Ο ανταγωνισμός και τα μονοπώλια

Ο ανταγωνισμός και τα μονοπώλια

«...τα μονοπώλια, ξεπηδώντας από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, δεν τον καταργούν, μα υπάρχουν ΠΑΝΩ Σ' ΑΥΤΟΝ ΚΑΙ ΔΙΠΛΑ Σ' ΑΥΤΟΝ, γεννώντας έτσι μια σειρά εξαιρετικά οξείες και βίαιες αντιθέσεις, προστριβές, συγκρούσεις».(Απαντα τ.27, σελ.392).

Αυτή η διαπίστωση του Λένιν, μαζί με τη συμπυκνωμένη καταγραφή της καπιταλιστικής πραγματικότητας η οποία άρχισε να διαμορφώνεται με το πέρασμα του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, απαντούσε και στις εκτιμήσεις των δεξιών οπορτουνιστών σοσιαλδημοκρατών των αρχών του αιώνα που ερμήνευαν την τάση των μονοπωλίων για κυριαρχία, τη δυνατότητα να εκτοπίζουν τους μη μονοπωλητές ανταγωνιστές, να οδηγούνται σε συμφωνίες μεταξύ τους, ως διαδικασία ανάπτυξης ενός «ήρεμου», «ειρηνικού» καπιταλισμού, του «υπεριμπεριαλισμού». «Πατέρας» αυτής της θεωρίας ήταν ο Κάουτσκι.

Το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα των εδαφών ανάμεσα στα ισχυρά καπιταλιστικά κράτη την εποχή του ιμπεριαλισμού που η βάση του βρίσκεται στην εξαγωγή των κεφαλαίων, αλλά και των εμπορευμάτων, είναι πεδίο οξύτατων ανταγωνισμών μεταξύ αυτών των κρατών, ή μεταξύ συνασπισμών κρατών. Αλλά αυτοί οι ενδοϊμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί εκφράζουν τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα μονοπώλια. Αλλωστε ο Μαρξ στο έργο του «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» είχε αναφερθεί στον ανταγωνισμό ως εξής: «Στην πρακτική ζωή δε βρίσκουμε μόνο το συναγωνισμό, το μονοπώλιο και τον ανταγωνισμό τους, αλλά συνάμα και τη σύνθεσή τους, η οποία δεν είναι τύπος αλλά κίνηση. Το μονοπώλιο παράγει το συναγωνισμό, ο συναγωνισμός παράγει το μονοπώλιο».

Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μονοπώλια διεξάγεται σε διάφορους τομείς. Κατ' αρχήν υπάρχει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μονοπώλια του ίδιου κλάδου για το μοίρασμα της αγοράς. Οξύνεται όμως ο ανταγωνισμός και μεταξύ μονοπωλίων διαφορετικών κλάδων παραγωγής, όπως τα μονοπώλια - προμηθευτές και τα μονοπώλια - καταναλωτές της πρώτης ύλης, της ενέργειας κλπ. Τα πρώτα επιδιώκουν αύξηση των τιμών, τα άλλα τη μείωσή τους. Ανταγωνισμός επίσης υπάρχει μεταξύ των μονοπωλίων που παράγουν τα ίδια προϊόντα με διαφορετική πρώτη ύλη. Αλλά και η επιστημονική και τεχνική πρόοδος, είναι στοιχείο όξυνσης του ανταγωνισμού. Επίσης ανταγωνισμοί οξύτατοι υπάρχουν όχι μόνο σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, αλλά κυρίως με την εξαγωγή κεφαλαίων.

Οι ενδομονοπωλιακοί ανταγωνισμοί συνυπάρχουν με τους μεταξύ των μονοπωλίων συμβιβασμούς. Αλλωστε είπαμε ότι τα μονοπώλια μπορούν να κάνουν μεταξύ τους και συμφωνίες. Τα μονοπώλια για να μπορούν να δρουν σε συνθήκες διεθνούς ανταγωνισμού, επιδιώκουν διαρκώς την αύξηση των κεφαλαίων τους, τη μεγέθυνσή των διαστάσεων τους και ανάλογα με την ισχύ τους διαμοιράζουν μεταξύ τους την αγορά. Αυτό το μοίρασμα μπορεί να γίνεται με τη σύναψη διαφόρων μορφών συμφωνιών μεταξύ των καπιταλιστών. Με τις συμφωνίες συνυπάρχουν ταυτόχρονα και οι ανταγωνισμοί αφού κάθε μονοπώλιο επιδιώκει πάντα μεγαλύτερο μερίδιο. Αρα πίσω από τις συμφωνίες υπάρχουν οι ανταγωνισμοί, δεν καταργούνται. Οι συμφωνίες μπορεί να σπάνε για να ξαναδημιουργηθούν άλλες, αλλάζουν οι μεταξύ τους συμμαχίες, οι συσχετισμοί ομίλων, ανοίγεται ο δρόμος για συγχωνεύσεις και εξαγορές, προκειμένου να εκτοπιστούν ανταγωνιστές από την αγορά. Αυτή η διαδικασία μπορεί να αλλάζει και τις διαστάσεις των μονοπωλίων, να μεταβάλλει τη δύναμή τους (νόμος ανισόμετρης ανάπτυξης) και αυτή η διαδικασία να αντανακλάται στις σχέσεις ανάμεσα στα καπιταλιστικά κράτη την εποχή του ιμπεριαλισμού. Ετσι οι ενδομονοπωλιακοί ανταγωνισμοί αντανακλώνται και ως ανταγωνισμοί ανάμεσα στα καπιταλιστικά κράτη. Τους οποίους βεβαίως αν δεν κατορθώσουν να τους αντιμετωπίσουν μέσω συμβιβασμών και συμφωνιών, χρησιμοποιούν άλλα μέσα, δηλαδή τον πόλεμο για το εδαφικό ξαναμοίρασμα.

Αυτή η «κίνηση» από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τις αρχές του 20ού, διαμόρφωσε ιστορικά το διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Τότε η Αγγλία βρισκόταν στην κορυφή της πυραμίδας του ιμπεριαλιστικού συστήματος με τις μεγαλύτερες κτήσεις αποικιών. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος έγινε κάτω από την απαίτηση της Γερμανίας για περισσότερες αποικίες, αφού η δύναμή της στο μεταξύ είχε μεγαλώσει τόσο ώστε να μη χωρά παραπέρα ανάπτυξη στα στενά της όρια. Λόγω της ήττας της όμως διατηρήθηκε η κατάσταση στην κορυφή της πυραμίδας του ιμπεριαλιστικού συστήματος, ως το β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Μετά απ' αυτόν η πρωτοκαθεδρία περνά στις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ, μετά τον πόλεμο, με το σχέδιο Μάρσαλ, κατάφεραν να ενισχύσουν την παγκόσμια κυριαρχία τους έναντι της Αγγλίας, της Γαλλίας και της ηττημένης Γερμανίας, αλλά και τη στρατιωτικοπολιτική τους παρουσία σε στρατηγικά σημεία του πλανήτη, εκτός της αμερικανικής ηπείρου, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Απω Ανατολή. Στην Ευρώπη μετά τον πόλεμο έχουμε τη συγκρότηση ιμπεριαλιστικής Ενωσης που δρα ως ένα κέντρο του διεθνούς ιμπεριαλισμού, την τότε ΕΟΚ - σήμερα Ευρωπαϊκή Ενωση. Στην Απω Ανατολή η Ιαπωνία, επίσης είναι το άλλο κέντρο του ιμπεριαλισμού. Ετσι, ιστορικά, μαζί με τη διαμόρφωση της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας, διαμορφώνονται τρία ιμπεριαλιστικά κέντρα: ΗΠΑ, ΕΕ, Ιαπωνία. Επίσης τόσο στη Βόρεια Αμερική, όσο και στην Απω Ανατολή, δημιουργούνται αντίστοιχες ιμπεριαλιστικές περιφερειακές ενώσεις, ΝΑFΤΑ και APEC.

Ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα στις σύγχρονες συνθήκες αναδεικνύουν τους οξύτατους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κέντρα.

Ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΕ έχει εδώ και μερικά χρόνια ξεσπάσει εμπορικός πόλεμος για δυο προϊόντα, τις μπανάνες και το βοδινό κρέας. Σχετικά με το βοδινό κρέας, η ΕΕ απαγορεύει τις εισαγωγές από τις ΗΠΑ, γιατί τα βοοειδή στις ΗΠΑ μεγαλώνουν με ορμόνες. Αυτή είναι η επίσημη αιτιολογία, αλλά πίσω κρύβεται η ανάγκη προστατευτισμού της ίδιας παραγωγής για τη Γερμανία, την Ολλανδία κλπ. Βεβαίως ο αφθώδης πυρετός και η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια (τρελές αγελάδες), δημιουργούν νέα κατάσταση που δεν αλλάζει την ουσία των αντιθέσεων.

Σχετικά με τον πόλεμο της μπανάνας, η υπόθεση απασχολεί τον ΠΟΕ. Οι ΗΠΑ έχουν συμφωνήσει με χώρες της Λατινικής Αμερικής να αγοράζουν όλη την παραγωγή τους στην μπανάνα και να την εξάγουν διεθνώς. Επιδιώκουν δε να μπουν στην αγορά της ΕΕ, υποστηρίζοντας ότι αν και αυτό το προϊόν τους είναι φτηνότερο, εμποδίζεται η εισαγωγή του στην ΕΕ, λόγω της Συμφωνίας του Λομέ. (Είναι η συμφωνία της ΕΕ με χώρες, πρώην αποικίες των κρατών - μελών της, στην Καραϊβική και τη Βόρεια Αφρική, να αγοράζει τη δική τους παραγωγή μπανάνας).

Αλλο παράδειγμα είναι οι πηγές ενέργειας και κυρίως το πετρέλαιο. Οι ΗΠΑ αξιοποιούν τη στρατιωτική τους παρουσία στην περιοχή του Περσικού Κόλπου, βασική ενεργειακή πηγή τόσο για την ΕΕ, όσο και για την Ιαπωνία, προκειμένου να τις δυσκολέψουν στον ενεργειακό τομέα. Η ΕΕ επειδή δεν έχει δικές της ενεργειακές πηγές, κάνει εισαγωγές και έχει δαπάνες κατά 40% μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες των ΗΠΑ, που έχουν και δικά τους πετρέλαια και δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από εισαγωγές. Ετσι οι εκπρόσωποι της ΕΕ έχουν προβάλει την ανάγκη ανάπτυξης των σχέσεών της με χώρες όπως το Ιράκ, το Ιράν, η Λιβύη, χώρες στις οποίες εναντιώνονται οι ΗΠΑ.

Επίσης η Γαλλία και η Ρωσία, επιδιώκουν την άρση του εμπάργκο εξαγωγών πετρελαίου που έχει επιβληθεί στο Ιράκ από τις ΗΠΑ, γιατί έχουν συνάψει συμβόλαια για την εκμετάλλευση του πετρελαίου του Ιράκ.

Οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις μπορεί να οξύνονται στο έπακρο απότομα, σε συνδυασμό με την απότομη όξυνση και γενίκευση της κρίσης. Αυτές οι συνθήκες μπορεί να οδηγούν σε ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Οι ίδιες όμως συνθήκες, μπορεί να δημιουργήσουν κατάσταση πανεθνικής κρίσης σε μια ή μερικές χώρες, δηλαδή όξυνση των ταξικών αντιθέσεων σε τέτοιο βαθμό που να οδηγεί σε επαναστατική κατάσταση, δηλαδή στις αντικειμενικές συνθήκες για την ανατροπή του καπιταλισμού και την κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της, για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.