Η Μεγάλη Κυρία της επιστήμης

Η Μεγάλη Κυρία της επιστήμης

Η Μαρία Κιουρί

«Παίρνω τον ήλιο και τον εκσφενδονίζω...»
Το δεκεμβριάτικο φως ρίχνει τις χλομές του ακτίνες στο μεγάλο αμφιθέατρο. Τα νεανικά κεφάλια σκυμμένα αντιγράφουν τις εξισώσεις που χαράζει στον πίνακα το χέρι του δασκάλου.
Στα πρώτα έδρανα ένα κορίτσι χαμογελά εκστατικά. Τη μεγάλη καμπύλη του μετώπου της, στεφανώνουν ατίθασες ξανθές μπούκλες. Πώς είναι δυνατόν να θεωρεί κανείς την επιστήμη στεγνή; Τι να της πουν ορισμένα «μυθιστορήματα» μπροστά σε αυτά τα φαινόμενα που συνδέονται μεταξύ τους με νόμους;
Η Μαρία Σκλοντόφσκι γεννήθηκε στις 7 Νοέμβρη 1867 στη Βαρσοβία. Ο πατέρας της ήταν καθηγητής Φυσικής και Μαθηματικών σε ένα Λύκειο Θηλέων και η μητέρα της διηύθυνε ένα από τα καλύτερα οικοτροφεία της πόλης.
Ξεχώρισε από μικρή για τις επιδόσεις της στη Φυσική και τα Μαθηματικά, όμως το 1876 και το 1878, η δυστυχία χτύπησε την οικογένειά της, καθώς πέθαναν η αδελφή της Σοφία και η μητέρα της Μαρία.

Κόντρα σε όλα τα εμπόδια

Η 16χρονη Μαρία, μετά το Λύκειο, ρίχτηκε στη βιοπάλη ως γκουβερνάντα και δασκάλα παιδιών των «καλών οικογενειών».
Η μεγαλύτερη αδελφή της, Μπρόνια, έχει αναλάβει τις δουλειές του σπιτιού, όμως μέσα της σιγόκαιγε ο καημός να σπουδάσει Ιατρική στο Παρίσι, γιατί δεν επιτρεπόταν στις κοπέλες να φοιτήσουν στο Πανεπιστήμιο στην Πολωνία.
Η Μαρία χωρίς να διστάσει δούλεψε επί 8 χρόνια σε διάφορες περιοχές της Βαρσοβίας, προκειμένου να βοηθήσει την αδελφή της να σπουδάσει.
Αποφασίζει να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην επιστήμη με την πεποίθηση ότι, μέσω αυτής, διαλύονται τα σκοτάδια της αμάθειας.
Παρακολούθησε στη Βαρσοβία το Κινητό Πανεπιστήμιο, μια σειρά δηλαδή παράνομων μαθημάτων ανατομίας, φυσικής, ιστορίας και κοινωνιολογίας από εθελοντές δασκάλους.
Θέλει να μελετήσει Φυσική και Χημεία, ενώ παράλληλα δωρίζει τις γνώσεις της, παραδίδοντας μαθήματα στις εργάτριες μιας βιοτεχνίας ρούχων.
Το 1891 εγκαθίσταται στο Παρίσι στο σπίτι της μεγαλύτερης αδελφής της, για να παρακολουθήσει μαθήματα στη σχολή Θετικών Επιστημών της Σορβόνης.
Αδυνατώντας να μελετήσει, λόγω της συνεχούς κίνησης στο ιατρείο της αδελφής της και του συζύγου της, αποφασίζει να μείνει μόνη της, διάβαζε συνεχώς και μόνο οι λιποθυμίες από την κόπωση της υπενθύμιζαν ότι έπρεπε που και που να τρώει.
Το 1893 κατέκτησε την πρώτη θέση στις εξετάσεις για το πτυχίο των Φυσικών Επιστημών και το 1894 τη δεύτερη θέση για το πτυχίο των Μαθηματικών.
Επιστρέφοντας στη Βαρσοβία, της δόθηκε μια υποτροφία 600 ρουβλίων που προοριζόταν για άξιους φοιτητές. Λίγα χρόνια αργότερα, μετρώντας όπως πάντα, δεκάρα - δεκάρα, από την πρώτη της αμοιβή για μια μελέτη, επέστρεψε 600 ρούβλια στον γραμματέα του ιδρύματος, που έμεινε άναυδος από τη χειρονομία της.

Συνάντηση με τον Πιερ

Το 1894, η Εταιρεία Προώθησης της Εθνικής Βιομηχανίας είχε αναθέσει στη Μαρία μια μελέτη και είχε ανάγκη από ένα εργαστήριο, στην ανεύρεση του οποίου την βοήθησε ο Πολωνός καθηγητής Κοβάλσκι που την έφερε σε επαφή με έναν λαμπρό επιστήμονα, τον Πέτρο Κιουρί, ο οποίος ένιωσε αμέσως έλξη για τη νεαρή συνάδελφό του.
Παντρεύτηκαν χωρίς νυφικό, βέρες γαμήλια δεξίωση και βέβαια χωρίς θρησκευτικό μυστήριο. Το γαμήλιο δώρο τους ήταν δύο αστραφτερά ποδήλατα, με τα οποία πραγματοποίησαν ούτε λίγο ούτε πολύ το γύρο της Γαλλίας!
Στις 12 Σεπτέμβρη 1897 απέκτησαν την κόρη τους Ειρήνη, ενώ η Μαρία απέκτησε και την άδεια διδασκαλίας στη Μέση Εκπαίδευση.
Προετοιμαζόμενη για το διδακτορικό της, ενδιαφέρθηκε για τις εργασίες του Γάλλου φυσικού Ανρί Μπεκερέλ, ο οποίος είχε παρατηρήσει ότι τα άλατα ενός σπάνιου μετάλλου, του ουρανίου, χωρίς προηγούμενη επίδραση του φωτός, εξέπεμπαν, αυτόματα, κάποιες άγνωστου είδους ακτίνες και το αίνιγμα ήταν η προέλευσή τους.
Η Μαρία βρήκε το θέμα της: Μελέτη των ακτίνων του ουρανίου, το οποίο εγκαταλείπει προσωρινά και μελετά όλα τα γνωστά σώματα. Οι ενώσεις ενός άλλου στοιχείου, του θορίου, εκπέμπουν επίσης αυτόματα ακτίνες όμοιες με εκείνες του ουρανίου.
Μελετώντας δείγματα ορυκτών αποκλείει βαθμιαία εκείνα που δεν περιέχουν ουράνιο και θόριο, όμως εκείνα που τα περιέχουν εκπέμπουν πολύ πιο ισχυρή ακτινοβολία από όση «κανονικά» θα αναμενόταν αν περιείχαν μόνο ουράνιο.
Διατυπώνει μια τολμηρή υπόθεση: Τα ορυκτά κρύβουν σίγουρα ένα νέο υλικό που ακτινοβολεί, ένα νέο χημικό στοιχείο!
Ο Πιέρ εγκαταλείπει τις δικές του έρευνες, ενώνοντας τις προσπάθειές του με τις δικές της το Μάη του 1898.

Μελετώντας τη ραδιενέργεια σε μια παράγκα

Αναζητούν την ιδιαίτερα ενεργή ουσία σε ένα ορυκτό του ουρανίου, τον πισσουρανίτη, διαχωρίζοντας με χημική ανάλυση τα συστατικά του στοιχεία και μετρώντας τη ραδιενέργεια του καθενός.
Τελικά, εντοπίζουν τη ραδιενέργεια σε δύο κυρίως χημικά στοιχεία του πισσουρανίτη. Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν δύο διαφορετικά καινούργια στοιχεία.
Τον Ιούλη του 1898 ήταν σε θέση να ανακοινώσουν την ανακάλυψη και των δύο, πρώτα εκείνου που ονομάστηκε πολώνιο προς τιμή της πατρίδας της Μαρίας και μετά του ραδίου, από το οποίο πήρε το όνομά της η ραδιενέργεια (ενέργεια που εκπέμπεται από το ράδιο).
Προσπαθώντας να παρασκευάσουν σε καθαρή μορφή τα δύο στοιχεία, οι Κιουρί δούλεψαν τέσσερα ολόκληρα χρόνια σε μια παράγκα, καθώς το επίσημο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης δεν τους παραχωρούσε εργαστήριο, ούτε τους επιδοτούσε.
Ο πισσουρανίτης ήταν πανάκριβος. Τον κατεργάζονταν τα μεταλλεία του Γιοάχιμσταλ στη Βοημία. Οι Κιουρί σκέφθηκαν ότι αφού το πολώνιο και το ράδιο βρίσκονται στο ορυκτό, θα βρίσκονται και στα κατάλοιπά του και έτσι ζήτησαν από αυστριακούς συναδέλφους τους να μεσολαβήσουν στα μεταλλεία της Βοημίας. Οι Κιουρί θα πλήρωναν τα κατάλοιπα από τις πενιχρές τους οικονομίες.
Στάθηκαν τυχεροί, αφού το εργοστάσιο στη Βοημία αποφάσισε να διαθέσει δωρεάν έναν τόνο κατάλοιπα σε αυτούς τους δύο ...παράφρονες που έλεγαν ότι τα χρειάζονται.
Στα 1902, μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες σε συνθήκες απίστευτης στέρησης, φτώχειας και δουλειάς, η Μαρία Κιουρί πέτυχε να παρασκευάσει ένα δέκατο του γραμμαρίου καθαρό ράδιο και ένα εικοστό καθαρό πολώνιο.

Δεν του συγχώρησαν την αθεΐα

Ο Πιέρ Κιουρί ανακηρύχθηκε καθηγητής στη Σορβόνη το 1904, όμως εργαστήριο δεν του παραχώρησαν ποτέ. Του είχαν προτείνει το 1900 έδρα στη Γενεύη, που αν γινόταν δεκτή θα έλυνε το βιοποριστικό τους πρόβλημα, όμως θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τις έρευνες. Οι Κιουρί αρνήθηκαν. Η Μαρία διορίστηκε καθηγήτρια Φυσικής στη Σχολή Θηλέων των Σεβρών.
Η σπατάλη δυνάμεων για να μπορέσουν να επιβιώσουν ήταν πολύ μεγάλη. Το 1902 η Μαρία συγκλονίζεται από το θάνατο του πατέρα της, ενώ το 1903, χρονιά που γεννιέται η κόρη τους Εύα, ο Πιέρ Κιουρί δίνει διάλεξη στη Γενεύη για το ράδιο με τη Μαρία να εξομολογείται στον Πιέρ ότι στην αφόρητα βαρετή δεξίωση που ακολούθησε, εκείνη κοιτάζοντας τα κοσμήματα των «υψηλών κυριών» σκεφτόταν πόσα εργαστήρια θα μπορούσαν να φτιαχτούν με αυτά!
Στις 10 Δεκέμβρη 1903, η Ακαδημία Επιστημών της Στοκχόλμης ανακοίνωσε ότι το βραβείο Νόμπελ Φυσικής απονέμεται κατά το ήμισυ στον Ανρί Μπεκερέλ και κατά το ήμισυ στο ζεύγος Κιουρί, οι οποίοι δεν μπόρεσαν να παρευρεθούν στην τελετή.
Ενδεικτικό του ήθους τους είναι το γεγονός ότι δεν κατοχύρωσαν τις μεθόδους τους για την απομόνωση των στοιχείων, επειδή θεωρούσαν ότι δε συμβάδιζε με το επιστημονικό πνεύμα, καθώς η επιστήμη είναι κοινωνική κατάκτηση και η «κατοχύρωση» (πατέντα) εμποδίζει τη συνέχιση της επιστημονικής έρευνας από τους επόμενους.
Η σημασία της πράξης αυτής είναι ακόμα μεγαλύτερη, διότι οι Κιουρί ανακάλυψαν πως η ακτινοβολία του ραδίου κατέστρεφε τους καρκινικούς όγκους.
Αντικειμενικά, η ανακάλυψη των δύο χημικών στοιχείων, σε μια εποχή εντονότατης φιλοσοφικής πολεμικής μεταξύ ιδεαλιστικών ρευμάτων και του υλισμού, επιβεβαίωσε, όπως εξάλλου και το σύνολο των επιστημονικών ανακαλύψεων, τη θεμελιακή αντίληψη της υλιστικής φιλοσοφίας πως η ύλη είναι αντικειμενική πραγματικότητα, που υπάρχει ανεξάρτητα, έξω από την συνείδησή μας και πως το ζήτημα της επιστήμης έγκειται στο να αντικαθρεφτίζει όλο και πληρέστερα την αντικειμενική πραγματικότητα.
Ανακαλύπτοντας κάτι που «δε γνωρίζαμε χτες», αλλά όμως υπήρχε (αυτό σημαίνει «έξω από τη συνείδησή μας»), η Μαρία Κιουρί δικαίωσε τη θέση της υλιστικής φιλοσοφίας, πως οι γνώσεις μας βεβαίως και είναι σχετικές, αλλά αυτό δεν σημαίνει άρνηση της αντικειμενικής αλήθειας, παρά μόνο τον ιστορικά εξαρτημένο χαρακτήρα που έχουν τα όρια προσέγγισης των γνώσεών μας σε αυτήν την αντικειμενική αλήθεια.

Πρώτη γυναίκα καθηγητής πανεπιστημίου

Στις 19 Απρίλη 1906, η ζωή της Μαρίας Κιουρί άδειασε απότομα, καθώς ο Πιέρ σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα.
Στις 13 Μάη αποφασίστηκε η έδρα του Πιέρ Κιουρί να δοθεί στην Μαρία. Γινόταν η πρώτη γυναίκα στη Γαλλία που της δινόταν έδρα πανεπιστημίου, ενώ ήταν επίσης η πρώτη γυναίκα που έδωσε διάλεξη στη Σορβόνη.
Πριν ξεκινήσει για τη διάλεξη στους φοιτητές, κοίταξε τις σημειώσεις του Πιέρ και ξεκίνησε το μάθημα με την ίδια ακριβώς φράση που εκείνος είχε κλείσει την προηγούμενη παράδοση.
Το Δεκέμβρη του 1911 η Μαρία Κιουρί τιμήθηκε με το Νόμπελ Χημείας.
Υπεβλήθη σε εγχείρηση, καθώς τα νεφρά της ήταν σε φρικτή κατάσταση, ενώ στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου «όργωσε» τη Γαλλία, με το πρώτο «ακτινολογικό όχημα» δικής της έμπνευσης, σώζοντας χιλιάδες τραυματίες.
Υπολογίζεται ότι η ίδια, με τα χρήματα που είχε συγκεντρώσει από τα δύο βραβεία Νόμπελ, έστησε περίπου 250 ακτινολογικούς θαλάμους στα πολεμικά μέτωπα.
Το 1922 εξελέγη μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Πνευματικής Συνεργασίας, της Κοινωνίας των Εθνών ενώ το 1932 εγκαινίασε το Ινστιτούτο Ραδίου στη Βαρσοβία.
Το 1944, το Πολωνικό Πανεπιστήμιο ονομάστηκε προς τιμήν της: Μαρία Σκλοντόφσκι - Κιουρί.
Η επιστημονική κοινότητα, σε ένδειξη σεβασμού προς το πρόσωπό της έδωσε το όνομά της σε μονάδα μέτρησης της ραδιενέργειας (το κιουρί ή Ci) και στο υπερουράνιο τεχνητό χημικό στοιχείο κιούριο (Cm), με ατομικό αριθμό 96.
Τον τελευταίο καιρό, οι γιατροί ανακάλυπταν αφύσικα συμπτώματα στο αίμα της. Ο καθηγητής Ρεγκό σημείωσε. «Η κυρία Κιουρί μπορεί να καταμετρηθεί ανάμεσα στα μακροπρόθεσμα θύματα των ραδιενεργών σωμάτων, που ανακάλυψαν ο σύζυγός της και η ίδια».
Στις 4 Ιούλη 1934 ενταφιάστηκε δίπλα στον άντρα της στο κοιμητήριο του Σο, παρουσία μόνο των στενών συνεργατών της. Τα αδέλφια της έριξαν στον τάφο της μια χούφτα χώμα πολωνικής γης.
Το 1995, τα οστά της μεταφέρθηκαν στο Πάνθεον, στο μαυσωλείο στο οποίο βρίσκονται θαμμένοι οι «μεγάλοι άνδρες» της Γαλλίας.
Ενα χρόνο μετά το θάνατό της, ένας πελώριος τόμος προστέθηκε στα επιστημονικά συγγράμματα της βιβλιοθήκης του Ινστιτούτου Ραδίου. Ηταν το σύγγραμμα με την καινούργια γνώση που πρόσφερε στην ανθρωπότητα προτού φύγει για πάντα.
Στο γκρίζο εξώφυλλο, το όνομα του συγγραφέα: «Κυρία Πιέρ Κιουρί - Καθηγήτρια στη Σορβόνη - Βραβείο Νόμπελ Φυσικής, Βραβείο Νόμπελ Χημείας». Από κάτω μονολεκτικός ο φοβερός τίτλος: «Ραδιενέργεια».

Γιώργος Μηλιώνης