Κρυφό καμάρι: Η διαρροή της όχι και τόσο “μυστικής” έκθεσης Χρουστσώφ για το Στάλιν στο 20ο συνέδριο

Κατιούσα

Το βράδυ της 24ης προς 25ης Φλεβάρη 1956, σε κλειστή, έκτακτη, κομματική σύσκεψη στα πλαίσια του 20ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ο ηγέτης της ΕΣΣΔ Νικήτα Χρουστσώφ ανέγνωσε τη διαβόητη” μυστική έκθεση” με τίτλο “Για την προσωπολατρία και τις επιπτώσεις της”, σηματοδοτώντας κι επίσημα τη διαδικασία της λεγόμενης αποσταλινοποίησης, η οποία είχε ξεκινήσει ουσιαστικά αμέσως μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953. Στόχος των κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων που βρήκαν την έκφρασή τους στο πρόσωπο του τότε επικεφαλής του ΚΚΣΕ, έχοντας επικρατήσει στην εσωκομματική διαπάλη το 1953, δεν ήταν ούτε η γόνιμη αυτοκριτική για τις υπαρκτές υπερβάσεις, τα λάθη αλλά και τις ακρότητες της περιόδου 1924-1953, αλλά μέσω της σπίλωσης του αποθανόντος σοβιετικού ηγέτη να νομιμοποιηθεί εντός κι εκτός ΕΣΣΔ η αργή μα σταθερή αναστροφή βασικών αρχών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που είχε όπως γνωρίζουμε ως αναπόφευκτο τέλος της την ανατροπή του ίδιου του κοινωνικοπολιτικού σχηματισμού λίγες δεκαετίες αργότερα. Αν και ο ίδιος ο Χρουστσώφ ισχυρίστηκε κατά την ομιλία του ότι «δεν πρέπει να αφήσουμε αυτό το θέμα να βγει έξω από το κόμμα, ιδίως στον τύπο. Γι’ αυτό το λόγο εμείς κάνουμε αυτή την κλειστή σύσκεψη. Πρέπει να γνωρίζουμε τα όριά μας και δεν πρέπει να δίνουμε πυρομαχικά στους εχθρούς. Δεν πρέπει να βγάλουμε τα άπλυτά μας στη φόρα», στην πραγματικότητα το περιεχόμενο της ομιλίας άρχισε να διαδίδεται αμέσως όχι μόνο εντός χώρας και αδελφών ΚΚ, αλλά σε δυτικές μυστικές υπηρεσίες, ενώ δημοσιεύτηκε στους New York Times τρεις εβδομάδες αργότερα. Μια διαδεδομένη εκδοχή για τη διαρροή της έκθεσης, θέλει τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες να αποκτούν το έγγραφο, διοχετεύοντάς του στη CIA. Ωστόσο, όπως αναλύεται και στο άρθρο του Matitiahu Mayzel, “Israeli intelligence and the leakage of Kruschev’s “Secret Speech”, που δημοσιεύτηκε στο Journal of Israeli History το 2013, η έκθεση κάθε άλλο παρά μυστική ήταν, ενώ η αποκάλυψη της στις δυτικές μυστικές υπηρεσίες και ΜΜΕ προήλθε από τις ίδιες τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες. Μεταφράζουμε το τμήμα συμπερασμάτων του άρθρου, το οποίο είναι γραμμένο από αστική σκοπιά και με έκδηλα ευνοϊκό τόνο για τον τρόπο διαρροής της ομιλίας, αλλά κι επικριτικό για την “ολιγωρία” των δυτικών μυστικών υπηρεσιών, γεγονός καθόλου τυχαίο, διότι για τους αστούς και τους διανοουμένους τους όπου γης το κείμενο αποτέλεσε δώρο εκ (σοβιετικού) ουρανού.

Είναι δυνατόν να υποδειχθεί ένας αριθμός διαύλων μέσω των οποίων η μυστική ομιλία θα μπορούσε να έχει βρει το δρόμο της προς τη Δύση. Υπήρχε ένα ντοκουμέντο, το κείμενο της ομιλίας Χρουστσώφ, που αποκτήθηκε από την Σιν Μπετ του Ισραήλ (Υπηρεσία Εσωτερικής Ασφαλείας, ένας από τους τρεις πυλώνες των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών, σ.τ.Μ) κι έφτασε στη χώρα στα μέσα Απρίλη 1956 και μεταδόθηκε έπειτα στη CIA. Το Ισραήλ ζήτησε να μην αποκαλυφθεί ο ρόλος του. Αν υπήρξε ανταμοιβή από πλευράς CIA, το είδος κι ο σκοπός αυτής είναι άγνωστα. Οι δημοσιευμένες μαρτυρίες για αυτό το αντίτυπο διαφωνούν ως προς τη μορφή, το μέγεθος ή τη γλώσσα του. Ήταν πιθανότατα το κείμενο της επεξεργασμένης εκδοχής του κειμένου, που εστάλη στα “αδελφά” κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης. Σε ό,τι αφορά τον Wiktor Grajewski (τον Πολωνοεβραίο μέλος τότε του ΚΚ της χώρας που ισχυρίζεται ότι απέκτησε αντίτυπο της ομιλίας από την ερωμένη του, εν διαστάσει σύζυγο μέλους της πολωνικής κυβέρνησης, το οποίο παρέδωσε αμέσως στην ισραηλινή πρεσβεία, σ.τ.Μ), φαίνεται πως δε θα μπορούσε να παραδώσει το έγγραφο στην ισραηλινή πρεσβεία χωρίς να κάνουν τουλάχιστον τα στραβά μάτια ή ακόμα και να το καταστήσουν εφικτό να φέρει το έγγραφο εκεί.

Παρά τη δημόσια διάψευση απο πλευράς του, είναι εντελώς ασαφές αν και σε ποιο βαθμό είχε επαφές με ισραηλινές, αμερικανικές, σοβιετικές ή πολωνικές μυστικές υπηρεσίες πριν από αυτή την υπόθεση. Σύμφωνα με μια αξιόπιστη πηγή, κατ’ ιδίαν είχε παραδεχτεί ότι είχε σύνδεση με τις πολωνικές και σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες για πολλά χρόνια και στρατολογήθηκε από τη Σιν Μπετ κατά την επίσκεψή του στο Ισραήλ στα τέλη του 1955. Ήδη είχε δημοσιευτεί ότι δούλευε για τη Σιν Μπετ επί πολλά έτη το 1971. Σε κάθε περίπτωση είναι δυνατόν, αν και σίγουρα όχι βέβαιο, ότι το αντίτυπο που κουβαλούσε ήταν το πρώτο που έφτασε στα χέρια της CIA. Ήταν ένα μεγάλο επίτευγμα για τις νεαρές ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες, που βελτίωσε θεαματικά τις σχέσεις μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών Ισραήλ και ΗΠΑ, που έθεσε το Ισραήλ στην κορυφή των κρατών με τις καλύτερες μυστικές υπηρεσίες. Το περιεχόμενο της ομιλίας ήταν ήδη γνωστό στη Δύση από τις 10 Μάρτη, όταν διέρρευσε σε δυτικούς ρεπόρτερ και διπλωμάτες στη Μόσχα. Πολλές πληροφορίες είχαν φθάσει σε αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών αρκετό καιρό πριν η CIA παραλάβει το κείμενο από το Ισραήλ. Διπλωματικές αναφορές και δημοσιογραφικές εκδόσεις (για παράδειγμα από τον John Rettie), παρείχαν αρκετά λεπτομερείς πληροφορίες για το λόγο και τις συνέπειές του, περιλαμβανομένων των βίαιων διαδηλώσεων στη Γεωργία. Η γαλλική κυβέρνηση απέκτησε πληροφορίες για την ομιλία μέσω των δικών της διαύλων, ίσως και πριν από τη CIA. H πλατιά διανομή της ομιλίας μες στην ΕΣΣΔ, που άρχισε και συντονίστηκε από το ΚΚΣΕ και τη σοβιετική κυβέρνηση, καθιστούσε αναπόφευκτη τη διαρροή. Αυτό που έλειπε ήταν το ακριβές κείμενο, κι αυτό δόθηκε από τον Wictor Grajewski.

Κατά πάσα πιθανότητα, ταυτόχρονα με αυτό το κείμενο, ή ενδεχομένως ακόμα νωρίτερα, άλλο ένα αντίγραφο είχε αποκτηθεί από τις ΗΠΑ. Η νέα πολιτική του ΚΚΣΕ -η αποσταλινοποίηση- είχε ξεκινήσει καιρό πριν το 20ο συνέδριο. Η απόφαση που επισήμως ανακοίνωνε αυτήν την πολιτική είχε γίνει αποδεκτή και δημοσιεύτηκε στο 20ο συνέδριο ήδη πριν ο Χρουστσώφ εκφωνήσει τη δεύτερη, “μυστική” του ομιλία. Ένας από τους πρώτους ομιλητές του συνεδρίου ήταν ο Αναστάς Μικογιάν, η ομιλία του οποίου δημοσιεύτηκε αμέσως αφού εκφωνήθηκε. Παρότι η ομιλία Μικογιάν δεν ήταν τόσο μεγάλη και δραματική όσο του Χρουστσώφ, ήταν εξίσου οξεία στις καταγγελίες εναντίον του Στάλιν. Ο Χάρισον Σαλισμπέρι, ανταποκριτής των New York Times στη Μόσχα το κατάλαβε καλά αυτό. Ήδη στις 24 Φλεβάρη έγραψε ένα σχόλιο για την ομιλία Μικογιάν με τίτλο “Το τέλος της προσωπολατρίας του Στάλιν” και το συνέκρινε με την οξεία κριτική του Λένιν στο Στάλιν, στη “Διαθήκη” του πρώτου. Επιπλέον, οι διαδηλώσεις στη Γεωργία ήταν εξίσου σημαντικές με την ομιλία Χρουστσώφ για την υποδήλωση των αλλαγών στο σοβιετικό σύστημα. Νέα και πληροφορίες για τις διαδηλώσεις έφτασαν στη Δύση στις αρχές Μάρτη, λίγο αφότου συνέβησαν. Έτσι, ενώ η CIA και οι άλλες δυτικές υπηρεσίες έβλεπαν τη απόκτηση του κειμένου της ομιλίας Χρουστσώφ ως μείζων επίτευγμα, στην πραγματικότητα επρόκειτο για γκάφα των μυστικών υπηρεσιών. Πιο σημαντική ήταν η συνειδητοποίηση της διαδικασίας αποσταλινοποίησης, δηλ. των αποφάσεων του 20ου συνεδρίου και της εφαρμογής τους, και η πολιτική του Χρουστσώφ. Πληροφορίες γι’ αυτή τη διαδικασία ήταν διαθέσιμες, έστω και δύσκολα, στο δυτικό τύπο και σίγουρα στις υπηρεσίες ασφαλείες, αλλά απέτυχαν να τις αναγνωρίσουν.

Η απόκτηση του ακριβούς κειμένου της ομιλίας ήταν πολύ σημαντική για λόγους προπαγάνδας, αλλά όχι για τον σημαντικότερο στόχο της κατανόησης των αναδυόμενων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών διεργασιών και της διαμόρφωσης πολιτικής προς την ΕΣΣΔ. Οι βασικές δυνάμεις πίσω από τη διάδοση και αναπαραγωγή της ομιλίας του Χρουστσώφ ανά τον κόσμο, όχι λιγότερο από τις δυτικές μυστικές υπηρεσίες, προέρχονταν από το πολιτικό κέντρο της Σοβιετικής Ένωσης -το ΚΚΣΕ και την KGB. H διάδοση του περιεχομένου της ομιλίας μέσα στην ΕΣΣΔ, τις “αδελφές” σοσιαλιστικές χώρες και μέσω του διεθνούς δικτύου κομμουνιστικών κομμάτων καθιστούσε αδύνατη τη μυστικότητα.  Οι διαθέσιμες ενδείξεις υποδεικνύουν μια ελεγχόμενη διαδικασία διάδοσης πληροφοριών για την ομιλία, που ήταν ένα πρώτο βήμα εφαρμογής της αποσταλινοποίησης. Το ΚΚΣΕ και η KGB είχαν αναλάβει τη διαχείριση αυτής της αποστολής, και η διαρροή του κειμένου της ομιλίας, και στο Ισραήλ, ήταν ένα βήμα προς την επιτυχία της KGB στην εκπλήρωση της αποστολής της.