23 Φεβ 2012

Σχετικά με τον «εθνικισμό»


Σχετικά με τον «εθνικισμό»
Η εργατική τάξη παίρνει από τον κάθε εθνικό πολιτισμό μόνο τα δημοκρατικά και σοσιαλιστικά στοιχεία, σαν αντίβαρο στον αστικό εθνικισμό, προβάλλοντας τις αξίες του προλεταριακού πολιτισμού - συνείδησης (φωτογραφία από τη συγκέντρωση της Πρωτομαγιάς στο Αγρίνιο το 1926, παρά το δικτατορικό καθεστώς)
Το βιβλίο του Steven Grosby «Εθνικισμός»1, που το κυκλοφόρησε η εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», αναλύει πολλές πλευρές της αστικής αντίληψης για το έθνος, που στο σύνολό τους συνιστούν έναν εκλεπτυσμένο εθνικισμό. Και, από μιαν άποψη, είναι εξαιρετικά επίκαιρο, αφού τούτη την περίοδο η ιδεολογική διαπάλη για το έθνος εκφράζεται έντονα και με αφορμή το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ` Δημοτικού, όπου, εκτός από τη μαρξιστική αντίληψη, που αντιπαρατίθεται επιστημονικά με το περιεχόμενο του βιβλίου, αναζωπυρώθηκε η ενδοαστική αντίθεση εθνικισμού - κοσμοπολιτισμού του κεφαλαίου.
Το βιβλίο του Steven Grosby «εθνικισμός» εκφράζει την ιδεαλιστική αντίληψη για την Ιστορία, που θεωρεί ότι η εξέλιξη της ανθρωπότητας καθορίζεται από τις ιδέες. Αποκρύπτει την ταξική διαίρεση της κοινωνίας και ότι η ταξική πάλη είναι η «μαμή» της Ιστορίας.
Αυτά, δεν τα εκφράζουν μαζί εθνικιστές και κοσμοπολίτες; Δεν επιβεβαιώνεται, λοιπόν, ότι εθνικισμός και κοσμοπολιτισμός αποτελούν δύο εκφράσεις της ίδιας, της αστικής, ιδεολογίας;
1. Το έθνος, ιστορικό προϊόν των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής
Οι αιτίες των κοινωνικών αλλαγών οφείλονται στις αλλαγές του τρόπου παραγωγής και ανταλλαγής, έγραψε ο Φρ. Ενγκελς2.
Αν δεχτούμε τους ισχυρισμούς του Grosby, μια εθνοτική ή θρησκευτική μειονότητα, όπως οι Εβραίοι, «δικαίως»σφάζουν επί χρόνια τους Παλαιστίνιους!
Associated Press
Το έθνος, ως ιδεολογία, εμφανίζεται μαζί με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Η αστική τάξη, στη διαπάλη της ενάντια στη φεουδαρχία, το θέτει ως ιδεολογική βάση για τη συνένωση «ανεξάρτητων επαρχιών... με διαφορετικούς νόμους, κυβερνήσεις και δασμούς που συνδέονταν μεταξύ τους σχεδόν μονάχα με σχέσεις συμμαχίας, συσπειρώθηκαν σε ένα έθνος, σε μια κυβέρνηση, σε ένα νόμο, σε ένα εθνικό ταξικό συμφέρον, σε μια τελωνειακή ζώνη».3
Ο Στάλιν έγραψε ότι το έθνος είναι «η ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων, που εμφανίστηκε πάνω στη βάση της κοινότητας της γλώσσας, του εδάφους, της οικονομικής ζωής και της ψυχοσύνθεσης που εκδηλώνεται στην κοινότητα του πολιτισμού».4
Μονάχα όταν υπολογιστούν όλα τα γνωρίσματα, μαζί παρμένα, μας δίνουν το έθνος. Το έθνος είναι τελείως διαφορετικό από τη φυλή, η οποία αποτελεί βιολογικό φαινόμενο και διαφέρει στα εξωτερικά γνωρίσματα, π.χ. στο χρώμα του δέρματος. Στην ίδια φυλή μπορούν να ανήκουν διάφορα έθνη.
Διαβάζουμε στο βιβλίο του Grosby:
«Η εμφάνισή του... δεν οφείλεται σε μια αιτία, όπως στις απαιτήσεις του βιομηχανικού καπιταλισμού ούτε και περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο» (σ. 65). «Για το έθνος (...) το καταγωγικό στοιχείο διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο» (σελ. 61).
Για να το αποδείξει, ταυτίζει με το έθνος - κράτος στοιχεία του εποικοδομήματος των προκαπιταλιστικών κοινωνιών.
Θεωρεί έθνος τους Ασσύριους ή το αρχαίο Ισραήλ, αν και το κράτος των Ασσυρίων σχηματίστηκε στις αρχές του 3000 π.Χ. και ήταν δουλοκτητική κοινωνία που στηριζόταν στις φυλές, εθνότητες και όχι στο έθνος. Σ' αυτό συμπεριλαμβάνονταν εκτός των Ασσυρίων και άλλες υποταγμένες εθνότητες, της Βαβυλωνίας, Φοινίκης, Παλαιστίνης, κ.ά. Το αρχαίο Ισραήλ προέκυψε περίπου το 1000 π.Χ. μετά τον Δαυίδ και ήταν ένωση των διαφόρων φυλών των Ιουδαίων και των Ισραηλιτών.
Γράφει ο Grosby: «Το Γαλλικό έθνος μέσω της άσκησης της κυριαρχίας του κράτους, επεκτάθηκε από το 12ο ως το 16ο αιώνα» (σ. 26).
Ομως, αυτό το κράτος ήταν φεουδαρχικό, συγκροτημένο πληθυσμιακά σε εθνότητες, σε φέουδα, που το καθένα διηύθυνε τις εσωτερικές υποθέσεις της περιοχής του. Δεν ήταν κράτος - έθνος. Και σε άλλο σημείο:
«Η ύπαρξη ενός νομικού κώδικα ... έχει ως αποτέλεσμα την κρυστάλλωση πολιτιστικά διακριτών πληθυσμών σε έθνος» (σ. 47). Π.χ. «Η Μάγκνα Κάρτα το 1215 και η ίδρυση το 1295 βουλής με νομοθετικές αρμοδιότητες οδηγεί στη διαμόρφωση μιας εθνικής κοινότητας στην Αγγλία στη βάση της γεωγραφίας».
Αλλά η Μάγκνα Κάρτα αποτύπωνε τις ταξικές ελευθερίες των φεουδαρχών και η δημιουργία βουλής ρύθμιζε τη μείωση των φόρων και την είσπραξή τους μέσω του κοινοβουλίου, στο οποίο εκπροσωπούνταν οι φεουδάρχες, ο κλήρος, οι πλούσιοι αστοί. Οι ευγενείς, για τη διατήρηση της εξουσίας τους εξαιτίας των εξεγέρσεων, έπρεπε να ξεχάσουν την προηγούμενη διοικητική αυτοτέλεια, ενώ η μικρή ακόμα αστική τάξη βλέπει ότι οι φεουδαρχικές ταραχές καταστρέφουν τη βιοτεχνία και το εμπόριο, και συμμετέχουν στην ενίσχυση της μοναρχικής εξουσίας.
2. Για την Πολιτιστική Ενοποίηση του έθνους
H αστική ιδεολογία θεωρεί ότι, παρά την εξέλιξη, οι ιδέες διατηρούνται ως «αιώνιες αλήθειες» που, στην περίπτωση του έθνους, συντελούν στην «πολιτιστική ενοποίηση», την «εθνική συνείδηση» - ότι το έθνος ενώνεται στη βάση του ιδεολογικού εποικοδομήματος.
Η κοινή γλώσσα, η θρησκεία, η παράδοση, χαρακτηρίζει έναν λαό από έναν άλλο, όμως ο λαός δεν είναι αταξική πληθυσμιακή κατηγορία. Στο «έθνος» των εκμεταλλευτών υπάρχει και το «έθνος» των υπό εκμετάλλευση. Οι ισχυρισμοί αυτοί αποκρύπτουν τον ταξικό χαρακτήρα του έθνους, την αδιάκοπη - ανειρήνευτη ταξική διαπάλη, αλλά και την ενδοταξική διαμάχη για την κυριαρχία του ισχυρότερου.
«Η ιστορία όλης της ως τα τώρα κοινωνίας κινήθηκε μέσα σε ταξικές αντιθέσεις που στις διάφορες εποχές διαμορφώνονταν διαφορετικά... Με τη διάλυση των παλιών συνθηκών ζωής, συμβαδίζει η διάλυση των παλιών ιδεών».5
Η θρησκεία ήταν επίσημη ιδεολογία των εκμεταλλευτριών τάξεων τόσο σε βάρος των υπό εκμετάλλευση, όσο και στην ενδοταξική τους διαπάλη.
Οταν τον 15ο αιώνα οι Τσέχοι και το κίνημα του Χους αρχίζουν να γκρεμίζουν τις καθολικές εκκλησίες και τα μοναστήρια, ο πάπας κήρυξε σταυροφορία για να καταπνίξει την ανεξαρτησία της χώρας και να υποτάξει τη χώρα στη Γερμανία και στην καθολική εκκλησία.
Η σφαγή της «νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου» εκφράστηκε με μαζική δολοφονία των προτεσταντών. Ο Λούθηρος στη Γερμανία με τις «95 θέσεις» ενάντια στον πάπα γίνεται κίνημα μεταρρύθμισης των φεουδαρχών και των αστών για να αρπάξουν την περιουσία της καθολικής εκκλησίας. Οταν, όμως, το 1525 δημιουργήθηκε το μεγαλειώδες κίνημα των χωρικών για «λαϊκή μεταρρύθμιση», ο Λούθηρος κάλεσε τους ηγεμόνες: «Ο καθένας που μπορεί ας τους μαχαιρώνει, ας τους χτυπάει και ας τους πνίγει φανερά ή κρυφά, όπως σκοτώνουν τα λυσσασμένα σκυλιά»...
Το Δίκαιο είναι, επίσης, ταξικό.
Οι ηγεσίες της εκκλησίας στη φεουδαρχία, που ήταν και αυτές φεουδάρχες, ήταν απαλλαγμένοι από τους φόρους. Ο φεουδάρχης είχε το «δικαίωμα της πρώτης νύχτας» στη γυναίκα δουλοπάροικο. Ο κώδικας Δικαίου: «Η απόδοση δικαιοσύνης από τους μητροπολίτες» δεν αναγνώριζε σαν ανθρωποκτονία και έγκλημα το φόνο του «αιχμάλωτου υπηρέτη».6
Ο καρδινάλιος Ρισελιέ, πρωθυπουργός της Γαλλίας, θεωρούσε ότι «ο λαός είναι μουλάρι, που περισσότερο χαλάει όταν συνέχεια ξεκουράζεται παρά όταν δουλεύει». Και χρησιμοποιούσε ξένους μισθοφόρους, για να τσακίσει τις εξεγέρσεις των χωρικών, γιατί «ήταν λιγότερο πονόψυχοι».7
Στον 20ό και τον 21ο αιώνα, Κομμουνιστικά Κόμματα έχουν τεθεί εκτός νόμου και η ΕΕ θέτει εις το πυρ το εξώτερον την εργατική εξουσία στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και γενικά την κομμουνιστική ιδεολογία.
Ωστόσο ο Grosby γράφει:
«Η δημοκρατία ενισχύει την πίστη στην ισότητα μελών που απαρτίζουν το έθνος και με τον τρόπο αυτό συμβάλλει αποτελεσματικά στη θεώρηση του έθνους ως κοινότητας» (σ. 63).
Η «εθνική συνείδηση», εθνικός πολιτισμός
Στο βιβλίο αναφέρεται συχνά η αξία της «συλλογικής αυτοσυνειδησίας» του έθνους, ως στοιχείο ενότητας των μελών του.
Η «πολιτιστική - εθνική συνείδηση» διαιρεί τα έθνη και προσεγγίζει τους εργάτες ενός έθνους με την αστική του τάξη. Σημαίνει «πανεθνική κοινότητα συμφερόντων», διάσπαση των εργατών και της ταξικής πάλης (εγχώριας και διεθνούς) απέναντι στον κοινό αντίπαλό τους, το κεφάλαιο.
Ο εθνικός πολιτισμός, όπως κάθε πολιτισμός, υπόκειται στους νόμους της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων. Στα πρώτα στάδια του καπιταλισμού, η εθνική συνείδηση περιείχε ορισμένα κοινά στοιχεία προλεταριάτου και αστικής τάξης. Ομως, η ενότητα του έθνους στον αναπτυγμένο καπιταλισμό εξασθενεί, διαλύεται κάτω από την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων, της δημιουργίας της εργατικής τάξης, της μετανάστευσης, από την όξυνση της ταξικής πάλης. Οι εθνικοί φραγμοί σπάνε κάτω από την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής.
Η εθνική συνείδηση, αξιοποιώντας στοιχεία της παράδοσης - υπαρκτά και μη - ήταν η συνείδηση της αστικής τάξης στην πάλη της ενάντια στην κομματιασμένη φεουδαρχική συνείδηση των εθνοτήτων. Π.χ. Η εκμετάλλευση της ιστορίας του Τάκιτου με την εξέγερση της Βαταβίας (περιοχής που αντιστοιχούσε περίπου στη σημερινή Ολλανδία) εναντίον της Ρώμης από τους Ολλανδούς το 17ο αιώνα για να διαμορφώσουν την ολλανδική «αυτοσυνειδησία». Η δημιουργία ελληνικού αστικού κράτους στη βάση των αρχαίων εδαφών της σημερινής Ελλάδας ή η ταύτιση της εκκλησίας και των Ελλήνων κεφαλαιοκρατών γης, εμπόρων και εφοπλιστών, με τα συμφέροντα των εξεγερμένων καταπιεσμένων λαϊκών μαζών στην ελληνική επανάσταση του 1821.
Σε κάθε έθνος υπάρχει η εθνική συνείδηση, αλλά και η προλεταριακή.
Γιατί σε κάθε εθνικό πολιτισμό, υπάρχουν έστω εμβρυώδη στοιχεία και σοσιαλιστικού πολιτισμού, επειδή υπάρχει η εργατική τάξη, της οποίας οι συνθήκες ζωής συντελούν σε σημαντικό βαθμό στη διαμόρφωση της κομμουνιστικής ιδεολογίας, για την ολοκληρωμένη διαμόρφωση της οποίας, μαζί με την ταξική πείρα, της είναι απαραίτητος όρος και το μπόλιασμα της εργατικής τάξης με τη θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού και της πολιτικής του Κομμουνιστικού Κόμματος.
«Το σύνθημα του εθνικού πολιτισμού είναι αστική απάτη. Το δικό μας σύνθημα είναι: Διεθνικός πολιτισμός του δημοκρατισμού και του παγκόσμιου εργατικού κινήματος».8 Που σημαίνει ότι η εργατική τάξη παίρνει από τον κάθε εθνικό πολιτισμό μόνο τα δημοκρατικά και σοσιαλιστικά στοιχεία σαν αντίβαρο στον αστικό εθνικισμό, προβάλλει τις αξίες τουπρολεταριακού πολιτισμού - συνείδησης στην οικονομία, στο Δίκαιο, στην ελευθερία, στην ισοτιμία, στο κράτος, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στις τέχνες.
3. Η πατρίδα, ο πατριωτισμός
Γράφει ο Grosby:
«Η "πατρίδα"... υποδηλώνει την έννοια της γενεαλογικής καταγωγής... ενός ...οριοθετημένου εδάφους... (σελ. 49). Τα όρια του "εθνικού εδάφους" δεν είναι ποτέ απλά γεωγραφικά. Είναι συνήθως οριοθέτες της γεωγραφίας των παραδόσεων» (σελ. 52).
Με πρόσχημα τον εθνικισμό της «Μεγάλης Ιδέας, τις χαμένες πατρίδες», η ελληνική αστική τάξη διεξήγαγε την ιμπεριαλιστική επίθεση στη Μ. Ασία για να αναβαθμίσει τη θέση της στο διεθνή καταμερισμό εργασίας. Κι αν δεχτούμε τους ισχυρισμούς του Grosby, μια εθνοτική ή θρησκευτική μειονότητα, όπως οι Εβραίοι, «δικαίως» σφάζουν επί χρόνια τους Παλαιστίνιους!!
Η πατρίδα του έθνους προβάλλεται ως πατρίδα των κοινών συμφερόντων, δημιουργεί τον αντίστοιχο πατριωτισμό: Ταύτιση με τα ταξικά συμφέροντα της αστικής τάξης.
Ομως, όπως έχει επιβεβαιώσει κυρίως η Ιστορία του 20ού αιώνα, η πατρίδα στον καπιταλισμό «περιέχει» δυο πατρίδες: της αστικής τάξης και την πατρίδα των προλετάριων και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Γιατί στην κοινωνία έχουν αναπτυχθεί πια οι υλικοί όροι της αντικατάστασης της καπιταλιστικής πατρίδας από τη σοσιαλιστική.
Η αστική θέση για την πατρίδα οδηγεί τους εργαζόμενους στην υπεράσπιση της αστικής πατρίδας από την άποψη της ταξικής πάλης. Με προεξέχοντες τη σοσιαλδημοκρατία και τον οπορτουνισμό, η υλοποίηση αυτής της αστικής θέσης οδήγησε διεθνώς, στο όνομα της «υπεράσπισης της πατρίδας», στην «υπεράσπιση της δικής μας αστικής τάξης, του δικού μας καπιταλιστή». Συν τοις άλλοις, για να σταθούμε στην Ελλάδα, οι κομμουνιστές δε δίστασαν να δώσουν και τη ζωή τους για την υπεράσπιση του λαού, τη στιγμή που η αστική τάξη και πολιτικές δυνάμεις της «μετανάστευαν» στην Κατοχή (1941-1944) ή άλλες συνεργάζονταν με τους κατακτητές για τη διάσωση της αστικής πατρίδας - εξουσίας. Και σήμερα το ΚΚΕ εντάσσει την πάλη για την υπεράσπιση των συνόρων της χώρας, για την υπεράσπιση της εθνικής κυριαρχίας, στη γενικότερη αντιιμπεριαλιστική πολιτική του.
Πατρίδα δεν είναι μόνον ο τόπος γέννησης, είναι ο τόπος που ζει και παράγει η εργατική τάξη. Η υπεράσπιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης και των μικρομεσαίων στρωμάτων (δυνάμει συμμάχων της), η προοπτική τους, συγκροτεί το σύγχρονο πατριωτισμό.
Ο οπορτουνισμός, στο όνομα της λεγόμενης «παγκοσμιοποίησης», υποβαθμίζει την πάλη του προλεταριάτου στο εθνικό πεδίο, έναντι της διεθνούς, μέσα από την επιδίωξη της αλλαγής (!) συσχετισμών στους διεθνείς ιμπεριαλιστικούς μηχανισμούς. Υπονομεύει έτσι την πάλη για την εξουσία του προλεταριάτου και των συμμαχικών αντιιμπεριαλιστικών δυνάμεων για την εξουσία, στο πλαίσιο κάθε έθνους - κράτους, ταυτόχρονα με τη διεθνή.
4. Η «αντίθεση» εθνικισμού - κοσμοπολιτισμού
Ο εθνικισμός ως αστική ιδεολογία δεν εκφράζεται μόνο με τη φασιστική εκδοχή του περί «καθαρότητας», «ανωτερότητας» της φυλής, του έθνους. Ο εθνικισμός στηρίζεται στην πολιτιστική - εθνική αυτονομία. Γράφει ο Grosby:
«Ο "τοπικισμός" μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση νέων εθνών» (σ. 74). «Στα Βαλκάνια... εθνικά ή τοπικά αποσχιστικά κινήματα... στην Αφρική...» (σελ. 141-142). «Χάρη σε αυτούς τους σύγχρονους πολιτιστικά ενοποιητικούς παράγοντες...ενδέχεται να δυναμιτίσουν την ύπαρξή του, επειδή ενδυνάμωσαν... την αυτοκρατορική παράδοση, την ΕΕ» (σελ. 74-75).
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι διαχρονικά «Το έθνος επιζητεί τη δημιουργία ενός κράτους... να διασφαλίζει την προστασία και την επιβίωσή του στον κόσμο» (σ. 30).
Η θέση του εθνικισμού «για δημιουργία ενός μόνιμου φραγμού ανάμεσα σε όλα τα έθνη μέσω ενός ιδιαίτερου κρατικού θεσμού - αυτό είναι το ιδεολογικό βάθρο και το περιεχόμενο της πολιτιστικής - εθνικής αυτονομίας».9
Με το δικαίωμα της εθνικής αυτοδιάθεσης των εθνών, ο εθνικισμός συμβάλλει στην ενδοϊμπεριαλιστική διαπάλη για το ξαναμοίρασμα των αγορών. O ενδοϊμπεριαλιστικός ανταγωνισμός βαφτίζεται «ανταγωνισμός του έθνους».
Ο κοσμοπολιτισμός, στο πλαίσιο της διεθνοποίησης του κεφαλαίου, στοχεύει να στηρίξει ιδεολογικά τη συμμετοχή της εγχώριας αστικής τάξης στο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Διακηρύσσει ότι πέφτουν τα σύνορα των κρατών μέσω της «παγκοσμιοποίησης», της τεχνολογίας. Η ελευθερία κίνησης κεφαλαίων σε ευρύτερα γεωγραφικά όρια αγορών ανάγεται σε «εθνική υπόθεση», που περνά μέσα από τη συμμετοχή της στους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς, ΕΕ, ΝΑΤΟ, κ.ά. Σε αυτή τη βάση «ξεμπερδεύει», από τη μια, με στοιχεία που δεν αντιστοιχούν στην ιστορική αλήθεια, τα οποία, ωστόσο, η ίδια διαμόρφωσε για τη συγκρότηση του έθνους - κράτους! Π.χ. με σημεία στο βιβλίο της Ιστορίας της ΣΤ` Δημοτικού. Από την άλλη, στο πλαίσιο των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, αποκρύπτει γεγονότα ή τα παρουσιάζει διαφορετικά, όπως και πάλι κάνει στο βιβλίο της Ιστορίας. Αξιοποιούν ακραίες εκφράσεις «πολιτισμών», όπως η «μπούργκα» των γυναικών του Αφγανιστάν, και «ντύνουν» ιδεολογικά τις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις σε «διαπάλη» ανάμεσα σε «πολιτισμένα» έθνη και «φονταμενταλιστικά».
Ο μαρξισμός, παίρνοντας υπόψη τις ιστορικές τάσεις ανάπτυξης του καπιταλισμού, υπερασπίζει: Την ισοτιμία των εθνών, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, την αρχή του διεθνισμού και της ανειρήνευτης πάλης ενάντια στη μόλυνση της εργατικής τάξης και γενικά των λαϊκών δυνάμεων από τον εθνικισμό.
Η απάντηση του Grosby στο εθνικό ζήτημα είναι η ενίσχυση της αστικής δημοκρατίας, ως «κράτος όλων». «Τούτο επιτυγχάνεται με την αιτιολόγηση της ιδιότητας του πολίτη, ...την ενδυνάμωση του ενδιαφέροντος για το ...κοινό καλό μιας κοινωνίας» (σελ. 144). Μια ιδέα, όπως έλεγε ο Λένιν, ίδια με την ιδέα του Προυντόν εφαρμοζόμενη στον καπιταλισμό: «Να μην εξαλείψουμε τον καπιταλισμό και τη βάση του, την εμπορευματική παραγωγή, όμως να καθαρίσουμε τη βάση αυτή από τις καταχρήσεις...».10
1. «Ο ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ» του Steven Grosby, Εκδοση της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ»13/12/ 2006.
2. «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού»: Φ. Ενγκελς, «Διαλεχτά Εργα» Κ. Μαρξ - Φ. Ενγκελς, τ. ΙΙ, σελ. 149.
3. Κ. Μαρξ, Φ. Ενγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», σελ. 25
4. «Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα»: Στάλιν, «Απαντα» τ. 2, σελ. 334-335.
5. Μαρξ, Ενγκελς: «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», σελ. 45-46.
6.«Η θεωρία του Ιστορικού Υλισμού», Ινστιτούτο Φιλοσοφίας Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, Εκδ. «Γνώσεις», σελ. 175.
7. Ε. Κοσμίνσκι, «Ιστορία του Μεσαίωνα», Εκδ. «Νέα Ελλάδα», 1954, σελ. 228.
8. Λένιν: «Κριτικά σημειώματα για το εθνικό ζήτημα», Εκδ. «Προγκρές», σελ. 12.
9. Λένιν: «Κριτικά σημειώματα για το εθνικό ζήτημα», «Απαντα» τ. 24, σελ. 132.
10. Λένιν: «Κριτικά σημειώματα για το εθνικό ζήτημα», Εκδ. «Προγκρές», σελ. 24

Της
Αλέκας ΓΙΑΝΝΟΥΣΗ*
*Η Αλέκα Γιαννούση είναι στέλεχος του ΚΚΕ


ByΦιλιππος Ανθης στις

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

TOP READ