης του καπιταλισµού». 
Ετσι δεν υπάρχει ούτε είναι δυνατή η αυτόµατη πτώση του καπιταλι-
σµού. Μονάχα η ταξική πάλη του προλεταριάτου, που συγκεντρώνει
γύρω του και κάτω απ’ την καθοδήγησή του όλες τις εκµεταλλευόµενες
µάζες της πόλης, του κάµπου και των εθνικών µειονοτήτων, µπορεί ν’
ανατρέψει τον καπιταλισµό. Οι τύχες του καπιταλισµού αποφασίζονται
όχι µονάχα απ’ τους αριθµούς που δείχνουν την πτώση της παραγωγής
και του εµπορίου, την αύξηση της ανεργίας, τις χρεωκοπίες, την πτώση
της δραχµής, των αξιών κτλ., µολονότι όλα αυτά έχουν µεγάλη σηµα-
σία. 
Οι τύχες του καπιταλισµού κρίνονται απ’ την ταξική πάλη. Για την πά-
- 69 -
«η καινούργια φάση της κρίσης, η αστική θεωρητική σκέψη και το Κ.Κ.Ε.»
07_ARXEIAKOMEP_2_SEL_51_70:Layout 1  1/3/11  3:59 PM  Page 69λη αυτή το Κ.Κ.Ε. διαπαιδαγωγεί, οργανώνει και καθοδηγεί το προλετα-
ριάτο, και κάτω απ’ την ηγεµονία του προλεταριάτου όλους τους εργαζό-
µενους. 
- 70 -
90 χρόνια ΚΟΜΕΠ - ιστορικό υλικό
«∆ιαδήλωση», έργο της Kathe Kollwitz, 1931.