Ο πολιτισμός(;) των πιθήκων

Ο πολιτισμός(;) των πιθήκων

Ο χιμπατζής, ο κοντινότερος εν ζωή συγγενής του ανθρώπινου είδους, ίσως είναι ακόμη πιο κοντινός απ' ό,τι πιστεύαμε: οι ομάδες των χιμπατζήδων δείχνουν συμπεριφορές που μπορούν να περιγραφούν μόνο σαν κοινωνικά έθιμα ή πολιτιστικές παραδόσεις που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά

Το «ψάρεμα» μυρμηγκιών είναι εύκολος τρόπος για μερικούς χιμπατζήδες να βρουν την τροφή τους. Αυτός ο χιμπατζής του Εθνικού Πάρκου της Τανζανίας βάζει ένα λεπτό ξύλο μέσα στη φωλιά των μυρμηγκιών και μόλις τα μυρμήγκια σκαρφαλώσουν στο ξύλο το γλείφει και τα τρώει, περιμένοντας για τα επόμενα

Οι ομοιότητες μεταξύ ανθρώπων και χιμπατζήδων μελετώνται πάνω από έναν αιώνα τώρα, αλλά την τελευταία δεκαετία οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι είναι πολύ βαθύτερες απ' ό,τι θεωρούσαν ως τότε. Για παράδειγμα το σπάσιμο ξηρών καρπών στο δάσος Τάι της Ακτής του Ελεφαντοστού δεν είναι μόνο μια απλή συμπεριφορά των χιμπατζήδων, είναι μια μοναδική προσαρμογή που παρουσιάζεται μόνο στο συγκεκριμένο σημείο της Αφρικής και ένα γνώρισμα που οι βιολόγοι θεωρούν έκφραση μιας πολιτιστικής παράδοσης. Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τον όρο πολιτιστική παράδοση, για να περιγράψουν στοιχειώδεις συμπεριφορές των ζώων, όπως τοπικές διαλέκτους τραγουδιών των αηδονιών κατά περιοχή, αλλά απ' ό,τι φαίνεται οι πλούσιες και ποικίλες πολιτιστικές παραδόσεις των χιμπατζήδων έρχονται δεύτερες μόνο μετά εκείνες των ανθρώπων.

Τα δύο τελευταία χρόνια, μια χωρίς προηγούμενο συνεργασία μεταξύ όλων των μεγάλων ερευνητικών ομάδων που μελετούν τους χιμπατζήδες, κατέγραψε πλειάδα ξεχωριστών στοιχείων μεταφερόμενης παράδοσης που διασχίζει ολόκληρη την Αφρική και περιλαμβάνει πράξεις που ξεκινούν από τη χρήση εργαλείων, ως τις μορφές επικοινωνίας μεταξύ των ζώων και τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς τους. Η αναδυόμενη νέα εικόνα μας για τους χιμπατζήδες δεν επηρεάζει μόνο τον τρόπο που βλέπουμε αυτά τα καταπληκτικά ζώα, αλλά μεταβάλλει και την αντίληψη που έχουμε για τη μοναδικότητά μας σαν είδος, αμφισβητώντας μερικές από τις αρχαιότερες αντιλήψεις για την ερμηνεία της εξαιρετικής ικανότητας του ανθρώπου να αναπτύσσει πολιτισμό.

Ηδη από το 1973, η διάσημη ερευνήτρια Τζέιν Γκούνταλ, είχε καταγράψει 13 είδη εργαλείων και 8 κοινωνικές συμπεριφορές που διαφοροποιούσαν τους χιμπατζήδες του Γκόμπε από τους υπόλοιπους χιμπατζήδες του κόσμου. Στους ανθρώπους οι πολιτιστικές παραδόσεις εκτείνονται από τεχνολογικές διαφορές, έθιμα γάμου, συνήθειες του κυνηγιού μέχρι τους μύθους και τις παραδόσεις. Τα ζώα φυσικά δεν έχουν μύθους και παραδόσεις, αλλά έχουν την ικανότητα να περνούν τρόπους συμπεριφοράς από γενιά σε γενιά, όχι μέσω της κληρονομικότητας, αλλά μέσω της εκμάθησης.

Το σημερινό μάθημα περιλαμβάνει μια επίδειξη σπασίματος καρπών. Η μητέρα χρησιμοποιεί μια πέτρα σαν σφυρί, ενώ το μικρό της παρακολουθεί. Τη συμπεριφορά αυτή τη δείχνουν μόνο οι χιμπατζήδες της δυτικής όχθης του αφρικανικού ποταμού Σασάντρα Νζο, παρότι καρύδια και φυσικά πέτρες υπάρχουν και στην άλλη όχθη. Το ποτάμι λειτουργεί σαν πολιτιστικό φράγμα ανάμεσα στις δύο κοινότητες χιμπατζήδων

Τη δεκαετία του 1990 ο αριθμός των διαπιστωμένων διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων των χιμπατζήδων διπλασιάστηκε. Τα τελευταία χρόνια, με συνδυασμένη μελέτη στοιχείων από 151 χρόνια παρατήρησης χιμπατζήδων, κατασκευάστηκε ένας κατάλογος με 39 μοτίβα συμπεριφοράς των χιμπατζήδων που οι επιστήμονες θεωρούν ότι αποτελούν πολιτιστικές παραδόσεις. Ο αριθμός, αν και αναμένεται να αυξηθεί, είναι βέβαια πολύ μικρός μπρος στην απειρία των πολιτιστικών παραδόσεων των ανθρώπων, που εμπλουτίζονται και διευκολύνονται από την ύπαρξη ομιλούμενης γλώσσας. Ολα τα άλλα ζώα, όμως, φαίνεται να δείχνουν το πολύ μια συμπεριφορά που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά (με εξαίρεση τους ουρακοτάγκους που παρουσιάζουν τουλάχιστον δύο τέτοιες συμπεριφορές). Με αυτή την έννοια, ο χιμπατζής είναι από μόνος του σε μια ειδική κατηγορία.

Οπως μιλάμε για την ευρωπαϊκή κουλτούρα ή την ασιατική κουλτούρα, ή ακόμα και για την κουλτούρα συγκεκριμένων εθνών, έτσι μπορούμε να μιλήσουμε και για την κουλτούρα των χιμπατζήδων του δάσους Τάι, ή τους δάσους Κίμπαλε, ή των βουνών Μαχάλε. Αν παρατηρήσει κανείς ένα χιμπατζή και καταγράψει τις συμπεριφορές που επιδεικνύει, συχνά μπορεί με απόλυτη βεβαιότητα να υποδείξει ότι ο χιμπατζής αυτός προέρχεται από κάποια συγκεκριμένη περιοχή.

Εκτενής έρευνα ανάλογη με αυτή για τους χιμπατζήδες δεν έχει γίνει με άλλα ζώα, που δείχνουν να έχουν ξεχωριστές ικανότητες, όπως οι φάλαινες ή τα δελφίνια. Ωστόσο, όπως και οι φάλαινες και τα δελφίνια, έτσι και οι πληθυσμοί των χιμπατζήδων μειώνονται με ραγδαίους ρυθμούς. Μαζί με τις ομάδες χιμπατζήδων, που εξαφανίζονται λόγω της διάνοιξης δρόμων για διευκόλυνση της υλοτόμησης και λόγω του παράνομου και σε ορισμένες περιπτώσεις νόμιμου κυνηγιού, χάνεται οριστικά και η δυνατότητα νέων επιστημονικών ανακαλύψεων για τις πολιτιστικές τους παραδόσεις και εμμέσως για την προϊστορία του ανθρώπου.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»

    

Εκμάθηση μέσα από την πρακτική εφαρμόζει ένας μικρός χιμπατζής, καθώς πειραματίζεται με ένα τεχνητό «φρούτο» που του δόθηκε για να το «ξεφλουδίσει», αφού παρακολούθησε άλλους χιμπατζήδες να κάνουν το ίδιο. Τέτοιες μελέτες βοηθούν τους επιστήμονες να προσδιορίσουν με ποιον τρόπο οι χιμπατζήδες μαθαίνουν βλέποντας τους άλλους

Μαϊμουδίζουν οι μαϊμούδες;

Οι χιμπατζήδες έχουν την ικανότητα να μιμούνται, ή απλώς παρακολουθώντας μια διαδικασία προσελκύεται η προσοχή τους στα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται και μετά ανακαλύπτουν από την αρχή πώς να κάνουν τη διαδικασία με τη μέθοδο δοκιμής και σφάλματος; Πολλοί επιστήμονες θεωρούν απαραίτητη ικανότητα τη μίμηση για να δεχτούν την ύπαρξη πολιτιστικών παραδόσεων σε οποιοδήποτε είδος ζωής. Για να διαπιστωθεί τι ακριβώς συμβαίνει, έγιναν πειράματα όπου μια ομάδα χιμπατζήδων παρακολούθησε μια σύνθετη διαδικασία ξεφλουδίσματος φρούτων, ενώ μια άλλη ομάδα μια τελείως διαφορετική μέθοδο. Παράλληλα έγινε ανάλογο πείραμα με τρίχρονα παιδιά. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι εξάχρονοι χιμπατζήδες παρουσιάζουν συμπεριφορά παρόμοια με των τρίχρονων παιδιών, αν και η πιστότητα της μίμησης των χιμπατζήδων υπολείπεται. Πέρα από τα πειράματα αυτά, είναι δύσκολο να ερμηνευτούν οι γεωγραφικές διαφορές στις συμπεριφορές των χιμπατζήδων, αν αυτοί ανακαλύπτουν τις συμπεριφορές αυτές κάθε φορά από την αρχή. Η μόνη εξήγηση είναι ότι αντιγράφουν τις συμπεριφορές που βλέπουν από τα άλλα μέλη της ομάδας. Βέβαια, όπως και στους ανθρώπους, μερικές κοινωνικές συμπεριφορές αναμφίβολα μεταβιβάζονται σαν συνδυασμός μίμησης και απλούστερων μορφών κοινωνικής διδαχής, όπως η προσέλκυση της προσοχής κάποιου σε χρήσιμα εργαλεία. Ακόμα κι έτσι, η παρακολούθηση με προσοχή της συμπεριφοράς των μεγαλύτερων είναι απαραίτητος παράγοντας για να επιζήσει στη ζούγκλα ένας χιμπατζής.