Το νευρωνικό αποτύπωμα της εξάρτησης

Το νευρωνικό αποτύπωμα της εξάρτησης

Οσο κι αν το θέμα της εξάρτησης έχει κοινωνική ρίζα και κοινωνική θα είναι η ουσιαστικότερη αντιμετώπισή του, όσο κι αν είναι απαραίτητη η ψυχολογική θωράκιση του ανθρώπου για να αποφύγει ή να ξεφύγει από την εξάρτηση και όχι ζήτημα λήψης απλώς κάποιου μαγικού φαρμάκου που την αντιμετωπίζει οριστικά, η κατανόηση του βιοχημικού μηχανισμού της εξάρτησης μπορεί να συμβάλει τόσο στη θεραπεία της, αλλά - όπως απρόσμενα αποδεικνύεται - και στην αποφυγή της.
Εδώ και δεκαετίες ήταν γνωστό στους επιστήμονες ότι οι κύριοι βιοχημικοί φορείς μετάδοσης σημάτων στον εγκέφαλο είναι οι νευροδιαβιβαστές, ουσίες που απελευθερώνονται στις συνάψεις ενός νευρώνα που πυροδοτεί. Αυτές οι ουσίες περνάνε το μικρό διάκενο των συνάψεων και συνδέονται με πρωτεΐνες στην επιφάνεια των νευρώνων που λαμβάνουν το σήμα του νευρώνα που ενεργοποιήθηκε. Αυτή η χημική αλληλεπίδραση επηρεάζει την ποσότητα των φορτισμένων ιόντων που αυτά τα γειτονικά κύτταρα επιτρέπουν να περάσει στο εσωτερικό τους, αλλά και την πιθανότητα να πυροδοτήσουν με τη σειρά τους.

Παρεκτροπές της ντοπαμίνης

Γρήγορα, επίσης, οι ερευνητές σύνδεσαν το νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη με το κέντρο ευχαρίστησης του εγκεφάλου και την εκδήλωση ψυχοκαταναγκαστικών συμπεριφορών (π.χ. ποντίκια που επανειλημμένως και μέχρι εξάντλησης πατούσαν ένα μοχλό στο κλουβί τους για να απελευθερωθούν αμφεταμίνες στο αίμα τους και να νιώσουν ευχάριστα). Οταν περιοριζόταν η διαθέσιμη ντοπαμίνη, οι συμπεριφορές αυτές αδυνάτιζαν ή εξαλείφονταν.
Στα μέσα της δεκαετίες του 1990, οι περισσότεροι ερευνητές που ασχολούνταν με το θέμα της εξάρτησης από ουσίες, αντιλήφθηκαν ότι ο ρόλος του νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη είναι πολύ πιο σύνθετος. Δεν πρόκειται απλά για το «χυμό» της ευχαρίστησης. Η ντοπαμίνη λειτουργεί ως σήμα εκμάθησης, που βοηθά τα ζώα να θυμούνται ευχάριστες εμπειρίες και να αναπτύσσουν την επιθυμία να τις επαναλάβουν. Αλλά αυτό το σήμα εκτροχιάζεται με κάποιον τρόπο στην περίπτωση της εξάρτησης. Η έρευνα έδειξε επίσης ότι η ντοπαμίνη είναι απαραίτητη, ώστε οι αρουραίοι - πειραματόζωα να θυμούνται και δυσάρεστες αναμνήσεις, όπως ηλεκτρικά σοκ. Οποτε ένα ζώο υποβάλλεται σε κάποιο έντονο ερέθισμα, που αξίζει να το θυμάται για τον ένα ή τον άλλο λόγο, ντοπαμίνη απελευθερώνεται μέσα στον εγκέφαλο.
Για να κατανοήσουν τις παρεκτροπές της ντοπαμίνης, οι ερευνητές μελέτησαν τη λειτουργία της σε κανονική εκμάθηση και απομνημόνευση, χωρίς την παρουσία εξαρτησιογόνων. Το κλειδί ήταν στον τρόπο που τα σήματα περνάνε από τον ένα νευρώνα στον άλλο. Ενας νευρώνας πυροδοτεί (ηλεκτρικό παλμό) μόνο όταν η αναλογία θετικών προς αρνητικά ιόντα στο εσωτερικό του ξεπεράσει ένα ορισμένο επίπεδο. Για να συμβεί αυτό, εκατομμύρια μικροσκοπικά φορτισμένα ιόντα πρέπει να διαπεράσουν την κυτταρική μεμβράνη μέσα από εξειδικευμένες πρωτεΐνες - πύλες που βρίσκονται στην επιφάνειά της. Μια χημική ουσία, το γλουταμινικό, ελέγχει τη λειτουργία αυτών των πρωτεϊνών, από τις οποίες αποδείχτηκε ότι οι πιο σημαντικές είναι η AMPA και η NMDA.

Πύλες

Η AMPA ανοίγει οποτεδήποτε συνδεθεί μαζί της το γλουταμινικό, αλλά η NMDA ανοίγει μόνο από το ένα άκρο. Το άλλο άκρο φράσσεται από ένα ιόν μαγνησίου, που αποσυνδέεται προσωρινά και ανοίγει τη δίοδο μόνο όταν πυροδοτεί ο νευρώνας. Τότε, τα ιόντα ασβεστίου που δε χωράνε να περάσουν από την AMPA, πλημμυρίζουν το εσωτερικό του νευρώνα, πυροδοτώντας μια σειρά διεργασιών που έχουν ως αποτέλεσμα τη μακροχρόνια ενίσχυση της νευρωνικής οδού, δηλαδή την ενίσχυση των συνάψεων με τα γειτονικά κύτταρα. Παρενέργεια είναι η αύξηση του αριθμού των πυλών AMPA στην επιφάνεια των συνάψεων, που έτσι γίνονται πιο ευαίσθητες στο γλουταμινικό.
Οι ερευνητές άρχισαν να σκέφτονται μήπως παρόμοιοι μηχανισμοί σχετίζονται με την εξάρτηση. Σε πείραμα το 2001, οι ερευνητές εισήγαγαν κοκαΐνη στο αίμα αρουραίων με αποτέλεσμα τη μαζική απελευθέρωση ντοπαμίνης από τους νευρώνες. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι η αρχική αύξηση της δραστηριότητας των νευρώνων που παράγουν ντοπαμίνη, τους έκανε δυο φορές πιο ευαίσθητους σε επιπρόσθετους ερεθισμούς από γειτονικούς νευρώνες, επί πολλές μέρες μετά την εξαφάνιση και του τελευταίου μορίου κοκαΐνης από τον οργανισμό. Μόνο 10 μέρες αργότερα χάθηκαν όλα τα ίχνη μεγαλύτερης ευαισθησίας. Αντίθετα, όταν εισήγαγαν στα πειραματόζωα κοκαΐνη, αφού πρώτα είχαν μπλοκάρει τους υποδοχείς NMDA στις νευρωνικές συνάψεις, οι νευρώνες δεν έδειξαν να ευαισθητοποιούνται σε ερεθισμούς από γειτονικά κύτταρα.

«Αεροπειρατεία» του μηχανισμού εκμάθησης

Ηταν η πρώτη απόδειξη ότι αρκεί μόνο μια χρήση κοκαΐνης, έτσι «για δοκιμή», για να υποκλέψει αυτή η ισχυρή ψυχοτρόπος ουσία το μηχανισμό, που βρίσκεται στα θεμέλια της απομνημόνευσης και της εκμάθησης: Το μηχανισμό της ενίσχυσης των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων.
Οι μελέτες έδειξαν ότι οι αλλαγές στην περιοχή παραγωγής ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, την κοιλιακή καλυπτήρια περιοχή, δεν είναι μόνο κρίσιμες για την ανάπτυξη της εξάρτησης, αλλά ταυτόχρονα πυροδοτούν μια ακολουθία βιολογικών διεργασιών, που έχουν ως αποτέλεσμα μόνιμες αλλαγές σε μια άλλη εγκεφαλική περιοχή, τον επικλινή πυρήνα, που σχετίζεται στενά με τις επιθυμίες και τη στοχοπροσηλωμένη συμπεριφορά. Αυτές οι αλλαγές, σε μια κρίσιμης σημασίας περιοχή του εγκεφάλου, ίσως βοηθούν να εξηγηθεί γιατί οι εξαρτημένοι χάνουν το ενδιαφέρον για τις συνήθεις ανταμοιβές - ικανοποιήσεις. Η εξάρτηση προκαλεί αλλαγές και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου, όπως ο φλοιός και το μεταιχμιακό σύστημα, που ελέγχει τα βασικά συναισθήματα (φόβος, θυμός, ευχαρίστηση), τις ορμές και τα ένστικτα.

Για τις υποτροπές

Οι επιστήμονες προσπάθησαν να δώσουν εξήγηση και στο ζήτημα της επαναλαμβανόμενης υποτροπής, που μπορεί να συμβεί ακόμα και σε όσους έχουν κάθε πρόθεση να απεξαρτηθούν μόνιμα. Σε πειράματα με κοκαϊνομανή ποντίκια διαπίστωσαν ότι η στέρηση γινόταν πιο ισχυρή όσο περνούσε ο χρόνος με αποκορύφωμα τους τρεις μήνες μετά τη διακοπή του ναρκωτικού. Ακόμα και έξι μήνες μετά, η στέρηση ήταν πιο ισχυρή απ' ό,τι την επόμενη μέρα της διακοπής.
Εξετάζοντας τον εγκεφαλικό ιστό αυτών των ποντικιών, διαπίστωσαν ότι υπήρχε άμεση συσχέτιση ανάμεσα στην ένταση της στέρησης και στον αριθμό των μη κανονικών πυλών AMPA στην επιφάνεια των συνάψεων. Από αυτές τις πρωτεΐνες έλειπε ένα σημαντικό τμήμα, το GluA2, με αποτέλεσμα να αλλάζει το σχήμα τους και να επιτρέπουν την είσοδο των ιόντων ασβεστίου στο κύτταρο. Οταν τα ζώα έβλεπαν το χαρακτηριστικό που είχαν συσχετίσει με την κοκαΐνη και απελευθερωνόταν γλουταμινικό, οι νευρώνες αντιδρούσαν έντονα και τα ποντίκια έδειχναν ισχυρά συμπτώματα στέρησης. Τα ελαττωματικά μόρια AMPA τροποποιούσαν εντελώς τη φυσική διαδικασία εισόδου των ιόντων ασβεστίου, που κανονικά γίνεται αποκλειστικά μέσω των πυλών NMDA και επιδρούσαν ακριβώς στις πρωτόγονες περιοχές του εγκεφάλου, όπου εδράζονται οι επιθυμίες και οι ορμές. Η καταστολή των αντικανονικών AMPA με ένα φάρμακο, που δοκίμασαν οι επιστήμονες, περιόριζε μεν το αίσθημα στέρησης, αλλά μόνο προσωρινά.
Κάποιες ερευνητικές ομάδες αναζητούν τώρα τρόπους αφαίρεσης των αντικανονικών AMPA. Για τα ποντίκια μπορεί να μην υπάρχουν πολλές ελπίδες στο ζήτημα της υποτροπής, αλλά οι άνθρωποι δεν είναι ποντίκια. Μπορούν πρώτα και κύρια εξαρχής να αποφύγουν τη χρήση ναρκωτικών. Οσοι δεν το πετύχουν, αλλά με τη βοήθεια των θεραπευτικών κοινοτήτων και τη συμπαράσταση συγγενών και φίλων καταφέρουν να απεξαρτηθούν, μπορούν να παλέψουν για να γίνουν πιο δυνατοί από πριν και να μην ξανακυλήσουν. Μαζί με τους υπόλοιπους να αγωνιστούν για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, μια κοινωνία που δε θα σπρώχνει στα ναρκωτικά για να εξασφαλίζει ναρκωμένες συνειδήσεις, πειθήνιους εκμεταλλευόμενους.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Discover»