Η Κατοχή και η Εθνική Αντίσταση στην Ικαρία

 Η Κατοχή και η Εθνική Αντίσταση στην Ικαρία

Η εποποιία της Εθνικής Αντίστασης ξεκινά στο νησί με την κατάληψή του, το 1941, από τις ιταλικές δυνάμεις κατοχής. Είναι από εκεί που θα πιάσουμε το νήμα της Ιστορίας της κατοχικής Ικαρίας και θα αναφερθούμε στον αγώνα του ικαριώτικου λαού ενάντια στον κατακτητή.

Η ίδρυση του ΕΑΜ

Σφραγίδα ΕΑΜ Ικαρίας - Αρχείο Χ. Μαλαχία

Την πρώτη Κυριακή του Νοέμβρη του 1941, στο χωριό Πετροπούλι της Ικαρίας, στο σπίτι του Στέλιου Βιορρέ, συναντήθηκαν με άκρα μυστικότητα έξι μέλη του ΚΚΕ για να θέσουν τα θεμέλια των πρώτων ΕΑΜικών οργανώσεων του νησιού. Ήταν οι Σίμος Γεράκης, Πέτρος Ανδριώτης, Στέλιος Βιορρές, Στέφανος Μαυρογιώργης, Θεολόγος Κρόκος και ο Χρήστος Μάκκας. 

Ο Σίμος Γεράκης είχε φέρει την είδηση για την δημιουργία του ΕΑΜ από τον Οκτώβρη στις οργανώσεις του νησιού, κι αμέσως μετά την συνάντηση στο σπίτι του Βιορρέ δημιουργήθηκε η πρώτη επιτροπή του ΕΑΜ στον Άγιο Κήρυκο, πρωτεύουσα του νησιού. Σε αυτήν συμμετείχαν οι Πελοπίδας Λομβαρδάς, ο δικηγόρος Γεώργιος Οικονόμου, ο φαρμακοποιός Γιάννης Αδάμος, ο προϊστάμενος των ΤΤΤ Γιάννης Πάστης, ο ειρηνοδίκης Χρήστος Θάνος, οι καθηγητές Γιάννης Τσαντές, Γιώργος Κατσής, Ανδρέας Γουσέτης και Χρυσόστομος Φουντούλης. Επίσης συμμετείχαν οι Κώστας Παπαγιάννης, Γιώργος Πασβάνης, Γιάννης Τσερμέγκας, Γιώργος Θεοδωράκης, Ηλίας Τσουρής, Φίλιππος Καραπέτης και άλλοι πολλοί. 

Στις Ράχες η πρώτη οργάνωση φέρει το όνομα "Εθνικοαπελευθερωτική Οργάνωση" και η ίδρυσή της χρονολογείται πριν το ΕΑΜ. Μετέπειτα η οργάνωση αυτή περνά στο ΕΑΜ και κατόπιν συνεννοήσεων τα τρία διαμερίσματα του νησιού (Άγιος Κήρυκος, Μεσαριά και Ράχες) αποκτούν το κάθε ένα το δικό του ΕΑΜικό παράρτημα και εκλέγει αντιπροσώπους. Από τον Άγιο Κήρυκο εκλέγεται ο Γιάννης Τσερμέγκας, από τη Μεσαριά ο Σίμος Γεράκης και από τις Ράχες ο  Χρήστος Μάκκας. Έτσι σχηματίζεται και η ΚΕ του ΕΑΜ Ικαρίας.

Η συντριπτική πλειονότητα των Ικαριωτών πίστεψε στον αγώνα του ΕΑΜ και εντάχθηκε ενεργά σε αυτό. Η οργάνωση του ΕΑΜ Ικαρίας σύντομα θα ξεκινήσει την κυκλοφορία δελτίου ειδήσεων με το οποίο γίνεται και η πληροφόρηση του ικαριώτικου λαού για τα γεγονότα του μετώπου του πολέμου. Η διακίνησή του γίνονταν σχεδόν σε όλα τα χωριά του νησιού. Τα νέα από το εξωτερικό μαθαίνονταν μέσω ενός κρυφού ραδιοφώνου που βρίσκονταν στην περιοχή της Μεσαριάς και μετέπειτα μεταφέρθηκε στο χωριό Φραντάτο. Το ραδιόφωνο αγοράστηκε από τον ιδιώτη Χρήστο Τουρβά. Το δελτίου ειδήσεων δακτυλογραφούνταν σε γραφομηχανή και τυπώνονταν σε πολύγραφο. Φορές που έλλειπαν τα μέσα, το δελτίο έβγαινε και χειρόγραφο. 

Το ραδιόφωνο του ΕΑΜ που βαφτίστηκε "Παντελής" δούλευε με μπαταρίες που για το γέμισμά τους χρησιμοποιούνταν ένα σταθερό ποδήλατο και όταν η Ηλεκτρική του νησιού δούλευε, βοηθούσε στο γέμισμα των μπαταριών και ο Δρόσος που εργάζονταν εκεί. 

Η δράση του ΕΑΜ

Από τις αρχές της Κατοχής έρχονταν στην Ικαρία διάφοροι Έλληνες και Άγγλοι αξιωματικοί οι οποίοι προσπαθούσαν να περάσουν στην Τουρκία. Τους περισσότερους τους φυγάδευε το ΕΑΜ μέσω μικρών καϊκιών. Πολλοί Άγγλοι αξιωματικοί πέρασαν προς το τέλος της Κατοχής και αυτό δεν είναι κάτι που θεωρούμε ότι είναι άσχετο με την μετέπειτα στάση της Μ. Βρετανίας στην Ελλάδα. Παράλληλα, οι οργανώσεις του ΕΑΜ Αγίου Κηρύκου φρόντισαν και έκρυψαν και ορισμένους Νεοζηλανδούς στρατιώτες που είχαν ξεμείνει στη χώρα από την κατάρρευση του μετώπου και προσπαθούσαν να περάσουν στην Τουρκία. 

Το ΕΑΜ Ικαρίας οργάνωσε τρία μεγάλα πανικαριωτικά συλλαλητήρια στον Άγιο Κήρυκο, τις Ράχες και τον Εύδηλο. Η συμμετοχή των κατοίκων ήταν μεγάλη και έντονη μαχητικότητα επέδειξαν οι γυναίκες του νησιού. Το ΕΑΜ διαμαρτύρονταν για το σοβαρό επισιτιστικό πρόβλημα. Την επόμενη του συλλαλητηρίου, κατέφθασε στον Άγιο Κήρυκο πλοίο με αλεύρι για το νησί. 

Η δημιουργία του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ

Το Σάββατο 10 Μαΐου 1941, η Ικαρία περνά στην κατοχή της Ιταλίας. Στον Άγιο Κήρυκο καταφθάνει μια ιταλική τορπιλάκατος που θα φέρει 10-15 στρατιώτες και τον διοικητή τους Peterdi. Οι Ιταλοί παίρνουν ως διοικητήριο το σημερινό κτίριο της Alpha Bank και μετατρέπουν σε αποθήκες το καφενείο Casino και το Δημοτικό Σχολείο. Εκτός από τον Άγιο Κήρυκο, οι Ιταλοί τοποθετούν φρουρές στο Φάρο, το Περδίκι, το Λιβάδι, τον Εύδηλο, το Καραβόσταμο, τον Χριστό Ραχών, τον Άγιο Πολύκαρπο, τον Αρμενιστή και τον κάβο του Πάπα. 

Εδώ πρέπει να ειπωθεί ότι οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής της Ικαρίας συμπεριφέρονταν πολύ ήπια στον ντόπιο πληθυσμό και ως την ανάληψη της διοίκησης από τους Γερμανούς το 1943, στο νησί δεν έγινε καμιά εκτέλεση, έγιναν όμως ορισμένες πρόσκαιρες φυλακίσεις. Πολλοί συγγραφείς αποδίδουν αυτή τη συμπεριφορά στο ότι οι περισσότεροι Ιταλοί της μεραρχίας "Κούνεο" ήταν αντιφασίστες, όμως δεν είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε ή να απορρίψουμε κάτι τέτοιο. 

Στις 9 με 10 Σεπτέμβρη 1943 στο νησί εμφανίζονται και οι πρώτες δυνάμεις του ΕΛΑΣ Ικαρίας. Πρόκειται για μικρές ανταρτομάδες οπλισμένες κυρίως με παλιά τουφέκια ή κυνηγετικά όπλα. Επικεφαλής του ΕΛΑΣ Ικαρίας τέθηκε ο γιατρός Σταύρος Σταυρινάδης. Με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, ο ΕΛΑΣ Ικαρίας συνέλαβε τις ιταλικές φρουρές Ευδήλου και Ραχών και τις αφόπλισε. Οι Ιταλοί αρχικά απομονώθηκαν στο σπίτι που έμεναν στις Ράχες και ο ΕΛΑΣ έριξε μια-δυο ριπές με ένα ιταλικό πολυβόλο που οι αντάρτες είχαν πάρει νωρίτερα από τη φρουρά του Ευδήλου. Ο πολυβολητής ήταν ο Αχιλλέας Λέμπερος. Μετά από διαπραγματεύσεις που κράτησαν αρκετή ώρα, οι Ιταλοί παραδόθηκαν και στις Ράχες. Το μεσημέρι οι ΕΛΑΣίτες έφαγαν στο σπίτι του Σταμάτη Μαλαχία και μετά αποχώρησαν για τον Άγιο Κήρυκο. Τα νέα πρέπει να είχαν φθάσει στις ιταλικές αρχές, γιατί προς το απόγευμα ένα μικρό ιταλικό αεροπλάνο έριξε 5-6 βόμβες στα υψώματα γύρω από τις Ράχες, χωρίς να χτυπήσει κανέναν. Το ίδιο αεροπλάνο έριξε βόμβες στον Εύδηλο και στον Άγιο Κήρυκο και πάλι χωρίς θύματα.

Παράλληλα με τον ΕΛΑΣ στις 2 Φλεβάρη του 1943, ξεκινά να δημιουργείται και η ΕΠΟΝ Ικαρίας, για να αναπτυχθεί πληρέστερα την άνοιξη του 1944. Από τους πρώτους ΕΠΟΝίτες της Ικαρίας υπήρξαν οι Μανώλης Μωραΐτης, Γιάννης Λιάρης, Γιάννης Κούβδος και Γιάννης Μαυρογιώργης. Φυσικά, και στο ΕΑΜ υπήρχε οργανωμένη πληθώρα νέων Ικαριωτών. 

Η πολιορκία του Αγίου Κηρύκου

Στις 10 Σεπτέμβρη 1943 και μετά τον αφοπλισμό των ιταλικών φρουρών Ευδήλου και Ραχών, όλες οι ομάδες του ΕΛΑΣ Ικαρίας μαζεύονται στο χωριό Μαυράτο. Οι Ιταλοί στον Άγιο Κήρυκο έχουν οχυρωθεί στο Διοικητήριό τους. Ο ΕΛΑΣ κρίνει σκόπιμο να μην επιτεθεί κατά μέτωπο στους Ιταλούς και υπάρξουν θύματα. Περικυκλώνει όμως τον Άγιο Κήρυκο και τις ιταλικές θέσεις. Ξεκινούν διαπραγματεύσεις.

Τελικά οι Ιταλοί αποφασίζουν να παραδώσουν τα όπλα τους στον ΕΛΑΣ και αν και κρατούν το Διοικητήριό τους, παραδίδουν όλη τη διοίκηση του νησιού στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. 

Το νησί στη διοίκηση του ΕΑΜ

Το ΕΑΜ μετά την παράδοση των Ιταλών διευρύνει και ενισχύει τις επιτροπές και τις δομές λαϊκής αυτοδιοίκησης που είχε αναπτύξει στο νησί. 

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1943, στο νησί φθάνει μια ιταλική τορπιλάκατος που μεταφέρει τον Άγγλο συνταγματάρχη Πόσσον με τον υπασπιστή του, τον πλοίαρχο Λεβίδη και τον Γιώργο Πασβάνη, γραμματέα του ΕΑΜ στο Βαθύ της Σάμου. Οι νεοαφιχθέντες ζητούν να μιλήσουν με το ΕΑΜ του νησιού και τους προϊσταμένους των δημοσίων υπηρεσιών. Μετά από πολύωρες συζητήσεις το πλοίο φεύγει αφήνοντας πίσω τον Πασβάνη. 

Σύλληψη συνεργάτη του κατακτητή

Στα τέλη του Σεπτέμβρη του 1943, ο ΕΛΑΣ Ικαρίας συλλαμβάνει ένοπλο τον γιατρό και συνεργάτη των Ιταλών Αμάξη Φίλιππο. Τον αφοπλίζουν και τον προφυλακίζουν. Το λαϊκό δικαστήριο του Αγίου Κηρύκου αποφασίζει την φυλάκισή του και ο Αμάξης φυλακίζεται. 

Η πρώτη άφιξη των Γερμανών στο νησί 

Στις 18 Νοεμβρίου 1943, ημέρα Τετάρτη, στη μιάμιση το μεσημέρι, κατέπλευσαν στον Άγιο Κήρυκο 4 γερμανικά πλοία. Οι ΕΛΑΣίτες και ορισμένοι Άγγλοι πράκτορες στο νησί κατέφυγαν στο βουνό. Οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τον Άγιο Κήρυκο και δίνουν δύο ώρες καιρό στους Ιταλούς να αποφασίσουν εάν θα πάνε μαζί τους ή όχι. Τελικά σχεδόν όλοι οι Ιταλοί της "Κούνεο" αποφασίζουν να παραδοθούν στους Γερμανούς (μια ομάδα 80 Ιταλών την παρέλαβε το ΕΑΜ και τη φυγάδευσε στην Τουρκία, εκτός από 6 γιατρούς που έμειναν με τον ΕΛΑΣ Σάμου). Από εκεί μεταφέρονται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γιουγκοσλαβία, από όπου για καλή τους τύχη θα απελευθερωθούν από τους παρτιζάνους του Τίτο. Παράλληλα, οι Γερμανοί απελευθερώνουν και τον Φίλιππο Αμάξη. 

Πριν φύγουν οι Γερμανοί ανατίναξαν το κτίριο της ιταλικής διοίκησης και μια αποθήκη τροφίμων των Άγγλων. Από το ωστικό κύμα καταστράφηκαν όλες οι βάρκες του λιμανιού που βρίσκονταν τραβηγμένες στη στεριά. 

Από τις 18 Νοεμβρίου έως και τον Ιανουάριο του 1944 ο ΕΛΑΣ Ικαρίας έμεινε αποτραβηγμένος στη Μεσαριά. Ο κόσμος ζούσε με μια διαρκή αγωνία και αβεβαιότητα για το τι θα του ξημερώσει η επόμενη ημέρα. 

Αποχώρηση των Γερμανών το 1943 - Η ανατίναξη του ιταλικού Διοικητηρίου
Αρχείο Χ. Μαλαχία

 Άφιξη Γερμανών και Ιταλών φασιστών στο νησί 

Στις αρχές του Γενάρη του 1944, ένα γερμανικό πλοίο αράζει στο λιμάνι του Αγίου Κήρυκου. Οι Γερμανοί μένουν λίγες ώρες και συναντιόνται με τον γιατρό Αμάξη. Έδωσαν εντολή στον αστυνόμο, υπαξιωματικό της Χωροφυλακής Ευάγγελο Μαυρούδη, να βρει το πιστόλι του Αμάξη που του το είχαν πάρει οι αντάρτες και μετά έφυγαν ξανά με το πλοίο. 

Στις 16 του Γενάρη ήρθε ξανά στο Άγιο Κήρυκο ένα πλοίο με έναν λόγο Ιταλών μελανοχιτώνων. Εξαπέλυσαν τρομοκρατία στην περιοχή του Αγίου συλλαμβάνοντας 6 πολίτες, δέρνοντας και σπάζοντας παράθυρα. Οι συλλήψεις έγιναν με βάση έναν κατάλογο που πιθανόν να τους είχε φτιάξει ο Αμάξης. Τελικά φυλακίζουν τους 5 και αφήνουν τον Αργύρη Μωραΐτη. 

Αργότερα ο διοικητής τους δήλωσε ότι οι 5 θα εκτελεστούν αν δεν επιστραφεί από τον ΕΛΑΣ το όπλο του Αμάξη. Άνοιξαν μάλιστα και τους τάφους τους. 

Ο ΕΛΑΣ σε μερικές ώρες έστειλε μια μικρή επιτροπή στελεχών του. Σε αυτή ήταν ο Γιώργης Οικονόμου, ο Γιάννης Αδάμος και ο Πελοπίδας Λομβαρδάς. Η επιτροπή παρέδωσε στους Ιταλούς ορισμένα όπλα και αυτοί άφησαν τους 5 συλληφθέντες.

Οι Ιταλοί έφυγαν από το νησί στις 8 Φλεβάρη του 1944. 

Εποχή "Καπετάν Κώστα"

Από το Μάρτη του 1944 άρχισαν να έρχονται στο νησί κατά διαστήματα Γερμανοί που είχαν βάσεις στα Δωδεκάνησα. Αυτή την εποχή έμεινε γνωστός στο νησί ο "Καπετάν Κώστας". Ήταν ένας Γερμανός αξιωματικός της Γκεστάπο που ήξερε καλά ελληνικά με σμυρνέικη προφορά και αυτοαποκαλούνταν "Καπετάν Κώστας".

Οι Γερμανοί του "Καπετάν Κώστα"πλιατσικολογούσαν, έδερναν και έκλεβαν τους νησιώτες. Έμεναν 2-3 μέρες συλλαμβάνοντας ορισμένους νησιώτες για να μην τους επιτεθεί ο ΕΛΑΣ και αφού πλιατσικολογούσαν έφευγαν. Έκαψαν το καΐκι του Νικόλαου Κονταξόπουλου, έδειραν τη Σταματία Κονταξοπούλου και στις αρχές του Ιούνη στοχοποίησαν τα σπίτια ορισμένων επιφανών ΕΛΑΣιτών του νησιού. Έκαψαν το σπίτι του Γιάννη Τσερμέγκα στο Μαυράτο, του Πασβάνη στον Οξέ, της Ευθαλίας Μαρίκη στο Μαυρικάτο, του Φίλιππου Καραπέτη στο Περδίκι και του Πέτρου Φανταούτσου στο Πλωμάρι. 

Τελικά στα τέλη του καλοκαιριού του 1944 οι επιδρομές σταμάτησαν. 

Σύλληψη και εκτέλεση του Φίλιππου Αμάξη

Στις 31 Αυγούστου με 1 Σεπτεμβρίου 1944, το πρωί, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ συνέλαβαν στην πλατεία του Αγίου Κηρύκου, στο ζαχαροπλαστείο του Βαγγέλη Μωραΐτη τον δοσίλογο γιατρό Φίλιππο Αν. Αμάξη, 62 ετών. Τον μετέφεραν στη Φάρδη, λίγο πριν αρχίσει ο κατήφορος για τον Άρη ποταμό. Εκεί τον εκτέλεσαν. Μερικές μέρες μετά οι συγγενείς του βρήκαν τον τάφο του λίγα μέτρα κάτω από το μονοπάτι. Τον κήδεψαν στον Άγιο Κήρυκο στις 5 ή 6 Σεπτεμβρίου. 

Για την εκτέλεσή του το μεταβαρκιζιανό κράτος έκανε δεκάδες ανακρίσεις δημοκρατικών πολιτών και στελεχών του ΕΑΜ. Έως σήμερα δεν έχει γίνει γνωστό το όνομα του ΕΛΑΣίτη που τον σκότωσε.

Απελευθέρωση

Ο ΕΛΑΣ Ικαρίας, στο τέλος του καλοκαιριού του 1944 συγκροτήθηκε σε τάγμα τριών λόχων (Άγιος Κήρυκος, Εύδηλος, Ράχες). Όλες οι δομές διοίκησης είχαν περάσει στο ΕΑΜ και οι λαϊκές επιτροπές του επικρατούσαν σε όλο το νησί. 

Στις 25 Μαρ΄τιου 1945 ήρθε στο νησί ο νομάρχης Σάμου Γεώργιος Γρηγορίου με λίγους χωροφύλακες και κάμποσους Ιερολοχίτες. Από εκεί ξεκινά η μαύρη περίοδος βίας και τρομοκρατίας για το νησί.


Πηγή: Γιώργος Λομβαρδάς, Αντιστασιακή Προοδευτική Ικαρία, Αλφειός, Αθήνα 2015