Από τον «ελεύθερο συναγωνισμό» στο καπιταλιστικό μονοπώλιο

Από τον «ελεύθερο συναγωνισμό» στο καπιταλιστικό μονοπώλιο

Ο ιμπεριαλισμός είναι το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού. Μέχρι το στάδιο του ιμπεριαλισμού, ο καπιταλισμός χαρακτηριζόταν από την κυριαρχία του ελεύθερου ανταγωνισμού. Τα εμπορεύματα τα παρήγαγαν ένα πλήθος σκόρπιων και άγνωστων μεταξύ τους καπιταλιστικών βιομηχανικών επιχειρήσεων που πραγματοποιούσαν την παραγωγή τους για μια άγνωστη σ' αυτές αγορά. Αυτή την πραγματοποίηση των εμπορευμάτων την αναλάμβαναν οι εμπορικές επιχειρήσεις. Με τον ελεύθερο ανταγωνισμό και μέσω αυτού, οι καπιταλιστές επιδιώκουν την αύξηση των κερδών τους και μέσω της αύξησης των κερδών τους τη μεγιστοποίηση του κεφαλαίου και της παραγωγής. Ετσι ο ελεύθερος ανταγωνισμός οδηγεί στη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και της παραγωγής.

Ο Μαρξ, στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» εξηγεί πώς ο ανταγωνισμός δρα σαν μία δύναμη συγκεντροποίησης του κεφαλαίου. Γράφει χαρακτηριστικά: «Η πάλη του συναγωνισμού διεξάγεται με τη μείωση στις τιμές των εμπορευμάτων. Η φθήνια των εμπορευμάτων εξαρτάται από την παραγωγικότητα της εργασίας και εκείνη πάλι από την κλίμακα παραγωγής. Γι' αυτό τα μεγάλα κεφάλαια νικούν τα μικρά».

Η νίκη των μεγάλων κεφαλαίων πάνω στα μικρά δημιουργεί τις τεραστίων διαστάσεων επιχειρήσεις, οι οποίες τώρα κυριαρχούν στην καπιταλιστική οικονομία. Αυτή η διαδικασία σαν τάση συνεχίζεται αδιάκοπα. Μόνο που ουσιαστικά, αυτές οι τεραστίων διαστάσεων επιχειρήσεις μπορούν να οργανώνουν, να σχεδιάζουν την παραγωγή τους, υπολογίζοντας κατά προσέγγιση τις πηγές πρώτων υλών και ενέργειας, όχι μόνο σε μια χώρα, αλλά σε πολλές χώρες, σ' ολόκληρο τον κόσμο. Μπορούν να υπολογίζουν σχετικά τις διαστάσεις της αγοράς, να συμφωνούν μεταξύ τους στο μοίρασμά της, να υπολογίζουν τα μέσα μεταφοράς των εμπορευμάτων τους, ακόμη και την εργατική δύναμη που απαιτείται για να μπαίνουν σε κίνηση τα μέσα παραγωγής αυτών των επιχειρήσεων. Μπορούν να κατευθύνουν από ένα κέντρο τα στάδια της διαδοχικής κατεργασίας της πρώτης ύλης και την πλήρη παραγωγή σειράς έτοιμων προϊόντων, τη διανομή τους, σε διαστάσεις που φθάνουν τα 2/3 ή και τα 3/4 της συνολικής ποσότητας παραγωγής ενός κλάδου. Ετσι μπορούν να μονοπωλούν την παραγωγή και την αγορά.

Με τη νίκη, λοιπόν, των μεγάλων κεφαλαίων που γίνονται ολοένα και μεγαλύτερα πάνω στα μικρά, ο «συναγωνισμός μετατρέπεται σε μονοπώλιο».

Ο Λένιν στο άρθρο του «Η συγκέντρωση της παραγωγής στη Ρωσία», δίνει παραστατικά τη διαδικασία περάσματος από τον ελεύθερο ανταγωνισμό στο μονοπώλιο, στον ιμπεριαλισμό. «Στο καπιταλιστικό καθεστώς η κάθε αυτοτελής επιχείρηση βρίσκεται σε πλήρη εξάρτηση από την αγορά. Και σε μια τέτοια εξάρτηση όσο μεγαλύτερη είναι η επιχείρηση τόσο φθηνότερα μπορεί να πουλάει το προϊόν της. Ο μεγάλος καπιταλιστής αγοράζει φθηνότερα τα ακατέργαστα υλικά, τα καταναλώνει οικονομικότερα, χρησιμοποιεί καλύτερες μηχανές. Οι μικρές επιχειρήσεις καταστρέφονται και χάνονται. Η παραγωγή όλο και περισσότερο συναθροίζεται, συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων εκατομμυριούχων. Τα πολύ μεγάλα εργοστάσια πνίγουν τα μικρά και συγκεντρώνουν όλο και περισσότερο την παραγωγή». (Απαντα, τ. 22, σελ. 43).

Ταυτόχρονα, δίνει παραστατικά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγωγής, «ολοένα και μεγαλύτερες μάζες εργατών συγκεντρώνονται σ' ένα μικρό αριθμό επιχειρήσεων» (στο ίδιο).

Η εξέταση του ιμπεριαλισμού ως ιδιαίτερου σταδίου του καπιταλισμού και μάλιστα ως ανώτατου σταδίου του, έγινε από το Λένιν ολοκληρωμένα, στο έργο του «Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού». Εφαρμόζοντας τις αρχές της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, αποκάλυψε την οικονομική του ουσία και τα πολιτικά του χαρακτηριστικά, ανέλυσε τις νομοτέλειές του, εξοπλίζοντας το κομμουνιστικό κίνημα με την αναγκαία θεωρητική βάση και το μεθοδολογικό εργαλείο, για τη μελέτη και ερμηνεία των φαινομένων και εξελίξεων του σύγχρονου καπιταλισμού, αλλά και την επεξεργασία της στρατηγικής και της ταχτικής.

Στο συγκεκριμένο έργο αναφέρονται τα εξής:

«Η τεράστια ανάπτυξη της βιομηχανίας και το εξαιρετικά γοργό προτσές συγκέντρωσης της παραγωγής σε όλο και μεγαλύτερες επιχειρήσεις είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές ιδιότητες του καπιταλισμού... η συγκέντρωση σε ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξής της οδηγεί από μόνη της, μπορεί να πει κανείς, άμεσα στο μονοπώλιο. Γιατί μερικές δεκάδες γιγάντιες επιχειρήσεις μπορούν εύκολα να έρθουν σε συνεννόηση μεταξύ τους, ενώ από την άλλη μεριά, οι μεγάλες ακριβώς διαστάσεις των επιχειρήσεων δυσκολεύουν το συναγωνισμό και γεννούν την τάση προς το μονοπώλιο... Η γέννηση του μονοπωλίου από τη συγκέντρωση γενικά της παραγωγής αποτελεί γενικό βασικό νόμο του σύγχρονου σταδίου ανάπτυξης του καπιταλισμού... Το αποτέλεσμα είναι μια τεράστια πρόοδος στην κοινωνικοποίηση της παραγωγής». (Λένιν, Απαντα τ.27, σελίδες, 317,318,321,326).

Ταυτόχρονα, ο Λένιν επισήμαινε: «Η παραγωγή γίνεται κοινωνική, η ιδιοποίηση όμως μένει ατομική. Τα κοινωνικά μέσα παραγωγής παραμένουν ατομική ιδιοκτησία ενός μικρού αριθμού προσώπων. Τα γενικά πλαίσια του τυπικά αναγνωρισμένου ελεύθερου συναγωνισμού παραμένουν και η καταπίεση των λίγων μονοπωλητών πάνω στον υπόλοιπο πληθυσμό γίνεται εκατό φορές πιο βαριά, πιο αισθητή και πιο αβάσταχτη» (στο ίδιο, σελ. 327).

Εδώ γίνεται αναφορά στην τάση των μονοπωλίων για κυριαρχία, η οποία εξασφαλίζεται με διάφορους τρόπους και μέσα. Ουσιαστικά οι μεμονωμένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις εξαναγκάζονται να υποταχτούν και να ενταχτούν στις ενώσεις των μονοπωλητών για να επιζήσουν.

Για το συγκεκριμένο επίσης ζήτημα ο Λένιν αναφέρει χαρακτηριστικά: «Δεν έχουμε πια μπροστά μας την πάλη του συναγωνισμού των μικρών και των μεγάλων, των τεχνικά καθυστερημένων και των τεχνικά προοδευμένων επιχειρήσεων. Εχουμε μπροστά μας το πνίξιμο από τους μονοπωλητές εκείνων που δεν υποτάσσονται στα μονοπώλια, στο ζυγό τους, στην αυθαιρεσία τους». (Απαντα, τ. 27, σελ. 328).

Η εμφάνιση και η εδραίωση του μονοπωλίου δεν καταργεί τον ανταγωνισμό. «... τα μονοπώλια, ξεπηδώντας από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, δεν τον καταργούν, μα υπάρχουν πάνω σ' αυτόν και δίπλα σ' αυτόν, γεννώντας έτσι μια σειρά εξαιρετικά οξείες και βίαιες αντιθέσεις, προστριβές, συγκρούσεις». (Λένιν, Απαντα. τ. 27, σελ. 392).

Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μονοπώλια διεξάγεται σε διάφορους τομείς. Κατ' αρχήν υπάρχει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μονοπώλια του ίδιου κλάδου για το μοίρασμα της αγοράς. Οξύνεται όμως ο ανταγωνισμός και μεταξύ μονοπωλίων διαφορετικών κλάδων παραγωγής, όπως τα μονοπώλια - προμηθευτές και τα μονοπώλια - καταναλωτές της πρώτης ύλης, της ενέργειας κλπ. Τα πρώτα επιδιώκουν αύξηση των τιμών, τα άλλα τη μείωσή τους. Ανταγωνισμός, επίσης, υπάρχει μεταξύ των μονοπωλίων που παράγουν τα ίδια προϊόντα με διαφορετική πρώτη ύλη. Αλλά και η επιστημονική και τεχνική πρόοδος είναι στοιχείο όξυνσης του ανταγωνισμού. Επίσης ανταγωνισμοί οξύτατοι υπάρχουν όχι μόνο σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, αλλά κυρίως με την εξαγωγή κεφαλαίων και την τάση για κυριαρχία πάνω σε άλλες χώρες και άλλους λαούς.