Έθνος και ταξική συνείδηση
Η κε του μπλοκ θεωρεί πως ο σοβιετικός κυριούλης ανήκει σε εκείνη τη σπάνια κατηγορία ανθρώπων που έχουν σχεδόν πάντα κάτι ενδιαφέρον να πούνε –ιδίως όταν έχει μελετήσει ή ετοιμάσει το θέμα του. Στην παρούσα ανάρτηση θα επιχειρήσω να παρουσιάσω δημιουργικά –κι αυτό σημαίνει πως οι όποιες τυχόν στρεβλώσεις και αστοχίες βαραίνουν αποκλειστικά εμένα- κάποια σημεία από την εισήγησή του για το έθνος και τη σχέση της εθνικής συνείδησης με την ταξική πάλη.
Μια εισήγηση που δόθηκε στα πλαίσια μιας εκδήλωσης της νΚα στο στέκι στη θεολογική· αλλά δεν έδωσαν αυτοί τον τόνο κι αυτό θα φανεί και στη συνέχεια. Εδώ θα αναφέρω ενδεικτικά μια αποστροφή του λόγου του περικλή, που δύο φορές μίλησε για τις δυνάμεις της αντικαπιταλιστικής, κομμουνιστικής αριστεράς, προσαρμόζοντας τον όρο στο κοινό του, αλλά την τρίτη δεν κρατήθηκε: εννοώ κατά βάση την κομμουνιστική αριστερά και για αυτή μόνο έχω όρεξη να μιλάω. Κι αυτός είναι ο βασικός λόγος που συμπαθούμε το σοβιετικό κυριούλη και που κερδίζουμε σε τελευταία ανάλυση ως κόμμα τη δική του συμπάθεια και προτίμηση. Άλλο αν δεν είναι αμοιβαία ακριβώς τα αισθήματα.
Η εισήγηση του περικλή κινήθηκε σε δύο βασικούς άξονες: την ιστορική αναγκαιότητα και τους περιορισμούς του έθνους, και στον ιδεολογικό του ρόλο και την αναμέτρησή του με την ταξική συνείδηση και τους κοινωνικούς αγώνες που αναπτύσσονται. Για όσους γνωρίζουν μάλιστα τη διαδρομή και τις παλινωδίες ενός τμήματος των ομίλων και του διεθνούς ρεύματος της λογικής της ιστορίας (ΛτΙ), το δεύτερο κομμάτι ειδικά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Το έθνος δεν αποτελεί βουλησιαρχική κατασκευή· εμφανίζεται αρχικά ως τάση εντός ακόμα της φεουδαρχικής κοινωνίας, ως θεμέλιο της αναδυόμενης καπιταλιστικής αγοράς και εκφράζει τις τάσεις συνένωσης των μικρών κατακερματισμένων φέουδων, που αποτελεί προϋπόθεση για την προώθηση των εμπορευματικών συναλλαγών και των καπιταλιστικών σχέσεων. Και η εκάστοτε συγκρότηση της εθνικής οντότητας αντιστοιχεί ακριβώς στο δοσμένο επίπεδο ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων.
Σε αυτή την πρώτη ιστορική μορφή του εθνικισμού είναι κυρίαρχη η πολιτική διάσταση και η διεκδίκηση της εξουσίας από την αστική τάξη, με πιο κλασικό παράδειγμα την περίπτωση της γαλλίας, όπου η περιβόητη «τρίτη τάξη» συνάπτει μια ευρύτερη κοινωνική συμμαχία κατά της αριστοκρατίας και των φεουδαρχικών προνομίων. Αποτελεί δηλ την κοινωνική συμμαχία του κόσμου της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ένα ανώτατο υποκείμενο εξουσίας, που ολοκληρώνει τη συνειδητοποίησή του με την άνοδό του στην εξουσία και το μετασχηματισμό του φεουδαρχικού εποικοδομήματος –και όχι νωρίτερα. Η αστική τάξη εμφανίζεται ως εθνική τάξη, σε αντίθεση με τους φεουδάρχες, μιλάει εξ ονόματος του έθνους και κάνει λόγο για εθνικό συμφέρον, για την εθνοσυνέλευση και τον εθνικό στρατό, αλλά και για εθνική παιδεία.
Ο ιδεολογικός ρόλος του σχολείου είναι κομβικής σημασίας, καθώς προβάλλει την αστική συνείδηση ως εθνική, διδάσκει την εθνική γλώσσα –που εκτοπίζει σταδιακά τα διάφορα τοπικά ιδιόλεκτα- και διαμορφώνει την εθνική ιστορική μνήμη και ταυτότητα, η οποία μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο δια της διδασκαλίας της ιστορίας και μιας επεξεργασμένης αντίληψης για το παρελθόν. Οι αγροτικοί πληθυσμοί αντιθέτως, που βασίζονται στην προφορική παράδοση, δεν έχουν βαθιά ιστορική μνήμη, κι ό,τι πηγαίνει πριν τη γενιά των προπάππων τους, ανάγεται κατ’ ουσίαν στη σφαίρα της μυθολογίας.
Η ανάγκη διαμόρφωσης ενιαίας εθνικής ταυτότητας και της υπέρβασης της πανσπερμίας που κληροδότησε η φεουδαρχία στον αστικό κόσμο καθίσταται επιτακτική για δυο βασικούς λόγους: κατά πρώτον αποτελεί όπως είδαμε όρο για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, τις διευρυμένες οικονομικές ανταλλαγές και την ευέλικτη εμπορική συνεννόηση. Κατά δεύτερο διασφαλίζει την κοινωνική συνοχή και μια αίσθηση κοινότητας σε μια κοινωνία ιδιωτών, που χάνει σταδιακά τον προταξικό κοινοτισμό της και δομείται στο θεμέλιο του κοινωνικού ανταγωνισμού, που ξεσκίζει τις σάρκες της. Και με αυτή την έννοια αποτελεί μια πρωτότυπη μορφή διαχείρισης των ταξικών συγκρούσεων.
Αυτά ως προς την πρώτη ιστορική μορφή του εθνικισμού, για να περάσουμε –κάπως σχηματικά- στον εθνικισμό της εποχής του ιμπεριαλισμού, δηλ της δικής μας εποχής. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, η βιομηχανική επανάσταση κι η παραγωγή σε μαζική κλίμακα καθιστούν επιτακτική ανάγκη την εύρεση νέων αγορών, μετά την εξάντληση των εθνικών ορίων, δηλ μια επεκτατική, ιμπεριαλιστική πολιτική. Κι όταν τελειώνει το μοίρασμα του κόσμου, η σύγκρουση κι ο πόλεμος γίνεται απαραίτητος όρος ύπαρξης για τον καπιταλισμό.
Μέχρι το 1945, ο εθνικισμός έχει μετατραπεί από μια μορφή εθνικής συνείδησης ενάντια στο φεουδαρχικό κατακερματισμό σε μια επιθετική μορφή που βασίζεται στην ιδέα της υπεροχής του ημέτερου έθνους έναντι των άλλων. Κι αυτό το επιθετικό σοβινιστικό περιεχόμενο δεν έχει προηγούμενο ούτε καν στους ναπολεόντιους πολέμους, όπου οι γάλλοι στρατιώτες εμφορούνται περισσότερο από την ιδέα ότι δρουν απελευθερωτικά –κι όντως το κάνουν ως ένα βαθμό –αλλά όχι σοβινιστικά.
Αυτός ο εθνικισμός σαν ιδεολογία αντιστοιχεί στον καπιταλισμό της παρακμής, και είναι τέκνο της παρακμής αυτής –με το λένιν να διακρίνει τα πρώτα της σημάδια ήδη στην αυγή του ιμπεριαλισμού. {Ας θυμηθούμε και τον ορισμό του βλαδίμηρου για τον καπιταλισμό που σαπίζει, όχι με την έννοια ότι θα πέσει αυτομάτως, σαν ώριμο φρούτο, αλλά ότι οδηγεί την ανθρωπότητα σε αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις και πως η ανάπτυξή του προϋποθέτει την καταστροφή ενός μέρους της πρώτης}. Ο αστικός εθνικισμός σφραγίζει πλέον τη συγκρότηση μιας επιθετικής κοινωνικής συμμαχίας, με αξιοσημείωτη συμμετοχή του λούμπεν προλεταριάτου, που σηματοδοτεί ένα διπλό ολοκληρωτικό πόλεμο ενάντια στον εξωτερικό αλλά και τον εσωτερικό εχθρό της αστικής τάξης: το προλεταριάτο. Και αυτό φανερώνει το στίγμα της, τον στρατηγικό της στόχο και το πραγματικό της πρόσωπο, σε αυτή την τελευταία ιστορική φάση της, πριν την εξάλειψή της.
Ο αστικός εθνικισμός δεν ταυτίζεται απαραίτητα με το κλασικό φασιστικό παράδειγμα του γερμανικού ναζισμού, αλλά ρέπει αναπόδραστα προς τα εκεί, αντλεί στοιχεία από το καθαρό εθνικιστικό του πρότυπο, την πιο καθαρή αντεπαναστατική μορφή της ιστορίας. Ο ναζιστικός φασισμός –κι άλλα παρόμοια καθεστώτα- βρίσκει στον εθνικισμό το ιδεολογικό θεμέλιο για να αντιπαλέψει την πρωτοφανή για την αστική τάξη απειλή ενός οργανωμένου και ακαταμάχητα αισιόδοξου κομμουνιστικού κινήματος. Σε αυτόν κατέφυγε και το 17’ η ρώσικη αντεπανάσταση, χωρίς ωστόσο να τον έχει καλλιεργήσει συστηματικά και προετοιμάσει η ίδια –το βρίσκει έτοιμο, καθώς προκύπτει αυθόρμητα. Μετά από αυτήν την ήττα της η διεθνής αστική τάξη παρουσιάζει πρωτόγνωρη ταξική συνειδητοποίηση και ετοιμότητα-ευελιξία απέναντι στον ταξικό της εχθρό. Έχει δηλ συνείδηση των ιστορικών της ορίων και ξέρει τι να περιμένει. Κι όσο πιο συνεπής μένει σε αυτή τη συνείδηση και τα ταξικά της συμφέροντα, τόσο ρέπει νομοτελειακά προς το φασισμό
Το γιατί συμβαίνει αυτό, φαίνεται αν εξετάσουμε τα ιδεολογικά στοιχεία του φασισμόυ. Κάτι που θα το δούμε (καλώς εχόντων των πραγμάτων) αύριο, στο δεύτερο και τελευταίο μέρος.
Προβοκάτσια από Μπρεζνιεφικό απολίθωμα
Η κε του μπλοκ θεωρεί πως ο σοβιετικός κυριούλης ανήκει σε εκείνη τη σπάνια κατηγορία ανθρώπων που έχουν σχεδόν πάντα κάτι ενδιαφέρον να πούνε –ιδίως όταν έχει μελετήσει ή ετοιμάσει το θέμα του. Στην παρούσα ανάρτηση θα επιχειρήσω να παρουσιάσω δημιουργικά –κι αυτό σημαίνει πως οι όποιες τυχόν στρεβλώσεις και αστοχίες βαραίνουν αποκλειστικά εμένα- κάποια σημεία από την εισήγησή του για το έθνος και τη σχέση της εθνικής συνείδησης με την ταξική πάλη.
Μια εισήγηση που δόθηκε στα πλαίσια μιας εκδήλωσης της νΚα στο στέκι στη θεολογική· αλλά δεν έδωσαν αυτοί τον τόνο κι αυτό θα φανεί και στη συνέχεια. Εδώ θα αναφέρω ενδεικτικά μια αποστροφή του λόγου του περικλή, που δύο φορές μίλησε για τις δυνάμεις της αντικαπιταλιστικής, κομμουνιστικής αριστεράς, προσαρμόζοντας τον όρο στο κοινό του, αλλά την τρίτη δεν κρατήθηκε: εννοώ κατά βάση την κομμουνιστική αριστερά και για αυτή μόνο έχω όρεξη να μιλάω. Κι αυτός είναι ο βασικός λόγος που συμπαθούμε το σοβιετικό κυριούλη και που κερδίζουμε σε τελευταία ανάλυση ως κόμμα τη δική του συμπάθεια και προτίμηση. Άλλο αν δεν είναι αμοιβαία ακριβώς τα αισθήματα.
Η εισήγηση του περικλή κινήθηκε σε δύο βασικούς άξονες: την ιστορική αναγκαιότητα και τους περιορισμούς του έθνους, και στον ιδεολογικό του ρόλο και την αναμέτρησή του με την ταξική συνείδηση και τους κοινωνικούς αγώνες που αναπτύσσονται. Για όσους γνωρίζουν μάλιστα τη διαδρομή και τις παλινωδίες ενός τμήματος των ομίλων και του διεθνούς ρεύματος της λογικής της ιστορίας (ΛτΙ), το δεύτερο κομμάτι ειδικά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Το έθνος δεν αποτελεί βουλησιαρχική κατασκευή· εμφανίζεται αρχικά ως τάση εντός ακόμα της φεουδαρχικής κοινωνίας, ως θεμέλιο της αναδυόμενης καπιταλιστικής αγοράς και εκφράζει τις τάσεις συνένωσης των μικρών κατακερματισμένων φέουδων, που αποτελεί προϋπόθεση για την προώθηση των εμπορευματικών συναλλαγών και των καπιταλιστικών σχέσεων. Και η εκάστοτε συγκρότηση της εθνικής οντότητας αντιστοιχεί ακριβώς στο δοσμένο επίπεδο ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων.
Σε αυτή την πρώτη ιστορική μορφή του εθνικισμού είναι κυρίαρχη η πολιτική διάσταση και η διεκδίκηση της εξουσίας από την αστική τάξη, με πιο κλασικό παράδειγμα την περίπτωση της γαλλίας, όπου η περιβόητη «τρίτη τάξη» συνάπτει μια ευρύτερη κοινωνική συμμαχία κατά της αριστοκρατίας και των φεουδαρχικών προνομίων. Αποτελεί δηλ την κοινωνική συμμαχία του κόσμου της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ένα ανώτατο υποκείμενο εξουσίας, που ολοκληρώνει τη συνειδητοποίησή του με την άνοδό του στην εξουσία και το μετασχηματισμό του φεουδαρχικού εποικοδομήματος –και όχι νωρίτερα. Η αστική τάξη εμφανίζεται ως εθνική τάξη, σε αντίθεση με τους φεουδάρχες, μιλάει εξ ονόματος του έθνους και κάνει λόγο για εθνικό συμφέρον, για την εθνοσυνέλευση και τον εθνικό στρατό, αλλά και για εθνική παιδεία.
Ο ιδεολογικός ρόλος του σχολείου είναι κομβικής σημασίας, καθώς προβάλλει την αστική συνείδηση ως εθνική, διδάσκει την εθνική γλώσσα –που εκτοπίζει σταδιακά τα διάφορα τοπικά ιδιόλεκτα- και διαμορφώνει την εθνική ιστορική μνήμη και ταυτότητα, η οποία μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο δια της διδασκαλίας της ιστορίας και μιας επεξεργασμένης αντίληψης για το παρελθόν. Οι αγροτικοί πληθυσμοί αντιθέτως, που βασίζονται στην προφορική παράδοση, δεν έχουν βαθιά ιστορική μνήμη, κι ό,τι πηγαίνει πριν τη γενιά των προπάππων τους, ανάγεται κατ’ ουσίαν στη σφαίρα της μυθολογίας.
Η ανάγκη διαμόρφωσης ενιαίας εθνικής ταυτότητας και της υπέρβασης της πανσπερμίας που κληροδότησε η φεουδαρχία στον αστικό κόσμο καθίσταται επιτακτική για δυο βασικούς λόγους: κατά πρώτον αποτελεί όπως είδαμε όρο για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, τις διευρυμένες οικονομικές ανταλλαγές και την ευέλικτη εμπορική συνεννόηση. Κατά δεύτερο διασφαλίζει την κοινωνική συνοχή και μια αίσθηση κοινότητας σε μια κοινωνία ιδιωτών, που χάνει σταδιακά τον προταξικό κοινοτισμό της και δομείται στο θεμέλιο του κοινωνικού ανταγωνισμού, που ξεσκίζει τις σάρκες της. Και με αυτή την έννοια αποτελεί μια πρωτότυπη μορφή διαχείρισης των ταξικών συγκρούσεων.
Αυτά ως προς την πρώτη ιστορική μορφή του εθνικισμού, για να περάσουμε –κάπως σχηματικά- στον εθνικισμό της εποχής του ιμπεριαλισμού, δηλ της δικής μας εποχής. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, η βιομηχανική επανάσταση κι η παραγωγή σε μαζική κλίμακα καθιστούν επιτακτική ανάγκη την εύρεση νέων αγορών, μετά την εξάντληση των εθνικών ορίων, δηλ μια επεκτατική, ιμπεριαλιστική πολιτική. Κι όταν τελειώνει το μοίρασμα του κόσμου, η σύγκρουση κι ο πόλεμος γίνεται απαραίτητος όρος ύπαρξης για τον καπιταλισμό.
Μέχρι το 1945, ο εθνικισμός έχει μετατραπεί από μια μορφή εθνικής συνείδησης ενάντια στο φεουδαρχικό κατακερματισμό σε μια επιθετική μορφή που βασίζεται στην ιδέα της υπεροχής του ημέτερου έθνους έναντι των άλλων. Κι αυτό το επιθετικό σοβινιστικό περιεχόμενο δεν έχει προηγούμενο ούτε καν στους ναπολεόντιους πολέμους, όπου οι γάλλοι στρατιώτες εμφορούνται περισσότερο από την ιδέα ότι δρουν απελευθερωτικά –κι όντως το κάνουν ως ένα βαθμό –αλλά όχι σοβινιστικά.
Αυτός ο εθνικισμός σαν ιδεολογία αντιστοιχεί στον καπιταλισμό της παρακμής, και είναι τέκνο της παρακμής αυτής –με το λένιν να διακρίνει τα πρώτα της σημάδια ήδη στην αυγή του ιμπεριαλισμού. {Ας θυμηθούμε και τον ορισμό του βλαδίμηρου για τον καπιταλισμό που σαπίζει, όχι με την έννοια ότι θα πέσει αυτομάτως, σαν ώριμο φρούτο, αλλά ότι οδηγεί την ανθρωπότητα σε αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις και πως η ανάπτυξή του προϋποθέτει την καταστροφή ενός μέρους της πρώτης}. Ο αστικός εθνικισμός σφραγίζει πλέον τη συγκρότηση μιας επιθετικής κοινωνικής συμμαχίας, με αξιοσημείωτη συμμετοχή του λούμπεν προλεταριάτου, που σηματοδοτεί ένα διπλό ολοκληρωτικό πόλεμο ενάντια στον εξωτερικό αλλά και τον εσωτερικό εχθρό της αστικής τάξης: το προλεταριάτο. Και αυτό φανερώνει το στίγμα της, τον στρατηγικό της στόχο και το πραγματικό της πρόσωπο, σε αυτή την τελευταία ιστορική φάση της, πριν την εξάλειψή της.
Ο αστικός εθνικισμός δεν ταυτίζεται απαραίτητα με το κλασικό φασιστικό παράδειγμα του γερμανικού ναζισμού, αλλά ρέπει αναπόδραστα προς τα εκεί, αντλεί στοιχεία από το καθαρό εθνικιστικό του πρότυπο, την πιο καθαρή αντεπαναστατική μορφή της ιστορίας. Ο ναζιστικός φασισμός –κι άλλα παρόμοια καθεστώτα- βρίσκει στον εθνικισμό το ιδεολογικό θεμέλιο για να αντιπαλέψει την πρωτοφανή για την αστική τάξη απειλή ενός οργανωμένου και ακαταμάχητα αισιόδοξου κομμουνιστικού κινήματος. Σε αυτόν κατέφυγε και το 17’ η ρώσικη αντεπανάσταση, χωρίς ωστόσο να τον έχει καλλιεργήσει συστηματικά και προετοιμάσει η ίδια –το βρίσκει έτοιμο, καθώς προκύπτει αυθόρμητα. Μετά από αυτήν την ήττα της η διεθνής αστική τάξη παρουσιάζει πρωτόγνωρη ταξική συνειδητοποίηση και ετοιμότητα-ευελιξία απέναντι στον ταξικό της εχθρό. Έχει δηλ συνείδηση των ιστορικών της ορίων και ξέρει τι να περιμένει. Κι όσο πιο συνεπής μένει σε αυτή τη συνείδηση και τα ταξικά της συμφέροντα, τόσο ρέπει νομοτελειακά προς το φασισμό
Το γιατί συμβαίνει αυτό, φαίνεται αν εξετάσουμε τα ιδεολογικά στοιχεία του φασισμόυ. Κάτι που θα το δούμε (καλώς εχόντων των πραγμάτων) αύριο, στο δεύτερο και τελευταίο μέρος.
Προβοκάτσια από Μπρεζνιεφικό απολίθωμα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου