Ο Μαρξ και η μακρόσυρτη κρίση του καπιταλισμού

                          

• 
  

Ο Μαρξ και η μακρόσυρτη κρίση του καπιταλισμού

Το κείμενο βασίζεται στην εισήγηση του Πάνου Γκαργκάνα στο φεστιβάλ Μαρξισμός 2020.

Βρισκόμαστε σε μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις του καπιταλισμού, ίσως τη μεγαλύτερη από ποτέ. Δεν το λέμε εμείς, η επαναστατική αριστερά. Είναι κοινή ομολογία των υποστηρικτών του συστήματος, ένα γεγονός που επιβεβαιώνεται από τους πιο επίσημους οργανισμούς.

Η ίδια η Παγκόσμια Τράπεζα δίνει την εικόνα ότι φέτος έχουμε τη μεγαλύτερη βουτιά στην ιστορία. Σίγουρα από το 1961, όταν ξεκίνησε να κρατά στατιστικά στοιχεία για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Ποτέ από τότε μέχρι το 2008-09 -ούτε ακόμα και με την πετρελαϊκή κρίση του 1970 ή την κρίση τη δεκαετία του ’80- το σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας δεν είχε πέσει σε ρυθμό ανάπτυξης κάτω από το μηδέν. Για πρώτη φορά έπεσε το 2009. Η δεύτερη είναι τώρα, με μια βουτιά μεγαλύτερη από το 2009. Το αφήγημα ότι μετά από αυτή τη βουτιά της οικονομίας, αυτό που έρχεται είναι μια γρήγορη ανάκαμψη, αμφισβητείται από τον επίσημο πολιτικό και οικονομικό κόσμο σε διεθνή κλίμακα. Υπάρχουν φωνές που λένε ότι το πιθανότερο είναι ότι θα έχουμε μια ανάκαμψη αργή και βασανιστική. Και επικαλούνται αυτό που έγινε μετά το 2008-09: μια ανάκαμψη αργή και βασανιστική που πριν προλάβει να πάρει ικανοποιητικές για τους ίδιους διαστάσεις, έφτασε στη σημερινή βουτιά.

Με άλλα λόγια, και το στοιχείο ότι έχουμε μια μεγάλη κρίση και το στοιχείο ότι αυτή είναι μακρόσυρτη, με χαρακτηριστικά που ξεπερνάνε τη δεκαετία, είναι κομμάτι της επίσημης πολιτικής συζήτησης. Οι αποτυχίες του καπιταλισμού είναι εκεί, καταγραμμένες με τον πιο επίσημο τρόπο.

Με βάση αυτή την εικόνα, μπορούμε να προχωρήσουμε τη συζήτηση. Τι φταίει; Γιατί βρισκόμαστε σε οικονομική βουτιά και γιατί η έξοδος είναι αμφισβητούμενη; Εδώ τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα. Η κυρίαρχη αφήγηση είναι ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα σοκ εξωγενές, σε ένα «τυχαίο ατύχημα». Είναι η πανδημία που προκάλεσε τα προβλήματα, λένε. Η πανδημία χρειάστηκε λοκντάουν για να αντιμετωπιστεί και αυτό επηρεάζει την οικονομική δραστηριότητα καθώς κλείνουν ολόκληρες χώρες βασικές για την παγκόσμια οικονομία.

Αυτές είναι επιφανειακές εξηγήσεις. Έχουν αληθοφάνεια, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι κομμάτι της οικονομικής βουτιάς είναι αποτέλεσμα της καραντίνας. Όταν για λόγους υγειονομικούς, ο κόσμος πρέπει να μείνει στα σπίτια του, ακόμα και αν δουλεύει από εκεί, η δυνατότητά του είναι περιορισμένη. Αυτό προφανώς επηρεάζει την οικονομική δραστηριότητα. Αλλά δεν είναι αρκετό να εξηγήσει τα φαινόμενα που βρίσκονται σε εξέλιξη.

Έτσι κι αλλιώς δεν δεχόμαστε τη θεωρία ότι ο κορονοϊός είναι ένα «τυχαίο ατύχημα». Πρώτον, η εμφάνιση του ιού έχει σχέση με την τρέλα του καπιταλισμού να δημιουργεί καταστάσεις καταστροφής του περιβάλλοντος, επέκτασης της βιομηχανικής παραγωγής στον αγροτικό τομέα με τρόπους αλληλοεπικοινωνίας με συστήματα που δημιουργούν τη δυνατότητα για να υπάρξουν κορονοϊοί που περνάνε από τα ζώα στους ανθρώπους. Δεν είναι δημιούργημα της φύσης αυτόματο, είναι δημιούργημα της εξέλιξης και λειτουργίας του καπιταλισμού.

Δεύτερον, η επιλογή ότι η καταπολέμηση γίνεται με καραντίνα έχει να κάνει με τις αποτυχίες του συστήματος στην αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. Δεν ήρθαν ξαφνικά οι κορονοϊοί. Υπήρχαν από πριν. Αλλά οι φαρμακευτικές βιομηχανίες έκαναν την επιλογή ότι δεν έχει οικονομικό συμφέρον να ψάξουν να βρουν φάρμακο για τον κορονοϊό. Προτιμούσαν να κυνηγήσουν άλλες πιο κερδοφόρες ερευνητικές δραστηριότητες. Επιπλέον, είναι καθαρά δηλωμένο ότι σε κάθε χώρα αυτό που έπαιρναν υπόψη τους για να επιβάλουν λοκντάουν είναι τι περιθώρια έχει το σύστημα Υγείας. Αν το έχεις περικόψει και η δυνατότητα είναι για 1000 ΜΕΘ, πρέπει να κάνεις μια καραντίνα που να εξασφαλίζει ότι θα υπάρχουν μόνο τόσα θύματα.

Ένα επιπλέον στοιχείο είναι ότι δεν έχουμε πρώτη φορά οικονομική βουτιά. Τώρα η δικαιολογία είναι η πανδημία. Όμως τι έγινε το 2008-09 που δεν υπήρχε πανδημία; Γιατί υπήρχε οικονομικό σοκ; Και τότε προσπαθούσαν να εφεύρουν θεωρίες για εξωγενείς παράγοντες. Η συζήτηση στη Γερμανία ήταν πως το πρόβλημα το έχει το τραπεζικό σύστημα γιατί έδινε δανεικά στους τεμπέληδες του νότου που τα φάγανε σε πάρτι στη Μεσόγειο.

Χρειάζεται να πάμε παραπέρα. Να ψάξουμε τις απαντήσεις στην ίδια τη λειτουργία του καπιταλισμού, οικονομικά σαν σύστημα, και την τάση του να βυθίζεται σε κρίσεις. Να πάμε στο Μαρξ. Γιατί κανένας άλλος δεν έχει καταφέρει να αντιμετωπίσει αυτό το ερώτημα. Όταν λέμε κανένας, είναι κυριολεκτικό. Τα μεγαλύτερα ονόματα της οικονομικής θεωρίας, ακόμα δεν έχουν καταφέρει να εξηγήσουν τι έγινε στη δεκαετία του ’30. Την παραμονή του Κραχ του 1929, ο ίδιος ο Κέυνς έλεγε ότι δεν πρόκειται να ξαναδούμε τέτοια πράγματα. Άλλοι έλεγαν ακόμα χειρότερα. Και εξακολουθούν να μην έχουν εξήγηση..

Ο Μαρξ έχει περιγράψει τον καπιταλισμό συνοπτικά αλλά πολύ περιεκτικά σαν ένα σύστημα που στηρίζεται σε «τυφλή ανταγωνιστική συσσώρευση καπιταλιστικών μονάδων με κριτήριο το ποσοστό κέρδους». Κάθε λέξη σε αυτή την περιγραφή έχει τη σημασία της.

Τυφλή, διότι δεν υπάρχει κανένας κεντρικός σχεδιασμός, καμιά αρχή. Ούτε ο πλανητάρχης, ούτε το ΔΝΤ, ούτε η Παγκόσμια Τράπεζα, ούτε ο ΟΟΣΑ, ούτε κανένας δεν επιβάλλει σχέδιο στο τι θα κάνουν οι επιχειρήσεις. Η απόφαση για το τι, που, πως επενδύεται είναι τυφλή, χωρίς συνολική εικόνα των επιμέρους καπιταλιστών.

Ανταγωνιστική, διότι κάθε μεγάλη επιχείρηση, κάθε πολυεθνική και κεφάλαιο, αποφασίζει σε ανταγωνισμό με τους διπλανούς του. Τρέχει να προλάβει τους ανταγωνιστές του, διότι η λειτουργία του συστήματος είναι ότι όποια επιχείρηση προλάβει να πιάσει το τρένο των επενδύσεων είναι αυτή που βγαίνει νικήτρια και οι ανταγωνιστές βουλιάζουν.

Συσσώρευση, διότι το θέμα δεν είναι τι παράγουμε, πόσο χρήσιμο είναι, τι ανάγκες καλύπτει. Αλλά το πώς θα μπορέσουμε να πάρουμε μεγαλύτερες διαστάσεις, μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς, πώς θα αυγατίσει το κεφάλαιο.

Και το κριτήριο είναι το ποσοστό κέρδους. Κάθε καπιταλιστής, από τους μικρούς μεμονωμένους του 19ου αιώνα μέχρι τα μεγαθήρια του 21ου, ο τρόπος με τον οποίο μετράει το αν αξίζει να ρίξει τα κεφάλαιά του σε μια καινούργια επένδυση είναι το προσδοκώμενο ποσοστό κέρδους. Είναι το απόλυτο κριτήριο. Είναι το μέτρημα που κάνει και που λέει ότι αν για παράδειγμα μια επένδυση έχει απόδοση 15%, τότε αξίζει τον κόπο διότι έτσι θα μπορεί να πληρώνει το δάνειο στις τράπεζες, θα μπορεί να εξασφαλίσει την απόσβεση των μηχανημάτων της επένδυσης και θα του μείνει και ένα μερίδιο από αυτό το ποσοστό, μεγαλύτερο από αυτό που θα πιάσει αν τα λεφτά του τα έχει στην τράπεζα, το χρηματιστήριο ή στην κάθε κερδοσκοπική φούσκα. Αυτό είναι το άλφα και το ωμέγα.

Τάση προς τις κρίσεις

Με τη βοήθεια του Μαρξ μπορούμε να πάμε και στο γιατί αυτό το σύστημα, της τυφλής ανταγωνιστικής συσσώρευσης με κριτήριο το ποσοστό κέρδους, δημιουργεί από μόνο του την τάση προς τις κρίσεις, γιατί υπονομεύει το ίδιο το ύψιστο κριτήριο των καπιταλιστών, το ποσοστό κέρδους. Ο πρώτος λόγος, σύμφωνα με το Μαρξ, είναι ότι ο καπιταλισμός είναι εμπορευματική παραγωγή. Δεν είναι παραγωγή που τον απασχολεί η «αξία χρήσης» των προϊόντων. Σημασία δεν έχει το πόσο χρήσιμο είναι το προϊόν, σημασία έχει τι αξία έχει στην αγορά, η «αξία ανταλλαγής».

Τον καιρό του Μαρξ ακόμα, παρόλη την επέκταση του καπιταλισμού σε διεθνή κλίμακα, υπήρχαν κομμάτια που βρίσκονταν έξω από την εμπορευματική παραγωγή. Πχ αγρότες που μπορούσαν να έχουν ένα κομμάτι από τα χωράφια για τη δική τους κατανάλωση. Σήμερα αυτά έχουν τελειώσει. Ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της Κίνας, αυτά τα κομμάτια έχουν εξαφανιστεί. Έγιναν προλετάριοι. Το ίδιο ισχύει για την Ινδία, την Ινδονησία, για πολλές χώρες της Αφρικής, προφανώς της Λατινικής Αμερικής. Άρα αυτό που έβαζε ο Μαρξ στην εποχή του και μπορεί να έλεγαν ότι δεν ισχύει για όλους, πλέον ισχύει παντού.

Από πού όμως βγαίνει το κέρδος μέσα από αυτή τη διακίνηση του προϊόντος; Ναι, παράγουμε με κριτήριο την αξία ανταλλαγής και όχι χρήσης, μας ενδιαφέρει τι πιάνει στην αγορά το προϊόν. Αλλά αυτό δεν αρκεί από μόνο του να εξηγήσει από πού βγαίνει το κέρδος. Όλοι οι θεωρητικοί του καπιταλισμού λένε ότι το κέρδος είναι η ανταμοιβή του κεφάλαιου, όπως ανταμοιβή έχουν όλοι οι συντελεστές της παραγωγής. Ο εργάτης παίρνει μεροκάματο, η γη παίρνει ενοίκιο, το κεφάλαιο παίρνει το κέρδος ως ανταμοιβή του. Φυσιολογικά πράγματα. Δεν είναι όμως έτσι.

Το κέρδος προέρχεται από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Στον καπιταλισμό η ίδια η εργατική δύναμη έχει γίνει εμπόρευμα που ανταλλάσσεται στην αγορά. Η ανταλλακτική της αξία καθορίζεται από αυτά που χρειάζεται ο εργάτης και η εργατική οικογένεια για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί. Στην παραγωγή όμως, αυτό που παράγει ο εργάτης είναι πολύ περισσότερο από αυτό το οποίο χρειάζεται για την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης, είναι πολύ περισσότερο από το μεροκάματο. Αυτό που βγαίνει είναι υπεραξία που είναι η άλλη έννοια που βάζει ο Μαρξ στην ανάλυσή του. Και μας είναι απαραίτητη για να πάμε στο θέμα του ποσοστού κέρδους.

Τι είναι το ποσοστό κέρδους; Είναι ένα κλάσμα που στον αριθμητή είναι η υπεραξία και στον παρονομαστή είναι το άθροισμα του κεφάλαιου που έχει ξοδέψει ο καπιταλιστής για την επένδυση (σταθερό κεφάλαιο) και του κεφάλαιου που έχει ξοδέψει σε μεροκάματα (μεταβλητό κεφάλαιο). Τί συμβαίνει καθώς προχωράει ο οικονομικός κύκλος σε αυτό το κλάσμα; Η υπεραξία εξαρτιέται από το μεταβλητό κεφάλαιο, την εργασία. Το κλάσμα έχει την τάση να μεγαλώνει τον παρανομαστή του, γιατί χρειάζεται όλο και περισσότερο επενδύσεις σε σταθερό κεφάλαιο για να μπορεί να μεγαλώνει η παραγωγικότητα της εργασίας και να αυξάνει το κέρδος.

Το κέρδος αυξάνει αλλά το ποσοστό κέρδους μειώνεται, γιατί ο παρονομαστής μεγαλώνει, γιατί οι επενδύσεις σε σταθερό κεφάλαιο γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Άρα ο ίδιος ο καπιταλισμός, στη διαδικασία του, στην τυφλή του ανταγωνιστική συσσώρευση, υπονομεύσει το ύψιστο κριτήριο με το οποίο γίνονται οι επενδύσεις. Το ποσοστό του κέρδους τείνει να πέσει και άπαξ και πέσει, το κίνητρο για τους καπιταλιστές να πάνε στον επόμενο γύρο επενδύσεων είμαι μειωμένο. Οι επενδύσεις πέφτουν και όταν πέφτουν αρχίζει η οικονομική κρίση.

Αυτό είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό κρατούμενο. Γιατί στην ιστορία, μέχρι να φτάσουμε και στη σημερινή κρίση, ποτέ οι καπιταλιστές δεν παραδέχονται ότι η ύφεση και η οικονομική βουτιά ξεκίνησε από τον εαυτό τους, από το ότι φρενάρουν και σταματάνε τις επενδύσεις, από το ότι μειώνουν το ρυθμό τους. Τα στατιστικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν. Αλλά οι ίδιοι πάντα προσπαθούν να το υπεκφύγουν.

Άμα όμως είναι έτσι, αν η αιτία είναι σε αυτογκόλ του καπιταλισμού που σπάει το ίδιο το ελατήριο με το οποίο κινείται η οικονομία, τότε γιατί δεν έχει κλατάρει ο καπιταλισμός εδώ και 200 χρόνια; Γιατί δεν έχει γίνει μόνιμη η κρίση από τον καιρό του Μαρξ. Γιατί περνάμε εποχές που ο καπιταλισμός αναπτύσσεται και μετά ξανάρχεται η κρίση; Τι εξήγηση δίνουμε γι’ αυτό;

Χρειάζεται να απαντήσουμε γιατί στον καιρό του Μαρξ οι κρίσεις λειτουργούσαν σαν κλαδευτήρια. Στη βλάστηση του καπιταλισμού, η κρίση κλάδευε τις προβληματικές επιχειρήσεις και άφηνε περιθώριο στις υγιείς, αυτές που επιβίωναν, να αναπτυχθούν. Η κρίση λειτουργούσε σαν καταστροφή κεφάλαιου, αποκατάσταση της κερδοφορίας και έναρξη ενός νέου κύκλου. Αυτός ο αυτόματος μηχανισμός λειτουργούσε το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου . Αλλά από μια στιγμή και μετά έπαψε να λειτουργεί ή τουλάχιστον μειώθηκε η δυνατότητά του να ξεκαθαρίζει το τοπίο και να προχωράμε πέρα από τις κρίσεις.

Για δύο λόγους, για τους οποίους επίσης μιλάει ο Μαρξ και ονομάζει «συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφάλαιου». Μετά το κλαδευτήρι της κρίσης που άνοιγε το τοπίο για να αναπτυχτούν ξανά οι επιχειρήσεις, αυτό που προέκυπτε είναι όλο και μεγαλύτερες και πιο συγκεντροποιημένες μονάδες κεφάλαιου. Επιχειρήσεις, που, για να μιλήσουμε με τη σύγχρονη ορολογία, οι ίδιοι οι καπιταλιστές και το κράτος τους θεωρούσαν πλέον πολύ μεγάλες για να χρεοκοπήσουν.

Στις μέρες μας αυτό έχει γίνει σλόγκαν. Too big to fail. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τη Ντόιτσε Μπανκ να χρεοκοπήσει διότι αυτό θα καταστρέψει όλη τη γερμανική οικονομία. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τη Γκουγκλ ή την Άμαζον να χρεοκοπήσουν διότι αυτό θα καταστρέψει ολόκληρο τον αμερικάνικο καπιταλισμό.

Αυτού του είδους τα προβλήματα άρχισαν να είναι ορατά από τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν μπαίνουμε στην περίοδο του ιμπεριαλισμού και τη σύνδεση ανάμεσα στο μεγάλο κεφάλαιο και το κράτος. Ουσιαστικά, η έξοδος από την κρίση του Μεσοπολέμου έγινε με τη μεγαλύτερη καταστροφή κεφαλαίου στην ιστορία, την καταστροφή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου -όταν ισοπεδώθηκε η Γερμανία, όταν καταστράφηκε η Γαλλία και όλοι οι “δημοκρατικοί” σύμμαχοι και μπήκε μπροστά το σχέδιο Μάρσαλ, η μεταπολεμική περίοδος, για να φέρει μια καινούργια ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Ποσοστό εκμετάλλευσης

Ο τρόπος με τον οποίο προσπάθησαν οι καπιταλιστές να αντιμετωπίσουν αυτού του είδους τα ζητήματα στη σύγχρονη εποχή, στα τέλη του 20ου αιώνα και στον 21ο που διανύουμε, ήταν η επίθεση του νεοφιλελευθερισμού η προσπάθειά τους ήταν να ανέβει το ποσοστό εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Γιατί ο νεοφιλελευθερισμός είναι ακριβώς αυτό: μικρότερα μεροκάματα, ευέλικτη εργασία, περισσότερες ώρες εργασίας με απλήρωτες ώρες εργασίας, μαύρη εργασία και περικοπή στις κοινωνικές δαπάνες, δηλαδή στην υγεία, την παιδεία, την κοινωνική πρόνοια που αποτελεί το κοινωνικό μεροκάματο.

Έχουν και σε αυτό αποτύχει. Για να καταλάβουμε γιατί, μας χρειάζεται ξανά ο Μαρξ. Το πρώτο στοιχείο είναι η αντίσταση της εργατικής τάξης. Έχουν υπάρξει τεράστιες μάχες όλες αυτές τις δεκαετίες κόντρα στις περικοπές και την ελαστικοποίηση της εργασίας. Όσο και να θέλανε τα ποσοστά ελαστικοποίησης της εργασίας παρέμειναν σε χαμηλά επίπεδα. Ποτέ δεν έγιναν πλειοψηφικά μέσα στην παραγωγή. Ποτέ δεν έφτασε η μαύρη εργασία να είναι πάνω από το 50% της εργατικής τάξης. Η αντίσταση της εργατικής τάξης είναι βασικός παράγοντας που δεν μπορούμε να τον ξεχνάμε.

Αλλά υπάρχει και δεύτερο στοιχείο, πάλι με βάση την ανάλυση του Μαρξ. Ακόμα και αν κατάφερναν να εντατικοποιήσουν την εργασία ακόμα περισσότερο, δεν μπορεί να τους βγάλει από την κρίση. Δεν μπορείς να βάλεις τον εργάτη να δουλεύει 24 ώρες το 24ωρο. Υπάρχουν φυσικά όρια στην εντατικοποίηση της εργασίας. Και πάλι, το ποσοστό κέρδους, το κλάσμα, εξακολουθεί να είναι τόσο πεσμένο ώστε να αποτελεί εμπόδιο για τις επενδύσεις. Παρά τη νεοφιλελεύθερη επίθεση, η τάση των επενδύσεων είναι πτωτική και ιδιαίτερα στον 21ο αιώνα.

Χρειαζόμαστε αυτή την ανάλυση για να καταλαβαίνουμε γιατί η κρίση δεν ξεπερνιέται. Δεν υπάρχει αρκετή καταστροφή κεφάλαιου ώστε να ανοίξει μια καινούργια κερδοφόρα προοπτική για τον καπιταλισμό και γι' αυτό έχουμε κρίσεις επαναλαμβανόμενες που παίρνουν αυτά τα μακρόσυρτα χαρακτηριστικά.

Ένα ακόμα στοιχείο είναι ο ρόλος που παίζει το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Τι κάνουν οι καπιταλιστές τα διαθέσιμα κεφάλαια, αυτά που δεν θέλουν να τα πάνε σε καινούργιες επενδύσεις; Κερδοσκοπία είναι η απάντηση. Όχι με το παλιό τρόπο, ότι κάθε καπιταλιστής μέχρι να φτιάξει το καινούργιο εργοστάσιο τα λεφτά τα είχε στην τράπεζα και έπαιρνε και κατιτίς από τον τόκο. Αυτά ανήκουν 100 χρόνια πίσω. Τώρα ο κάθε καπιταλιστής που δεν πάει για επενδύσεις τα λεφτά που έχει κρατημένα, τα παίζει στο χρηματιστήριο. Στα hedge funds. Ή σε κόλπα που οι ίδιες οι επιχειρήσεις αγοράζουν τη μετοχή τους στο χρηματιστήριο για να ανέβει η τιμή της και έτσι να ανέβει η κεφαλαιοποίηση της εταιρίας. Έχουμε φτάσει πια σε τζόγο κολοσσιαίων διαστάσεων.

Αυτό είναι στοιχείο που επιτείνει τις απότομες βουτιές. Αυτό έγινε το 2008-10. Είχαμε κρίση στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, έσκασε η φούσκα και αυτό προκάλεσε τη βουτιά. Παρόλα αυτά, εξακολουθούν να το αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο. Είναι τα λεγόμενα «κίνητρα» που ρίχνουν οι κυβερνήσεις, ο Τραμπ, η ΕΕ, όλοι αυτοί που λένε «πάρτε 1 τρις». Ποιος το παίρνει και που πηγαίνει; Οι μεγάλες επιχειρήσεις το παίρνουν και πηγαίνει κατευθείαν στο τζόγο.

Το σύστημα έχει δεθεί κόμπος. Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε και δεν υπάρχει άλλη λύση εκτός από μια δύναμη που μπορεί να κόψει αυτόν τον κόμπο. Και αυτή είναι η εργατική τάξη. Διαγράφοντας τα πλασματικά κεφάλαια, διαγράφοντας τα χρέη και παίρνοντας τον έλεγχο της παραγωγής και των επενδύσεων. Ή θα φτάσουμε σε μια κατάσταση που η εργατική τάξη συλλογικά και δημοκρατικά θα αποφασίζει τι και πως θα επενδυθεί ή διαφορετικά οι κρίσεις όχι μόνο θα είναι μακρόσυρτες αλλά μόνιμο στοιχείο αυτού του συστήματος. Γι’ αυτό η προοπτική μας είναι καθαρή. Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε. Έχετε έναν ολόκληρο κόσμο να κερδίσετε. Έχετε μια σοσιαλιστική επανάσταση να κάνετε για να σώσετε τον πλανήτη και την ανθρωπότητα από την ατέλειωτη βαραβαρότητα.