ΠΕΛΑΓΟΡΝΙΘΑ ΣΑΝΤΕΡΣΙ Το μεγαλύτερο πουλί που πέταξε ποτέ στους ουρανούς της Γης

ΠΕΛΑΓΟΡΝΙΘΑ ΣΑΝΤΕΡΣΙ

Το μεγαλύτερο πουλί που πέταξε ποτέ στους ουρανούς της Γης

Πριν από 25 εκατομμύρια χρόνια, τεράστια πουλιά, με μέγεθος μικρών αεροπλάνων και ράμφη με θανατηφόρα μυτερά δόντια, πετούσαν στον ουρανό της σημερινής Καρολίνας των ΗΠΑ. Απολιθώματά τους βρέθηκαν κοντά σε ...αεροδρόμιο της περιοχής. Το 1983, μια ομάδα παλαιοντολόγων, με επικεφαλής τον Αλ Σάντερς, ξέθαψαν κάποια απολιθωμένα οστά και κατάλαβαν ότι ανήκαν σε ένα μεγάλο πουλί. Αλλά εκείνη την περίοδο είχαν πολλά άλλα απολιθώματα να εξετάσουν, με αποτέλεσμα τα οστά του πτηνού να αποθηκευτούν για μελέτη, όταν θα δινόταν η ευκαιρία. Τρεις δεκαετίες πέρασαν μέχρι να 'ρθει αυτή η ώρα και να φανεί πόσο εξαιρετικό ήταν το ξεχασμένο ζώο. Ο Σάντερς και οι συνάδελφοί του είχαν ανακαλύψει το μεγαλύτερο πουλί που γνωρίζουμε να πέταξε ποτέ στους ουρανούς της Γης, ένα είδος που δεν ήξερε κανένας έως τότε και ανήκει στην αινιγματική ομάδα πτηνών, που ονομάζονται πελαγορνιθίδες. Ενας από τους μελετητές των απολιθωμάτων ονόμασε το πτηνό Πελαγόρνιθα σαντέρσι, προς τιμή του Σάντερς, που το ανακάλυψε.

Ιπτάμενοι δεινόσαυροι

Εδώ και ενάμιση αιώνα, οι παλαιοντολόγοι γνωρίζουν ότι κάποτε οι πελαγορνιθίδες περιπολούσαν στον αέρα. Αλλά μόνο με μερικά θραύσματα οστών που ήταν διαθέσιμα για μελέτη, λίγα μπορούσαν να συναχθούν για τον τρόπο που πετούσαν αυτά τα πουλιά, πώς ζούσαν και πώς η εξέλιξη οδήγησε σε τέτοιες ακραίες διαστάσεις. Η ανάλυση του Pelagornis sandersi και μερικών άλλων, επίσης πολύ μεγάλων πτηνών, βοήθησε να γεμίσουν πολλά κενά και να έχουμε σήμερα την πληρέστερη εικόνα γι' αυτά τα καταπληκτικά ζώα. Τα πιο πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι οι πελαγορνιθίδες κυριάρχησαν μετά την πρόσκρουση στη Γη του αστεροειδούς που, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, οδήγησε στην εξαφάνιση των δεινοσαύρων και φυσικά των πτερόσαυρων. Οι πτερόσαυροι ήταν οι κοντινότεροι συγγενείς των πελαγορνιθίδων, που όπως και όλα τα σημερινά πτηνά, είναι ιπτάμενοι δεινόσαυροι, οι μόνοι επιζώντες απόγονοι των δεινοσαύρων, που κυριάρχησαν στη Γη επί 160 εκατομμύρια χρόνια. Οταν οι πτερόσαυροι βγήκαν από το κάδρο, οι πελαγορνιθίδες εξελίχθηκαν έτσι ώστε να φτάσουν σε αυτό το τεράστιο μέγεθος, που τους διευκόλυνε να πετάνε και να κυνηγάνε στους ανοιχτούς ουρανούς, πάνω από τους ωκεανούς. Αλλά, ανεξάρτητα από την αιτία που οδήγησε στο γιγαντισμό τους, τα πουλιά αυτά ξεπέρασαν το μέγεθος που ορισμένοι ερευνητές θεωρούσαν ως όριο για ένα πουλί με ικανότητα πτήσης.

Αγριο «χαμόγελο»

Το σχεδόν πλήρες κρανίο του πουλιού Pelagornis sandersi, που εμφανίζεται εδώ υπό διάφορες γωνίες, δείχνει τα χαρακτηριστικά «ψεύτικα δόντια» της οικογένειας των πελαγορνιθίδων. Τα δόντια είναι στην ουσία προβολές που σχηματίζονται από το οστό της γνάθου. Εκτιμάται ότι βοηθούσαν σημαντικά το πουλί - κυνηγό να πιάνει και να συγκρατεί τα θηράματα που κυνηγούσε

Στην πρώτη σειρά των ασυνήθιστων χαρακτηριστικών των πελαγορνιθίδων βρίσκεται η σειρά από μυτερές προεξοχές σαν δόντια, τόσο στην πάνω όσο και στην κάτω γνάθο τους. Τα πουλιά έχασαν την ικανότητα να σχηματίζουν κανονικά δόντια πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά οι πελαγορνιθίδες εμφάνισαν μια εξελικτική παραλλαγή των δοντιών. Αντί για πραγματικά δόντια με αδαμαντίνη, οδοντίνη κ.τ.λ. που είναι τοποθετημένα μέσα σε κόγχες, τα ψευδοδόντια των πελαγορνιθίδων είναι κούφιες προεξοχές που σχηματίζονται απευθείας από τα οστά της γνάθου. Είναι πολύ πιθανό τα ψευδοδόντια να καλύπτονταν από το ίδιο υλικό που είναι φτιαγμένα τα ράμφη των σημερινών πουλιών. Η όψη του στόματος των πελαγορνιθίδων ήταν πάντως τρομακτική.
Το κρανίο των πελαγορνιθίδων ήταν ευέλικτο. Εκεί που η θήκη του εγκεφάλου συναντούσε το ράμφος, υπήρχε ένας ισχυρός μεντεσές, που του επέτρεπε να λυγίζει. Επιπλέον, η κάτω γνάθος είχε περίπου στο μέσο κάθε πλευράς της μια άρθρωση. Το σαγόνι κρατιόταν έτσι με ένα ευλύγιστο σύνδεσμο. Αυτά τα χαρακτηριστικά του κρανίου πρέπει να επέτρεπαν στο ζώο να κρατάει και να καταπίνει μεγάλα θηράματα.
Τα οστά των φτερών τους είναι τόσο πεπλατυσμένα, που ορισμένοι παλαιοντολόγοι κατά λάθος έβαζαν ανάποδα το βραχιόνιο οστό, σε παλιότερες ανακατασκευές του σκελετού των πελαγορνιθίδων. Τα πουλιά αυτά πήγαν στα άκρα και το χαρακτηριστικό όλων των πτηνών: να έχουν κούφια κόκαλα. Τα οστά τους είναι εξαιρετικά λεπτά, με αποτέλεσμα να έχουν πολύ μικρό βάρος, προσόν απαραίτητο για τόσο μεγάλα ιπτάμενα ζώα. Ομως, τα λεπτοκαμωμένα κόκαλα έχουν ένα μειονέκτημα: Μια τυχαία σύγκρουση μπορούσε να είναι καταστροφική. Πελαγόρνιθα με σπασμένο φτερό δεν θα μπορούσε να πετάξει και να βρει τροφή.

Τα οστά των ποδιών είναι τα πιο φυσιολογικά μέρη των πελαγορνιθίδων, αλλά είναι κωμικά κοντά συγκρινόμενα με τα οστά των φτερών. Εχουν, όμως, ενισχυμένα τοιχώματα και συμπαγές σχήμα, που τα έκανε σχετικά ανθεκτικά. Οι πελαγορνιθίδες, όπως και ορισμένα σημερινά πουλιά, δυσκολεύονταν να περπατήσουν στη στεριά. Απ' την άλλη, το μόνο που χρειάζονταν ήταν να πάρουν φόρα για να απογειωθούν.

Ανεμόπτερο

Η Πελαγόρνιθα σαντέρσι έχει βραχιόνιο οστό μήκους ενός μέτρου, δηλαδή μεγαλύτερο από το μήκος του χεριού ενός μέσου ανθρώπου. Ορισμένοι επιστήμονες είχαν υπολογίσει ότι το μέγιστο άνοιγμα φτερών ενός πουλιού για να μπορεί να πετάει είναι 5,1 μέτρα. Πέρα από αυτό το μέγεθος, το πουλί θα ήταν πολύ βαρύ για να παραμείνει στον αέρα. Οπως διαπιστώθηκε, το άνοιγμα φτερών του P. sandersi ήταν από 6 έως 7,4 μέτρα απ' άκρο σ' άκρο. Με βάση τη διάμετρο των ποδιών του, το βάρος του πρέπει να ήταν μεταξύ 22 και 40 κιλών. Αν και πολύ βαρύ σε σύγκριση με τα σημερινά πουλιά, το ζώο ήταν λεπτοκαμωμένο σε σχέση με το άνοιγμα φτερών που είχε, χάρη στο μικρό του σώμα και τον υπερελαφρύ σκελετό.
Η μελέτη των χαρακτηριστικών του σκελετού του P. sandersi οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ανεμοπορούσε, ανεβοκατεβάζοντας τα φτερά του κυρίως κατά την απογείωση και ελάχιστες φορές κατά την πτήση. Μπορούσε να κάνει αδιάκοπες πτήσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων, με ταχύτητα πτήσης γύρω στα 40 χιλιόμετρα την ώρα και το πετύχαινε με ελάχιστη προσπάθεια. Μόλις κατάφερνε να κερδίσει 45 μέτρα ύψος, μπορούσε να ανεμοπορίσει απόσταση μεγαλύτερη του χιλιομέτρου, χωρίς καμιά περαιτέρω κίνηση των φτερών του.

Γίγαντας

Ο γιγαντισμός δεν είναι πάντα πλεονέκτημα. Τα μεγαλύτερα ζώα χρειάζονται περισσότερη τροφή, μεγαλύτερους χώρους για να φωλιάσουν και τείνουν να έχουν μικρότερους πληθυσμούς σε σχέση με τα ζώα μικρότερου μεγέθους. Παρά τα μειονεκτήματα, πάλι και πάλι η εξέλιξη οδήγησε σε ιπτάμενα ζώα μεγάλου μεγέθους. Η έλλειψη σήμερα ενός πτηνού στο μέγεθος του P. sandersi φαίνεται να είναι η εξαίρεση παρά ο κανόνας. Γιγάντια ζώα (οι πτερόσαυροι) πετούσαν στους ουρανούς επί 120 εκατομμύρια χρόνια. Φαίνεται ότι το μέγεθος αυξάνει την αποτελεσματικότητα για πτήσεις μεγάλων αποστάσεων, ενώ κάνει άτρωτο το πουλί, από τη στιγμή που θα απογειωθεί, απέναντι σε οποιονδήποτε εναέριο θηρευτή.
Οι πελαγορνιθίδες κυριάρχησαν στους ουρανούς 10 εκατομμύρια χρόνια μετά την εξαφάνιση των πτεροσαύρων, πετώντας κυρίως πάνω από τους ωκεανούς. Εξαφανίστηκαν πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια κατά την Πλειόκαινη Εποχή. Αιτία ήταν ίσως η υπερεξειδίκευσή τους όσον αφορά την τροφή και οι αλλαγές στα θαλάσσια ρεύματα. Το άλμπατρος ήταν ένα από τα μικρότερα είδη της οικογένειας των πελαγορνιθίδων, που επέζησαν έως σήμερα.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»