Δύο χαρακτηριστικά του βιολογικού υπόβαθρου που επέτρεψαν την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού

Γιατί είναι οι άνθρωποι που διοικούν τους ζωολογικούς κήπους και όχι οι γορίλες; Αλλα ζώα έχουν μεγαλύτερη δύναμη, είναι ταχύτερα και έχουν πιο οξείες αισθήσεις. Οι επιστήμονες αναζητούν τα διαφοροποιά στοιχεία σε βιολογικό επίπεδο, που ξεχώρισαν το είδος homo από τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά. Εκείνα, που αποκτήθηκαν στην πορεία της διαφοροποίησής του κάτω από την επίδραση της εξελικτικής πίεσης, που άσκησαν οι μεταβαλλόμενες συνθήκες του περιβάλλοντος και οδήγησαν τελικά στην εμφάνιση του Homo sapiens, τη μεταβολή της ανθρώπινης αγέλης σε κοινωνία μέσω της εργασίας (από κοινού κατασκευή και χρήση εργαλείων) και στην ανάπτυξη πολιτισμού.
Μελέτη, που δημοσιεύτηκε πέρσι σε έγκυρο επιστημονικό περιοδικό, ισχυριζόταν ότι τα κοράκια μπορούν να σχεδιάζουν για το μέλλον όπως ακριβώς και οι άνθρωποι. Πέντε πουλιά έμαθαν να σηκώνουν μια μικρή πέτρα με το ράμφος τους και να την πετούν μέσα σε ένα κουτί, ώστε να πάρουν μια ανταμοιβή. Στην πορεία, τα πουλιά έπαιρναν την πέτρα λεπτά ή και ώρες ολόκληρες πριν τους παρουσιαστεί το κουτί. Σε συνδυασμό με ένα άλλο ανάλογο πείραμα, οι ερευνητές κατέληξαν ότι τα κοράκια σχεδίαζαν για μελλοντικές καταστάσεις, μια ικανότητα που είναι κλειδί για ανώτερη νοημοσύνη.
Ομως τα επιτεύγματα των κορακιών, όπως και τα αντιληπτικά επιτεύγματα πιθήκων σε άλλες μελέτες, μπορούν να εξηγηθούν με απλούστερους τρόπους. Τα κοράκια μπορεί να έδειξαν αυτήν τη συμπεριφορά απλώς επειδή μέσω των επαναλήψεων σύνδεσαν την πέτρα με την ανταμοιβή και όχι επειδή έκαναν κάποιον σχεδιασμό για το μέλλον. Η αντίληψη των ζώων και των ανθρώπων, αν και έχει ομοιότητες, αφού αποτελεί αντανάκλαση της φυσικής πραγματικότητας, διαφέρει ωστόσο σε δύο σημαντικές διαστάσεις, σύμφωνα με τον Τόμας Σάντεντορφ, καθηγητή ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ στην Αυστραλία. Η πρώτη είναι η ικανότητα του ανθρώπου να σχηματίζει εμφωλευόμενα σενάρια, ένα εσωτερικό θέατρο του μυαλού, που μας επιτρέπει να φανταζόμαστε και να χειριζόμαστε νοητικά πολλές δυνατές εναλλακτικές και να προβλέπουμε διαφορετικά αποτελέσματα. Η δεύτερη είναι η ικανότητα και η τάση να ανταλλάσσουμε σκέψεις, να μεταφέρουμε γνώση αναμεταξύ μας.

Αδηλον το μέλλον

Ο ίδιος ο Σάντεντορφ και η ερευνητική του ομάδα, χρησιμοποιώντας απλά παζλ, έκαναν πειράματα με παιδιά ηλικίας 3 χρόνων και παιδιά ηλικίας 4 χρόνων. Διαπίστωσαν ότι όταν μετέφεραν τα παιδιά σε ένα άλλο δωμάτιο με πολλά αντικείμενα ικανά να τους διασπάσουν την προσοχή, τα τετράχρονα διάλεγαν το κομμάτι που ταίριαζε στο παζλ που τους είχαν δείξει στο πρώτο δωμάτιο, ενώ τα τρίχρονα διάλεγαν ένα αντικείμενο στην τύχη. Επίσης, τα τετράχρονα, σε αντίθεση με τα τρίχρονα, πραγματοποιούσαν μια σχετικά σύνθετη διαδικασία, ώστε όταν γυρίσουν στο πρώτο δωμάτιο να πάρουν μια ανταμοιβή για το κατόρθωμά τους, δείχνοντας ότι μπορούσαν ηθελημένα να διαμορφώσουν τις μελλοντικές τους δυνατότητες.
Ο άνθρωπος κυνηγός θα βάλει παγίδες μπροστά σε όλες τις δυνατές διαδρομές διαφυγής του θηράματός του, όχι μόνο σε μία. Μπορεί να αντιληφθεί ότι το μέλλον μπορεί να εξελιχθεί με διάφορους τρόπους. Οι ερευνητές έκαναν ένα πείραμα τόσο με πιθήκους, όσο και με μικρά παιδιά, όπου μια ανταμοιβή αφηνόταν να πέσει μέσα από έναν σωλήνα. Τόσο τα παιδιά όσο και οι πίθηκοι άπλωναν το χέρι κάτω από το σωλήνα για να την πιάσουν. Οταν όμως οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν σωλήνα σε σχήμα ανεστραμμένου Υ, οι ενήλικοι πίθηκοι και τα παιδιά 2 χρόνων έβαζαν το ένα χέρι κάτω από μια από τις εξόδους, αντίθετα με τα τετράχρονα που έβαζαν ένα χέρι κάτω από καθεμιά από τις δυνατές εξόδους της ανταμοιβής. Στα παιδιά των ανθρώπων μεταξύ της ηλικίας των 2 και των 4 ετών αναπτύσσεται η ικανότητα πρόβλεψης, το ίδιο όμως δεν συμβαίνει στους πιθήκους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα δίχρονα παιδιά ή οι πίθηκοι δεν έχουν απολύτως καμία αντίληψη ότι το μέλλον μπορεί να εξελιχθεί με διαφορετικούς τρόπους.

Εργαλεία

Οι περισσότερες από τις εκπληκτικές δυνατότητες του ανθρώπου προκύπτουν από τη συλλογική σοφία. Ολοι επωφελούμαστε από τα εργαλεία και τις τεχνολογίες που άλλοι άνθρωποι εφηύραν. Πολλά ζώα χρησιμοποιούν για κάποιον σκοπό πράγματα που βρίσκουν στη φύση, ή αντικείμενα που τροποποιούν ελαφρά. Αλλά για να αποτελέσουν πραγματικά εργαλεία, θα έπρεπε να μπορέσουν να αντιληφθούν ότι θα τους είναι χρήσιμα και στο μέλλον, να τα διατηρήσουν, να τα βελτιώσουν και να μοιραστούν τα εργαλεία ή τη γνώση γι' αυτά με άλλους, ώστε να αξιοποιηθούν και στις επόμενες γενιές. Αν δώσεις ακόμη και απλά ανθρώπινα εργαλεία σε πιθήκους, δεν θα τα χρησιμοποιήσουν όπως ο άνθρωπος.
Η πρώτη απόδειξη σκόπιμης πρακτικής δραστηριότητας είναι τα πέτρινα εργαλεία του Homo erectus (άνθρωπος ο ορθός), πριν από 1,8 εκατομμύρια χρόνια. Τα μετέφερε μαζί του για επαναλαμβανόμενη χρήση. Η κατασκευή τους απαιτούσε σημαντική γνώση για την πέτρα και το δούλεμά της. Σε περιοχές όπως στο Ολοργκεσέιλι της Κένυας, βρέθηκε πολύ μεγαλύτερος αριθμός πέτρινων εργαλείων απ' ό,τι δικαιολογείται από τον πληθυσμό των ανθρώπων. Ισως εκεί πρώιμοι άνθρωποι μάθαιναν την τεχνική λαξέματος του πυριτόλιθου μέχρι να νιώσουν σίγουροι πως μπορούσαν να κατασκευάσουν έναν πέλεκυ στην περίπτωση που έσπαγε αυτός που διέθεταν, όταν θα ξανοίγονταν στις πεδιάδες για κυνήγι.

Σενάρια

Τα ζώα μέσω της συσχετιστικής μάθησης μπορούν να προβλέψουν αν μια ανταμοιβή ή μια τιμωρία θα ακολουθήσει ένα συγκεκριμένο γεγονός. Ομως οι άνθρωποι μπορούν νοητικά να εξετάσουν καταστάσεις, ακόμη και εντελώς νεωτεριστικά σενάρια, που δεν συνδέονται με κάποια ανταμοιβή ή τιμωρία, συνδυάζοντας και ανασυνδυάζοντας μέσα στο μυαλό τους βασικά στοιχεία, όπως τα υποκείμενα, οι ενέργειες και τα αντικείμενα και να βγάλουν συνετά συμπεράσματα από αυτές τις πνευματικές ασκήσεις.
Ο άνθρωπος μπορεί να προσαρμόζεται γρήγορα στις απαιτήσεις της στιγμής, αλλά και σε προβλεπόμενες αυξημένες απαιτήσεις, αποκτώντας την αναγκαία εξειδίκευση. Παραπέρα, μέσω της συνεργασίας και της κατανομής εργασίας, μπορεί να επωφεληθεί από συμπληρωματικές δεξιότητες, καταφέρνοντας να κυριαρχήσει στα πιο διαφορετικά περιβάλλοντα. Μπορούμε να κρατάμε τους πιο φοβερούς θηρευτές μέσα σε ζωολογικούς κήπους επειδή μπορούμε να προβλέψουμε τις ανάγκες τους και το τι μπορούν και δεν μπορούν να κάνουν. Προς το παρόν δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι κάποιο άλλο είδος μπορεί να πραγματοποιήσει ένα τέτοιο νοητικό ταξίδι στο χρόνο ή να ανταλλάσσει ιδέες και σχέδια για μια συντονισμένη απόδραση από το ζωολογικό κήπο, όταν οι συνθήκες γίνουν ευνοϊκές το επόμενο καλοκαίρι.
Σύμφωνα με τους Αυστραλούς ερευνητές, η ικανότητα ανάπτυξης εμφωλευόμενων σεναρίων και η τάση για συνένωση της νοημοσύνης τους, οδήγησαν τελικά τους προγόνους μας στην ανάπτυξη πολιτισμών και τεχνολογιών που άλλαξαν την όψη του κόσμου. Η επιστήμη είναι η δομημένη χρήση αυτής της συλλογικής σοφίας. Σε ποια κατεύθυνση τη χρησιμοποιούμε και θα τη χρησιμοποιήσουμε στο μέλλον, τόσο μέσα στην κοινωνία όσο και στη σχέση του ανθρώπινου πολιτισμού με το περιβάλλον είναι δική μας ευθύνη.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»